Мтін лингвистикасы ылыми пн ретінде

МТІН ЛИНГВИСТИКАСЫ

Павлодар

азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі

С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университеті

О. . Жармакин, . Б. Мазмов

МТІН ЛИНГВИСТИКАСЫ

Филология мамандытарыны студенттеріне арналан

оу ралы

Павлодар

Кереку

ОЖ 81.42 (075.8)

КБЖ 81.2-5-923

Ж 31

С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университетіні ылыми кеесімен басуа сынылды

Пікірсарапшылар:

З. . Темиргазина – ф. . докторы, профессор, Павлодар мемлекеттік педагогика институты;

А. Д. міренов – ф. . к., доцент, Павлодар мемлекеттік педагогика институты;

Г. Т. Крімжанова – ф. . к., доцент, С. Торайыров атындаы Павлодар мемлекеттік университеті.

О. . Жармакин, . Б. Мазмов

Ж 31 Мтін лингвистикасы : филология мамандытарыны

студенттеріне арналан оу ралы / О. . Жармакин,

.Б. Мазмов . – Павлодар : Кереку, 2011. – 84 б.

ISBN

Оу ралы филология мамандытарыны студенттеріне арналан. Материал мысалдар лкен клемімен тсіндіріліп, сипатталан.

ОЖ 658(075.8)

КБЖ 65.290я73

ISBN

Материалды дурыс болуына, грамматикалы жне орфографиялы ателерге авторлар мен растырушылар жауапты

Алысз

сынылып отыран оу ралыны басты масаты – жоары оу орындарыны филология факультеттерінде оытылатын «Мтін лингвистикасы» пні бойынша типтік оулы бадарламаа сйкес дріс жне семинар сабатарында олдануа болатындай ажетті оу материалын шаын да ыныты етіп жазып шыу. Мтінтанушы Ресей жне аза лингвист алымдарыны соы 20–30 жылда жары крген ылыми ебектері мен оулытарыны біразын талдап, оу ралымызды негізіне алды. Мтін деген кпжоспарлы жйе, ол онтологиялы, гносеологиялы, лингвистикалы, психологиялы жне прагматикалы трыда зерттелу стінде, рі зерттеуді азіргі антропоцентристік, когнитивтік баыттарында да кешенді жмыс тындырылуда. Осы жадайларды ескере отырып, біз студенттер ауымына типтік бадарламаа сйкес оу материалын ышамдап, оларды таырыптарды ажетті дегейде игеруіне о ыпал жасауа мтылды. Осы оу ралы жне осымшада берілген арнайы терминдік тсіндірме сздігімен біз мтін теориясына атысты лингвистикалы терминологияны мемлекеттік тілде алыптастыру рдісіне ммкіндігінше лес оса алса, ала ойан міндетімізді біршама орындаан боламыз.

Мтін лингвистикасы ылыми пн ретінде

Мтін лингвистикасы – зіні теориясы мен практикасы бар салыстырмалы трде аланда жас (ХХ асырды ортасы) дербес ылым жне оу пні. Мтін лингвистикасы мтін ымына негізделіп, кбінесе оны талдаумен байланыстыратын филологиялы риторика аталатын риториканы таы бір баытыны дамуына ыпал етеді.

Заманауи мтін лингвистикасы мтінні зі мен рылымын, категориялары мен тілдік бірліктерін, сол сияты мтінді, е алдымен кркем мтінді растыру, тудыру жне талдау тсілдерін зерделейді.

Соы отыз жылда мтін лигвистикасында ш дербес ылыми сала аныталды:

- жалпы мтін теориясы (И. Р. Гальперин);

- мтін грамматикасы (О. И. Москальская);

- мтін стилистикасы (И. В. Арнольд, В. В. Одинцов).

Мтін лингвистикасы мтінде олданылатын трлі коннотация ралдары (функционалды-стилистикалы, эмоционалды-экспрессивті, баалаушы) е алдымен, функционалды стилистикада зерделенетіндіктен стилистикамен, нормаларын білмей арым-атынас мдениетін мегеру, сауатты жне коммуникативті барабар мтін растыру ммкін болмаандытан, сйлеу мдениетімен тыыз байланысты.

Шын мнінде мтін лингвистикасы (мтінді лингвистикалы талдау да) брын оылып, болаша тілші-мамандарды санасында айтылан немесе жазылан сйлеуге сергек арауа, оыан мтініні мазмны ана емес, тере маынасына да ілуге ерекше тілдік (стилистикалы) сезім алыптастыратын лингвистикалы жне дебиеттану пндеріні орытындысын шыаратын жалпы филологиялы пн болып табылады.

Мтін-мтін лингвистикасы мен оны практикалы курсыны, мтінді лингвистикалы талдау мен дебиеттануды орта зерттеу объектісі.

Алайда дебиеттану объектісіне араанда мтін лингвистикасыны талдау объектісі кеірек, себебі ол:

- тек кркем шыарманы ана емес, барлы сйлеу шыармаларын амтиды;

- мтінді сол мтінді тудырып тран барлы тілдік элементтерді комбинациясы ретінде зерттейді. Ол тілдік араатынастарды згерістерін, мтін ішіндегі оларды динамикасын зерделеп, мазмн трысында мтінні идеялы-таырыпты жне эстетикалы дегейінде жасаталуын, айтылым трысындаы функциясын белгілейді, осы тста дебиеттанумен штасады. дебиеттану мтінді идеялы мазмны, эстетикалы ндылыы, жанрлы артышылыы, композициялы йымдастырылуы ырынан арастырады. Басаша айтанда, з талдауында формадан мазмна арай, ал дебиеттануда мазмннан формаа арай ауысады;

- лингвист з талдауын кп жадайда наты мтінді талдаумен шектесе, яни зерттеуді имманенттік дісін олданса, дебиеттанушы немі тарихи, леуметтік, философиялы сипатта экскурстар жргізеді, яни кбіне зерттеуді проекциялы дісін олданады (В .В. Виноградовты терминдері);

- лингвист мтінді е алдымен оырман (адресат) трысынан, ал дебиеттанушы е алдымен автор (адресант) трысынан талдайды.

Мтін лингвистикасында мтінні негізгі екі объектісі айындалады:

- ттас сйлеу шыармасы – сйлеуді ке маынасындаы мтін, макромтін;

- крделі фразалы ттасты немесе крделі синтаксистік ттасты –сйлеуді тар маынасындаы мтін, микромтін.

Крделі фразалы ттасты пен ттас сйлеу шыармасы шекараларыны сай келуі ммкін. Шаын клемдегі ттас сйлеу шыармасыны (газет мааласы, ыса гіме, ауа райы туралы хабар, хабарландыру, т.с.с.) жалыз фразадан тыс бірліктен ралуы ммкін. Дегенмен, бл шаын жанрлы жне шаын клемді мтіндерге ана атысты боландытан, мтінні екі объектісін-макромтін мен микромтінді айыран жн, себебі крделі фразалы ттасты пен ттас сйлеу шыармасы-млде трліше тртіптегі бірліктер.

Крделі фразалы ттасты - синтаксистік ым, ттас сйлеу шыармасы - леуметтік-сйлеу былысы, оамны трлі салаларына ызмет ететін е жоары дегейдегі коммуникативтік бірлік.

Байласымды мтін мен байласымды сйлеу (мтін) рау модельдері мтін лингвистикасыны нысаны болып табылады.

Бл пнні міндеттері:

- болаша мамандарды бойына мтінді (е алдымен-кркем мтінді), тілдік жне маыналы йымын талдауды ксіби дадыларын сііру;

- оларды осы талдауды теориясы мен дістемесін мегеруі.

Мтін лингвистикасыны негізгі мселелері мен ымдары:

- мтінді талдау;

- мтін параметрлері;

- мтін бірліктерін анытау;

- мтін категорияларын анытау;

- мтін бірліктерін грамматикалы жне семантикалы зерттеу.

Мтінді талдауды негізгі аспектілері:

- лингвистикалы тсіндірме-азіргі аза деби тілін азіргі деби нормамен шендестіру трысында тілдік бірліктерді, соны ішінде тілдік бірліктерді функциялы-стильдік жне стилистикалы бояуын арастыру;

- семантикалау, ымы кмескілеу сздерді, сол сияты идеялы-теориялы жктемесі (лексика-фразеологиялы дегейі) ауырлау сздерді тсіндіру. Бл маынада сйлем мтінні бейнелілігі мен тілді эстетикалы трысынан статикалы, шартты болып келуін крсетеді (микробейнелерді, кркемдік жне наыш формаларын жне т.б. табу).

Мтінді талдауды негізгі дегейлері:

- бейнелік-тілдік (сзді бейнелеу ралдары);

- рылымды-композициялы;

- идеялы-таырыпты.

Мтінді лингвистикалы талдауды негізгі принциптері:

- историзм принципі (шыарма жазылан тілдік дуірді ескеру);

- шыарманы формасы мен мазмныны зара байланысын, зара шарттылыын ескеру принципі (мазмна, сондай-а, сол мазмнны серлік сипатын кшейтуге, прагматикалы функциясына баытталан тіл ралдарын ескеру);

- мтінді талдауа дегейлік принцип (мтіндегі тілдік жйені барлы табалы дегейлерін зерттеу);

- жалпы мен жекені йлестіру принципі (мтіндегі жалпы тілділік, жалпы стильдік, жалпы жанрлы пен жеке авторлыты зара рекеттестігін ескеру).

Мтінді лингвистикалы талдауды дістері мен амалдарына жататындар:

- стилистикалы эксперимент дісі– синонимдерді іріктеу, мтінді ысарту мен кеейту, мтіндегі сйлемдерді орнын алмастыру сияты рилы аранжировка трлері, сйлемде компрессия олдану: баыныы сйлемді ксемшелік жне есімшелік амалдармен, детерминанттармен (сйлемні басында мезгіл жне мекен пысытауыштарын) алмастыру; мтіндегі жай жне рмалас сйлемдерді араатынасын, гипотаксисті паратаксиске жне керісінше згерту;

- семантика-стилистикалы діс– тілдік ережелерден ауыту, маынаны затты жне коннотативтік элементтерін йлестіру; наты мтіндегі дара, кп мнділік; сйлеуді (мтіндегі фразаны) бірнеше мрте айталау есебінен маыналы элементтерді арттыру; бл діс мтін бірліктерін жалпы халыты тіл элементтерімен (яни мтіндегі бірліктерді оларды сздіктердегі мнімен) саластыру шін олданылады;

- саластыру-стилистикалы діс – бір типті мазмндаы мтіндерді тілдік безендірілуіндегі састы пен айырмашылыты табуа кмектеседі, негізінен тпнса мен аударма мтіндерін салыстыранда олданылады, авторлы варианттарды салыстыру дісі деп аталатын алашы жне тпкі варианттарын салыстыранда да олданылуы ммкін;

- мтінді санды талдау дістері –санды задылытарды (сын есімні, стеуді жне т.б.-ны санын) тауып, мтінні тілдік ралдарыны сапалы айырмашылыын табуа кмектесетін ытималды-статистикалы діс.