Мтінні маыналы ттастыы

 

Мтінні маыналы ттастыы оны таырыбыны бірттастыымен аныталып, мтінні маыналы ясы, мтінні жинаталан мазмны тсінігін береді. Ттас сз туындысыны таырыбы жеке таырыптарды арифметикалы сомасы емес. Бл кркем дебиет жанрында барынша аны крінеді.

Крделі фразалы ттастыа кіретін таырып са жеке таырып болып табылады. Ол рамына – сйлемдерге кіретін са таырыптарды осындысы емес жне одан рі блшектенбейді.

Крделі фразалы ттасты монотаырыпты. Оны райтын сйлемдерді бір таырыпты маайына шоырландыру – оны маыналы ттастыыны крінісі. Айтылып ткендей, бір таырыптан екіншісіне ауысу – бір крделі фразалы ттастыты аяталып, екіншісіні басталанын білдіретін шекаралы белгі.

Крделі фразалы ттасты пен ттас мтін таырыбыны бір ттастыы таырыппен байланысты тірек сздерді жйелі айталаушылыымен крінеді. Жйелі айталаушылы оларды сзбе-сз айталаудан, таырыпты олданылуында жаын жне синоним сздерді олдануда, сол сияты есімдіктенуден (есімдік тобына кшу) байалады.

Кптеген алымдар топиктер (таырыптар) мен топиктік тізбелер тзуді тілдік ралдарын: сздерді немесе сз тіркестерін айталау, трлендіріп айталау, есімдіктік айталау (зат есімні орнына есімдік олдану), эллипсистік айталау (сз тіркесі компоненттеріні біріні тсіп алуы), синонимдік іліп кету (узуальды синонимдерді олдану, композиттер мен оны компоненттеріні бірін трлендіру, осу атынасымен байланысты сздерді олдану), таырып немесе семантикалы ортатасыымен байланысты сздерді олдану, антонимдерді олдануды крсетеді, топик (таырып) элементін перифазалау ылыми мтіндерге кбірек тн.

Трлі функциялы стильдегі таырыпты тізбелерді айырышылыын Т. В. Матвеева жан-жаты арастыран. Т. В. Матвееваны пікірінше, мтінні таырыбын бірінші таырыпты тізбек (кбіне бейтарап, жалпылама олданылатын сзбен белгіленетін затты тура атауы) жне субституттер, синонимдер, есімдіктер жататын екінші (осымша) таырыпты тізбек крсетеді [12, 21–35 б.].

Таырыпты бірттастыы крделі фразалы ттасты шеберінде сйкес сздер референциясыны барабарлыымен, яни крделі фразалы ттасты бойында сол сз бен оны алмастырушыны (есімдікті, синонимді жне т.б.) шендестірумен амтамасыз етіліп, крделі фразалы ттасты пен бірыай таырыпта жалпы не жалы есімні орнына синоним не есімдік олданылса да, гімені бір зат туралы болып отыраныны тсінікті болуы.

Крделі фразалы ттасты таырыбыны бірттастыымен жне референцияны барабарлыы жадаятты байланыстара немесе блшек пен ттастыты атынасына негізделген импликация былысымен де байланысты. лдебір зат, лдебір жадаят туралы айтыланда айтушыны немесе тыдаушыны ойына солармен байланысты заттарды бар екені тседі.

Мтінде негізінде таырып айындалатын тірек сзді болмауы да ммкін. Таырыпты мтін мазмны элементтерді жинаталан ыма келу жолымен немесе жеке сипаттау негізінде рылуы ммкін.

Ассоциациялы когезияны негізінде коннотация, ретроспекция, субъективті – баалау модальділігі жатады. Ассоциациялы когезия рдайым сезіле бермейді. Алайда ол мазмнды-контекстуалды апаратты ашу шін маызды сипатталушы былыстарды арасындаы байланысты анытайды.

Ассоциациялы когезия коннотациядан баса негізде жзеге асады. Есіне тскені, соан сас, ойына оралды, жадын жаыртты сияты сздер ассоциациялы когезияны вербальды сигналдары болып табылады.

Кркем шыармада ассоциация ая астынан тумайды. Ол – логикалы тіректері байланыспайтын, алыс тсініктер сипатталан былыстар арасындаы тсінікті байланыса айналатын кркем шыармашылы дерісті нтижесі.

Халы поэзиясында когезияны ассоциациялы формалары табиат былыстарын адамдарды атынасына састандырумен рылады.

Когезияны ассоциациялы формалары сол мтінні шегінен шыып, тсінуді иындатады. Мселен, аллюзия – е алдымен ассоциациялы когезияны формасы.

Когезияны ассоциациялы формалары негізінен кркем дебиетке тн, публицистикалы мтінде жиі кездеседі, алайда детте оан ылыми жне іскерлік сипаттаы мтіндерді композициясында орын табылмайды. Ассоциациялы ымны енуі тілді функциялы стильдеріні бірттастыын бзып, ыдырауына сотырады, себебі ассоциациялы когезия былыстарды арасын лдеалай шыармашылыпен пайымдауды талап етеді.

Ассоциациялы когезиямен штасып, аиатты сезім арылы абылданатын объектілері туралы тсінік оятатын байланыс трлерін И. Р. Гальперин бейнелік когезия деп тсіндіреді. Сзбен бейнелеу-синтетикалы бейнені алашы элементі. Бейнені сезімдік кркі сзбен жасалып, сз арылы крінеді. Бейнелік когезияны те белгілі формаларыны бірі – лайан метафора. Алайда бейнені тек метафора емес, кркем мтінні кез-келген сзі жасай алады. Кркем сзде рбір элемент бейнелі. Оны мтінде зектендірілуі ммкін. зектендіруге барлы тілдік дегейлерді – фонетикалы (аллитерация, ассонанс, ыра, метр т.б.), орфографиялы (сзді кпшілік абылдаан графикалы бейнесін-графонды саналы трде бзу), морфемалы (морфемаларды жаа тіркестерімен, айталануымен берілген) дегейлерді бірліктері атысады. Алайда, зектендіруді негізгі кзі – лексикалы дегей: тірек жне таырыпты сздерді бірнеше рет айталау; сзді жеке-кркемдік мнін (контексуалды мндісін) олдану; тропаларды негізінде жатан атауларды кшіру (метафоралар, метонимиялар, синекдохалар т.б.) [1, 80–81 б.].

Бейнелік когезияны ерекшелігі авторды заттар мен аиат былыстарын емес, соларды бейнелерін састыруында.

Таза лингвистикалы трыда бейнелілік лдебір абстракты ымды наты заттарды, былыстарды, аиат дерістеріні атауында жне керісінше, лдебір наты заттарды немесе ымдарды абстрактылы немесе баса наты ымдарды атауында жаыртуды тілдік ралы. Осылайша хабарды осарлы абылдауа ол жеткізіледі, онда контекстке арай біреуі басым боланмен екіншісі шеттетіліп алмайды.

дебиет кейіпкеріні бейнесін тілдік бейнемен барабар етуге болмайды. Абстракциялау фактісі олара орта. Алайда натыны абстракцияа, сол сияты абстракцияны натылыа айналдыру тсілдері, трлері мен ралдары бір-бірінен млде згеше.

Бейне – аиатты наты, дара былыс трінде кркем жинатап абылдау формасы. абылдау осарлыы – бейнені эксплицитті жне имплицитті дамытуа тн ерекшелік болып табылады. Абстрактылы пен натылы бейнеде атар жреді.

Барлы бейнелер бір орта оймен байланысты. Кркем шыарманы барлы элементтеріні зара байланысы мен зара шарттылыы оны бейнелік жйесін райды. Онда кейіпкерлер бейнесі басты орында. Авторды немесе кейіпкерді эмоциялы-психологиялы жай-кйін жеткізу функциясына ие боланда пейзаж кркем бейнеге айналады. Пейзаж нерде бір-біріне арсы екі функцияа ие, ол кейіпкерді табиатпен йлесімділігін немесе оларды антагонизмін танытады.

Наты фон функциясын зат бейнелері – жадай, тіректі заттар да атара алады. Кейіпкер бейнесіне баынышты зат бейнесіні басты функциясы – кейіпкерді натыландыру, дараландыру.

Адамдарды табиатты абылдауында лдебір ортаты бар, мысалы, клекелі тоай суретін кргенде тыныштыты сезінгендей боламыз. Киген кіиімі, стаан заттарына арап, кісіні таламын, мінезін білгендейміз.

Кейіпкерлерді, табиатты, затты бейнесі контекст шеберінде шоырланан сздік бейнелерді негізінде біртіндеп жасаталады.

Дегенмен мтіндегі бейнелік когезияны сипатын аиатты бейнелік суретіні формаларын тыылыты талдауды кмегімен ана круге болады.