Сйлеу жанрлары мен мтін жанрлары. Мтін типтері

азіргі мтіндер сйлеу формасына арай ауызша жне жазбаша болып блінеді.

Сйлеуді ауызша формасындаы мтіндер жазбаша формадаы мтіндерден млдем згеше. Жазбаша мтін алдын-ала ойластырылады, абылдаушыны атысуынсыз тзетіледі, ал ауызша мтінде барлы тзетулерді тыдаушы абылдайды. Жазбаша мтін кру арылы абылдауа арналан, сондытан онда блімдер, зінділер жне т.б. таырыптар мен таырыпшалар, абзацтар, шрифтік айшытау мен астын сызу т.с.с. ажыратылады. Ауызша мтін тыдап абылдауа есептелген, сондытан айтыланды тзету, «айта тыдау» (таспа жазуы болмаса) болмайды; сонымен бірге мтінні тыдаушыа туелділігі (тсінбегенін айта срау ммкіндігі, айтушыны мимикасыны тыдаушыа сері т.б.) байалады, монологтік емес сйлеуде гімеге араласу мтінні ттастыына ана емес, гімені аяталмай алуына да сері айын сезіледі. Ауызша мтінні жазбаша мтіндегі амалдардан блек риторикалы амалы да бар.

Заманауи жанртану сйлеу жанрлары мен мтін жанрларын ызыты жіктеуді сынып отыр. Бл жіктеуді негізінде М. М. Бахтин абылдаан сйлеу жанрлары мен оны бірінші (арапайым) жне екінші (крделі) сйлеу жанрлары туралы идеясы жатыр.

М. М. Бахтинні пікірінше, сйлеу жанрлары дегеніміз, «айтушы шін зі жасамаан, оан берілген», «айтылымны берік таырыпты композициялы жне стилистикалы типтері», «сйлеу ттастыын жасауды типтік модельдері». «Егер сйлеу жанрлары болмаса сйлеу арым-атынасыны болуы ммкін емес еді» [7, 242].

Солай бола трса да, зерттеулерде сйлеу жанрларына трліше тсініктемелер беріледі. Ол е алдымен зерттеушілерді жанртануды басты термині-сйлеу жанрын трліше тсіндіріп жргенінен туып отыр. Кейбір зерттеулерде «сйлеу жанры» ке маынада тсіндіріледі, басаларында «сйлеу жанры» ымын сйлеу актісіне балама ретінде тсіндіріледі, шіншісінде мтін типтерімен байланыстырылады.

алымдарды кпшілігіні пікірінше, сйлеу жанрыны басты нышандары-адресат, адресант, баылаушы, референттік жадай, байланыс арнасы, рекеттестікті жалпы контексті, уаыт, орын жне оршаан ортадаы ахуал, коммуникативтік масат, автор бейнесі, адресат бейнесі, ткендегіні бейнесі, келешек бейнесі, диктумды (оиа) мазмныны типі, сйлеу жанрыны тілдік жзеге асырылуы.

М. М. Бахтинні негізгі жне осымша сйлеу жанрлары туралы идеясы алымдарды отанды жанртануды дамуын дстрлі семиотикалы жйеде - семантика (жанрды аты) – синтактика (жанрды композициясы) - прагматика (айтушыны масаты жне оны тиісті жанрды тадауы) арастыруына жне оларды сйлеу жанрларын зерттеуді ш баыта блуіне ммкіндік береді.

Бірінші баыт (семантикалы): сйлеу жанрлары адамдарды леуметтік рекеттестігіні типтік жадайын вербалды безендіру ретінде аныталады. осымша жанр негізгіден функциялы саласымен немесе стилистикалы делуімен ерекшеленетін онтологиялы туынды ретінде тсіндіріледі.

Бл баыт азіргі жанртанушылара (сіресе кнделікті коммуникация саласында):

- информативтік жне наты сйлеу жанрларын;

- субжанрлар (бір актілі айтылымдар), гипержанрлар (мысалы, дастархан басындаы гипержанр-тост, дастархан басындаы гімелер жанры жне т.б.) жанроидтар (трлі жанрларды элементтері енген гибридтер, мысалы, сек-ая, атарыла сырласу, рыс-керіс пен отбасы гімелері), протожанрлар (негізінен жеті жаса дейінгі балалара тн жанрлы формаларды мегеру);

- сйлеу немесе арнайы жоспарланбаан, риторикалы немесе саналы трде жоспарланан, элементарлы, кешендік жне басаларын бліп, сипаттауа ммкіндік берді.

Жадайлар, оиалар (арапайым жне крделі) аттары, коммуникативтік рекеттер аты, сол сияты сйлеу шыармалары-мтіндеріні р типті трлеріні аты сйлеу жанры атыны ролін атарады. Мысалы, гіме, уаыз, кешірім, жауап сияты сйлеу рекеттері мен оиалары, жне мтіндер-тініш, реферат, бйры, анекдот, ттытау сйлеу жанрларыны да аттары болып табылады, мысалы, гімені, уаызды, тінішті, бйрыты, рефератты, анекдотты жне т.б. сйлеу жанрлары.

Екінші баыт (синтактика): Г. И. Богин мтіндер типологиясын дихотомия принципі бойынша: жеке жне жымды, табии жне жасанды, моноадрестік жне полиадрестік, кркем жне кркем емес, толы жне толымсыз трінде анытайды жне сйлеу жанрларыны жазбаша трлерін тмендегідей топтастырады:

- сйлеу субъектісі бойынша (бркеншек, бейтарап, жымды, жеке авторлы);

- объект бойынша (жеке баытталан-жеке хат, кпшілікке баытталан-кітаптар, газеттер, жазылымдар, белгісіз бадарлы, екі- жаты бадарлы-жаздым жне дереу жауабын ктемін);

- уаыт бойынша (дереу оу шін-тралаа хат, дереу оып, сатау шін, сатамай баспалы жаырту шін-газет, баспалы жаырту шін-кітап);

- мтін ішіндегі автор сйлеуі бойынша: субтілді, леуметтік диалект, апаратты уат [8, 12–22 б.].

шінші баыт (прагматикалы): осымша сйлеу жанры негізгі сйлеу жанрыны рылымды элементі болып саналатын мтіндер типі ретінде сипатталады. Сйлеу жанры ымын сйлеу рекеттерімен емес, мтіндермен байланыстыран жн жне сйлеу жанры ажетті рі прагматикалы мнде крінетін ш аспектіні белгілейді:

- когнитивтік –рылымды аспект (жанрлы аидаттары сол социума тн сйлеу рекеттеріні жасалу тсілдері мен туіні деттегі тртібін тіркейтін сценарийлер, коммуникативтік жадайлар модельдері);

- леуметтік-психологиялы аспект сйлеу жанрыны тадалуы белгілі бір шамада субъектіні сипаттайды жне тлалы асиетті крсеткіші ретінде «автор бейнесін» жасауа ыпал етеді;

- леуметтік-мдени аспект, мнда сйлеу жанры - сйлеу дібіні мні, р социумны маызды конститутивтік белгісі, осы белгілер арылы «менікі», «бгде», «біздікі» аныталады.

Сонымен, сйлеу жанрлары ымында трлі мтін жанрларын зерделеуге болады:

- функционалды стиліне атысты (іскерлік жанрлар: хаттама, тініш, іскерлік хат, т.б.; публицистикалы: хроника, маала, схбат, портреттік очерк, т.б.); кркемдік: гіме, ертегі, мысал, т.б. ылыми: пікір, рецензия, адатпа; ауызекі тілде: жеке хат, альбомдаы жазу, кнделік жазбалары);

- сйлеуді функционалды-маыналы типіне арай (суреттеу, гімелеу, пайымдау);

- адресантты, адресатты прагматикалы станымына байланысты (олпаштау, тост, гіме, пікірталас жанрлары жне т.б.);

- арым-атынас саласына арай (леуметтік-саяси, скери, академиялы, сот, діни, т.б.).

деттен тыс мтіндер де болады, мысалы, фотографиясы немесе суреті бар мтіндер, фотозарисовка, фотографияны астына ол ою, мтінді кркемдеуші, фотографиялар.

Сйлеу жанрларымен салыстыра отырып, біз тіл білімінде олданыста жрген тп нсалы (первичные) мтіндер жне олара комментарий ретінде крінісі бар екінші атардаы (вторичные) мтіндер классификациясын сынамыз. Тп нсалы мтіндерге: авторлы мірбаян, хат, БА-тардаы маалалар, гіме, кнделік жазбалары, жарнамалар, ал екінші атардаы мтіндерге: пікір, аннотация, рецензия, мазмндама, конспект, инсценировка, тйін сздер жатады. Мтін лингвистикасы шін е маызды топтастыру – ол кркем жне кркем емес мтіндер.

Бл жерде біз Г. бікенованы ебегінде мтін типтеріне арналан 1-кестесін сынамыз [9, 17]

 

1-кесте – Мтін типологиясы

Стиль трлеріне арай:	ылыми, ксемсз, іскери, кркем мтін
Апаратты тасымалдау трі бойынша:	ауызша, жазбаша, электронды т.б.
Клеміне арай:	макромтін, микромтін, крделі синтаксистік ттасты т.б.
арым-атынас таырыбы мен сйлеу тсіліне арай:	гуманитарлы, тарихи, танымды, аргументтік т.б.
Берілу тсіліне арай:	диалог, монолог, полилог