Мтінні коммуникативтік ттастыы

О. И. Москальскаяны кзарасынша, мтінні коммуникативтік ттастыы оны рамдарыны сабатастыында айтылады. Бл былысты мні крделі фразалы ттастыта р сйлем коммуникативтік трыда алдыы сйлемге сйеніп, айтылымды белгіліден белгісізге ала арай жылжытады, соны салдарынан тпкілікті сипаты бар, крделі фразалы ттасты шекарасын анытайтын таырып-ремалы тізбек тзіледі.

Крделі фразалы ттасты райтын таырып-ремалы тізбекті ке тараан моделі алдыы сйлемні ремасын адымдай таырыптандыруа енетін арапайым желілік таырыпты прогрессия деп атайды

 

(Т1 – Р1) [Т2 (=Р1) – Р2] [Т3 (=Р2) – Р 3]

 

зекті таырып (сквозной темой) таырып-ремалы тізбек моделі жоарыда айтылан модельге кері

 

(Т1 – Р1) ( Т1 – Р2) ( Т1 – Р 3)

Таырып-ремалы тізбек орта таырыптан шыатын туынды таырып (гипертаырып) аталатындарды негізінде таы бірі туады

 

(Т1- Р1) Т (Т2 – Р2)

(Т3 – Р3)

Мндай таырып – ремалы тізбекті сегменттері параллельді байланыстан туындайды.

рине, коммуникативтік прогрессияны крсетілген модельдеріні таза кйінде ана емес, бір-бірімен трлі комбинацияларда да кездеседі.

Кейде крделі фразалы ттасты раушыларды арасындаы таырып-ремалы тізбек крделі иерархиялы рылым райды. Таырып пен реманы ажыратанда крделі фразалы ттасты мазмнын кеейтетін, алайда баяндауды жаластыру шін міндетті бола оймайтын лдебір алдыты табылуы ммкін. Олар мтінде басы арты дние емес, оны байытып, сипаттау детальдарын осады, уаиалар мен кейіпкерлерді сипаттайды, субъективті-модальды мнін жеткізеді, бір сзбен айтанда баяндауды толы болуын амтамасыз етіп, тыдармана (оушыа) сер етеді, мтінні стилистикалы байлыын крсетеді.

Егер крделі фразалы ттастыты объективті лингвистикалы былыс деп есептесек, онда субъективті-авторлы ескертпеден ауытып, онда таырып пен ремадан тратын «объективті негізді» («объективный костяк») блуге болады, мтінде барлы субъективті сттер (эмоциялы-экспрессивті) тыс алып, мтін мазмныны негізгі желісі ана саталады.

Мтіндегі субъективті – экспрессивті сттер ретінде айырышаланып жазылан сйлемдер гімені негізгі желісін (мысыты рекеті) бзбай шет алады, біра сипатталан кріністі жасыра елестетуге кмектеседі.

Коммуникативтік мшелеуді негізінде сздерді субъективті жне объективті орын тртібі жатады, йткені ол идеяларды андай адамны жеткізуіне байланысты – сабырлы немесе тым эмоционалды.

Г. А. Золотова баяндаудаы сйлемдерді біріктіруді параллельді жне сабатасты тсілдеріне назар аударады. Фразааралы байланыстарды параллельді дамытуда алдыы сйлемні таырыбы кейінгісіні таырыбымен есімдікпен алмастыру, синонимдік, тек-трлік, посессивтік, партативтік (блшек пен бтін) атынаста болады, сабатасты тсілде осы атынастар алдыы сйлемні ремасы мен соы сйлемні таырыбы арасында байалады [2, 385 б.].

Мтінні суреттеу фрагменті не атаулы предикатты, не лексикалы жаынан осалданан етістікті сйлемдерден рылады (гипертаырыпты жне гиперремалы таырып – рема тізбегі). Бл мтін фрагменттерінде: 1) кеістік-мекен атынастарын суреттеу; 2) заттарды сапасыны сипаттамасы; 3) іс-рекет туралы хабарлар болады.

Мтін аз клемдегі апарат принципі бойынша рылуы, яни мейлінше тжырымды болуы ммкін, сондай-а згеше баяндауа оырманда мазмнны тередігі мен кп ырлылыы, мтінні стилистикалы байлыы мен мнерлілігі серін алдыратындай кптеген егжей-тегжейлі апарларды осумен рылуы ммкін. Алайда таырып-рема суреті бірінші мтінде де, екіншісінде де сас болып шыады.

Тек таырыбы немесе тек ремасы бар сйлемдерден баса крделі фразалы ттасты рамына кіретін барлы сйлемдерді райсысыны з таырыбы мен ремасы бар. Алайда сйлемдерді брі бірдей, яни крделі фразалы ттасты сйлемдеріні таырыбы мен ремаларды брі бірдей оны таырыбы мен ремасына кірмейді, тек баяндауды негізгі желісін жеткізуші сйлемдерді таырыбы мен ремасы енеді.

Мтінді райтын айтылымдары ремаларыны сабатастыын жасайтын «ремалы зек»-ті (Т. В. Шмелеваны термині) мтінді коммуникативтік йымдастыруда маызы ерекше. «Ремалар» бойынша оу рбір мдениетті адама аян, мтінні не жайлы екені алдын-ала оан белгілі боландытан, хабарды маыздысын алу шін солай істейді. Мндай оуды пиясы – жазбаша сзде ремалар кбінесе сйлемдерді соында орналасады.