Мтін жне оны негізгі белгілері

Мтін туралы ым

Мтінні тууы мен тсінілуі мтінді зерттеуді орталы объектісі жне негізгі проблематикасы болып табылады. Маынаны мнге (мтінні тууы) жне мнні маынаа (мтінні тсінілуі) трлену механизмдері «сана-тіл-лем» триадасыны шеберінде арастырылады.

Тіл ызметі-баса ызмет трлеріне сііскен мтін ызметі. Мтін - арым-атынасты негізгі бірлігі. Адамдар жекелеген сздермен, сйлемдермен емес, мтіндермен арым-атынас жасайды. «Мтін» ымы ертеден боланымен, терминологиялы ымда бертінде олданыла бастады.

«Мтін» (текст) сзіні этимологиясы латынны texo-«тоимын», «тігемін», «ремін» етістігіне штасады, textus -«мата», («ткань») дегенді білдіреді (орысты «текстиль» сзін еске алайы»). Басаша айтанда, «мтін» (текст) сзі семантикасыны негізінде «тігу», «ру» метафорасы жатыр. Салыстыру шін: «мн-маынасыз лденені айтуды» білдіретін, «плести» етістігі, «сплетни» зат есімі немесе кне орыс кітап сзі «плетение словес»; азіргі лингвистер мен сыншыларды ебектеріндегі «ткань текста» метафорасыны олданылуы.

азіргі мтін лингвистикасында даулы мселелер кп. Айырмашылы, е алдымен, мтінні тіл мен сйлеуді айсысыны жйесіне жататындыында.

Мтінні коммуникация актісімен шендесуі, оны сйлеу тудырушы сипаты, мтіндік ызметті функционалды ызметі мтінні сйлеу жне тек сйлеу былысы екеніне сендіреді.

Алайда И. Р. Гальперин, О. И. Москальская, Е. И. Шендельс, Г. В. Колшанский жне баса алымдарды пікірінше, мтін-тілді модельдендірілген бірлігі, арым-атынаста коммуникативтік аяталан ойа ие негізгі тілдік бірлік ретінде оамда ызмет ететін микрожйе [1,18].

Мтіндерді тілдік йымдастырылуына жне айтушыны (жазушыны) коммуникативтік ниетіне арай Г.А. Золотова бес мтін (сйлеу) типтерін немесе сйлеу регистрлерін бледі: репродуктивті (бейнелеу), информативтік, генеритивтік (апаратты жинатау) – монолога, волюнтивтік жне реактивтік-диалога тн [2,28].

Осы типтерді райсысыны белгілі бір белгісі бар. Мселен, репродуктивті регистрде айтушы байаанын тілге тиек етеді. Репродуктивті типтегі (регистрдегі) айтылымдар мынадай болып келеді: «Мені кргеніме араанда...», «Мені естігенім...», «Мені сезгенім...».

Информативтік регистр айтушыа белгілі немесе ой елегінен ткізген фактілер, оиалар, асиеттер туралы хабарды сынады. Информативтік регистр айтылымдары мынадай болып келеді: «Мені білуімше...», «...екені белгілі».

Генеритивтік регистрде айтушы мірді тжірибемен жне мбебап біліммен шендестіре отырып, жинаталан апарат береді. Генеритивтік регистрлер ой тйіні, анатты сздер, маал-мтел трінде болады. «Ел болам десе, бесігіді тзе» (М.уезов). «Ер елді орайды, ел ерді орайды» (Маал).

Диалогта волюнтивтік жне реактивтік регистрлер ралдары ткеріледі. Волюнтивтік регистрді міндеті-адресатты іс-имыла, аиат зіндісін згертуге шаыру, реактивтік регистрді міндеті-жадайды баалау болып табылады.

Мысалы

Маан кйеуге ти, - деді тырна. – Сендей зынтраа алай тимейін... (В.Даль. Ертегілер). Бл диалогта волюнтивтік регистр тырнаны с зі, реактивтік-танны сзі трінде берілген.

Предикативтік бірліктерді кптігінен немесе оларды бірігуінен дерексізденіп, бір типті мтіндерде олданылатын сйлеуді коммуникативтік регистр ымы наты айтылымдарда, мтіндерде немесе оларды зінділерінде беріледі. Бір жадайда ол еркін, озалмалы, екінші жадайда ата шектеулі комбинацияларда оамды – сйлеу практикасыны р трлі текстер мен жанрларындаы мтіндерді композициясын райды.

Сонымен, айтушыны оиалар мен лем туралы білімді абылдауы мен мтіндік тсінігі, біріншіден, сйлеу орындаы тілдік жне сйлеу ралдарыны жйесімен, екіншіден, хабара жне сйлеуді интенциясына атысты кеістік-уаыт станымымен айындалады, бл кзделген коммуникативтік типтерді (сйлеу регистрлеріні) шеберінде реттелуіне кедергі келтірмейді.

Мтінді сипаттауды мндай жолы оны тек сйлеуді наты актісімен байланысты наты бірлік ана емес, е жоары дегейдегі тілді абстрактілі бірлігі ретінде де крінетінін длелдейді.

О. А. Лаптева мтінге «вербальды атынасты барынша кешенді бірлігі» деген анытама бере отырып, мтінмен оса «сйлеу шыармасы» ымын сынып, «мтіннен айырмашылыы оны басталуы-ортаы блігі-аяы болады, ал мтінге атысты мндай талаптарды болуы міндетті емес. Бл кез-келген шыарма мтін бола алады, алайда кез-келген мтін шыарма бола алмайды дегенді білдіреді»,-десе, зерттеушілерді кпшілігі мтін - рашан таырыпты басталуы, дамуы жне аяталуы бар сйлеу шыармасы деп есептегендіктен, бл тжырым даулы [3].

Соы жылдары лингивистикалы дебиетте мтін терминімен оса дискурс (фр. discours – сйлеу) термині пайда болды. Дискурс-экстралингвистикалы факторлар жиынтыындаы байласымды мтін; оиа аспектісінде алынан мтін; нысанды леуметтік іс-имыл ретінде арастырылатын сйлеу; адамдар мен оларды сана механизмдеріні рекеттестігіне атысушы компонент, яни «наты мірмен байланысты» сйлеу.

Коммуникативтік лингвистиканы барлы зерттеулерінде сйлеуді ана емес, тілді де негізгі бірлігі болып мтін танылады. Тілді лдебір дегейлеріне ызмет ететін тілдік варианттар коммуникация процесінде мтін рауа атыса отырып, жаа асиет пен функцияны иеленіп, мтінні элементтеріне айналады.

Осылайша мтін барлы дегейдегі тіл мен сйлеу варианттарын синтездеп, «зіне тілдік маына мен сйлеу ерекшеліктерін біріктіреді. Ол-бір мезгілде тіл бірлігі жне сйлеу шыармасы».

алымдарды брі бірдей мтінді сйлеуді рі ауызша, рі жазбаша формадаы шыармасы деп есептей бермейді. Бір зерттеушілер (И. Р. Гальперин, Л. М. Лосева) мтінді сйлеуді тек жазбаша формасында таныса, басалары (И. В. Арнольд, О. А. Лаптева) ауызша сйлеу шыармалары, негізінде монологты шыармаларды да мтін деп есептейді. Кейбір алымдар оны кез-келген сйлеу ниетін, соны ішінде жай сйлесу ретінде тсініп, диалогта мтінні болатынын айтады.

алымдарды кпшілігі белгілі бір трде растырылан сйлеуді мтін деп есептейді.

Мтін тек жазба жат трінде объектіге айналады деп кесіп айтуа болмас. Жазбаша да, ауызша да арым-атынас жасаймыз. Демек, жазбаша айтылымдар (мтіндер) ана емес, оушылара (студенттерге) кркем жне публицистикалы шыармалардан зінді трінде сынылатын грамзапистер мен таспаа жазулары, сол сияты таспаа жазылан ауызша айтылан сйлеулер де талдау таырыбы болуа тиіс.

Сйлеу шыармасы ретінде мтінні негізгі белгілері:

- ттастыы (яни байласымдылыы мен композициялы аяталуы);

- аяталуы, яни автор ойыны (мазмнны) айтылып бітуі;

- модальділік (авторды хабара кзарасы, авторлы баа жне зіндік баа);

- нысандылы жне прагматикалы станым.

Мтін– маыналы жне рылымды аяталуымен, авторды хабара кзарасымен, хабарды нысандылыымен жне прагматикалы станымымен сипатталатын ауызша немесе жазбаша формадаы хабар.

Сонымен бірге, мтін ымына атысты кптеген тжырымдарды арастыра келе, біз мтінге тн категорияларды ерекше назара ала отырып, ресей мтінтанушы алымдарыны бірнеше анытамаларын сынамыз. Алдымен, Лингвистикалы энциклопедиялы сздікте «Текст (от лат. textus – ткань, сплетение, соединение) объединенная смысловой связью последовательность знаковых единиц, основными свойствами которой являются связность, цельность» [4, 507]. И. Р. Гальперин мтінді аяталан, объективтелген жазба жат ретінде,... біратар ерекше бірліктері мен атауы бар, трлі лексикалы, грамматикалы, логикалы, стилистикалы байланыстармен біріктірілген, белгілі бір масат пен прагматикалы баыты бар сйлеу шыармашылыыны туындысы деп анытайды [1, 17].

О. И. Москальская мтінні коммуникативтік маыздылыын айындай отырып,... « «мтін» деп бір жаынан, бір немесе бірнеше сйлемдерден тратын, сйлеушіні ойы аяталан, кез келген айтылан пікірді тсінсек, екінші жаынан, повесть, роман, газет немесе журнал маалалары, ылыми маалалар, трлі жаттар таы баса осы сияты тілдесім (речевые) туындылары» деген анытама береді [5, 12–14 б.].

А. Ф. Алефиренко мтінді тмендегідей анытайды: «Мтін – бл ттасты, коммуникативті рылым, оны компоненттері авторды коммуникативті интенциясымен йымдастырылып, иерархиялы, семантикалы рылыма бірлескен» [6, 4].

«Мтін» ымын алыптастыруда, тсіндіруде, талдауда аза лингвист алымдары да айтарлытай ебек етіп келеді, сіресе соы жиырма жыл клемінде ылыми сапасы жоары талай-талай зерттеулер жары крді. Осы трыда Р. Сыздыты, Б. Шалабайды, С. Мстафинаны, З. Ерназарованы, Г. зімжанованы, Г. Есмаловты, Д. лкебаеваны, Г. бікенованы, А. ділованы, М. Маретбаеваны, Г. Смалованы, Ж. айшылованы, Г. Кріпжанованы жне т.б. ебектерін атаймыз.

орыта келгенде, мтін – кпаспектілі, р трлі баытта зерттелетін крделі лингвистикалы былыс, е жоары коммуникативтік бірлік.