Мтінні рылымды ттастыы
Крделі фразалы ттасты пен ттас мтінні рамына кіретін сйлемдер тек таырыпты ортатыымен жне коммуникативтік прогрессия атынастарымен ана емес, оларды бір бтінні блшектері екенін, з жиынтыында рылымды бірлік райтынын крсететін р алуан сырты сигналдармен де байланысты.
Мтінні рылымды ттастыы оны маыналы (таырыпты) жне ттастыыны сырты крінісі. Сондытан крделі фразалы ттасты ішіндегі, ттас мтін ішіндегі таырыпты, коммуникативтік жне рылымды ттастыты сипаттаанда р ырынан крінетін сол бір былысты шыратамыз. Ошауланан сйлемдерді арастыранда бл былыстара жеткілікті тсініктеме табыла оймайды, оларды функциясы тек крделі фразалы ттасты пен ттас мтін шеберінде ашылады, алайда олар крделі фразалы ттастыты, сондай-а ттас мтінді райтын сйлемдер арасындаы сол жаты жне о жаты байланыстарды анытауа белсене атысып, мтін тзуші функциясын атарады.
Сондай-а сйлемдер арасындаы жне сйлем ішіндегі бліктері арасындаы анафоралы жне катафоралы байланыстар байланыс ралдары болып табылады.
Анафоралы байланыстар (бір айтылымны маынасы алдындаысына сілтеме болып келетін айтылымдар арасындаы атынастар) крделі фразалы ттасты пен мтінде ортаы жне соы позициядаы сйлемдерді маыналы жне рылымды дербессіздігін крсетеді, яни сол жаты байланыс ызметін атарады. Мысалы:
Сіз оулы срадыыз ба? Менде ол жо.
Катафоралы атынас (анафоралыа керісінше) о жаты, келесі байланысты сигналы ретінде катафора мтінде ортаы жне алашы позициядаы сйлемдерді рылымды жне маыналы дербессіздігін крсетеді. Мысалы:
Аны бір нрсе – мені кетуім керек
Сйлемдер арасында И. Р. Гальперин, О. И. Москальская, Л. М. Лосева жне баса алымдар блген а) дстрлі грамматикалы жне ) логикалы байланыс ралдары рылымды байланыс сигналдары болып табылады.
Дстрлі-грамматикалы байланыс ралдарына: осыан байланысты, сондытан, алайда, сол себепті, сияты жалаулытар мен жалаулы сздер, барлы дейктикалы ралдар, ксемшелік жне есімшелік орамдар, шатарды олдану жне басалары жатады. Бл ралдар зара жекелеген сйлемдерді ана емес, мтінні ірі зінділері – крделі фразалы ттасты, абзацтарды, тіпті тарауларды байланыстырып, бл трыда когезия ралдарыны мртебесіне ие болады.
Логикалы байланыс ралдарына Р. Гальперин хабарды мезгілдік (таяуда, бірнеше кн, апта, жыл, ткен со, т.с.с.) жне кеістік (алыс емес, арсыда, артта, астында, стінде, алыста, таяуда т.с.с.) параметрлерін білдіретін сздерді (кбіне стеулерді) жатызады.
Л. М. Лосева мезгілдік, кеістіктік, сол сияты затты, акционалды жне сапалы байланыс ралдарын атайды [13, 9–15 б.]
Логикалы когезияа санамалау формалары: біріншіден, екіншіден, шіншіден, графикалы ралдар «а», «», «б» немесе айтылым блімдерін цифрлармен «1», «2», «3», т.б. блу де жатады.
Бл когезия ралдары логикалы-философиялы ымдара – сабатасты, мезгілдік, кеістіктік, себеп-салдар атынастарына еніп, оай байалады. Оларда байланысты грамматикалы жне мтіндік формаларыны иылысаны крінеді. Когезияны логикалы формаларында екі-грамматикалы жне мтін раушы функцияны бір мезгілде ткерілетіні байалады.
Синонимдік алмасулар мен перифразаны оса аланда мтінде тірек сздерді жйелі айталануы крделі фразалы ттасты пен ттас мтін ішінде сйлемдерді арасындаы байланысты формальды крсеткіші болып табылады. Мысалы, фразааралы байланыс ралы ретінде лексикалыв айталау, перифраза, таырыпты жаынан жаын сздер тізбегі жне т.б.
Сырты сздік крінісі жо, біра имплицитті логикалы атынастар сигналы болып табылатын лексикалы айталамасыз, грамматикалы анафора ралдарынсыз, логикалы жне баса ралдарсыз рылымды байланыс кмескілеу айтылады.
«Нлдік» анафора деп аталатынны сондай байланыс ралы болуы ммкін.
Нлдік анафора таырыпты негіз жасау ралы да болып табылады.
атысушылар санын санамалайтын сан есімдер жиі катафоралы байланыс сигналы болып табылады.
Сырты рылымды крсеткіштерсіз атарлас орналасан сйлемдер арасында мынадай байланыс трлеріні жзеге асырылуы ммкін:
а) себеп-салдарлы байланыс;
) айырышылы (жалпыламадан жекеге; мтін негізінен синтаксистік параллелизм принципі бойынша рылады.
Синтаксистік параллелизм арылы сйлемдер арасындаы тектік-трлік атынасты мтіндер рылады.
б) диагностикалы интерпретация.
Крделі фразалы ттастытаы маыналы атынастарды сипаттауа ажетті логикалы байланыс трлері ретінде мыналар арастырылады:
1) дизъюнкция (лат. disjunctio – болу, арсы ою) – немесе жалаулыыны логикалы эквиваленті (риторикада силлогизм дилемма); осы жалаулыты негізгі логикалы асиеттерін формалаушы операция:
зі тада: мойындаса – боссы, мойындамаса – амаласы;
2) импликация (лат. implico – тыыз байланыстырамын) – егер ... онда орамыны жуы логикалы эквиваленті, осы орамны формалаушы логикалы асиеті, импликация лдебір мнні айтылымсыздыы сияты олданылады, байланыс импликациясы да болуы ммкін, антонимдер: импликация – экспликация: нерпаз болса аралан;
3) конъюнкция (лат. conjunction – ода, байланыс) - жне жалаулыыны логикалы эквиваленті, осы жалаулыты формалаушы логикалы асиеттері:
Кн кркіреп, жабыр жауды;
4) эквиваленция (лат. aeguivalens (tis) – те мнді, те баалы) – лдебір атынаста басасымен те баалы, те мнді немесе сйкес зат немесе сан, басаша айтылуы немесе алмастыруы бола алады. Эквиваленттілік – тедік атынасы: Абай – лы аын.
Бл байланыс ралдарыны импликациядан басасы крделі фразалы ттастытаы сйлемдерді арасында да, ртрлі байланыстаы рмалас сйлемні бліктеріні арасында вербальды жне вербальсыз айтылуы ммкін. Импликация вербальды айтылмайды.
р мтінні негізінде аиат туралы крделі пайымдау ана емес, коммуникация жадаятымен жне сол жадаята сйкес айтушыны зіні алдына ойан міндеттерімен (хабарлау, уде беру, сатандыру, срау, орыту, гімеге тарту, тсіндіру, т.б.) жасаталатын белгілі бір коммуникативтік масат жатыр. Мндай масат крделі фразалы ттасты райтын компоненттерді арасындаы маыналы атынастара елеулі ыпалын тигізеді. Крделі фразалы ттасты раушыларды арасындаы маыналы атынастар жйесі (реляциялы жйе) е алдымен семантикалы мні наты контекстік шеберде оларды логикалы-грамматикалы мнінен едуір згеше жалаулы пен жалаулы сздерге атысты. Мселен, жне жалаулыы негізгі мнінде логикалы жне жалаулыымен (біріктіруші функция атаратын) сай келеді. Алайда осы жалаулы наты сйлемдер мен наты крделі фразалы ттастыта синтаксисте зерделенетін себеп-салдар, шартты-салдарлы, арсылыты жне баса атынастармен байланысты сйлемдер мен сйлем мшелерін біріктіруі ммкін.
Крделі айтылымда санамалаумен біріккен оиалар бір мезгілде немесе хронологиялы ретпен теді, яни біріктіре санаанда темпоральды атынас рашан клегейленіп трады. Темпоральды сздерді болуы (жалаулытар мен т.б.: сонда, саат алтыда, кейін, кешке, т.б.) санамаланан оиалар арасындаы мерзімдік атынастарды ашып крсетеді. Алайда темпоральды сздерді енгізу рдайым темпоральды атынас алы шепке шыты дегенді білдіре бермейді жне крделі айтылымды семантикалы талдаанда атап крсетілуге тиісті емес.
Сонымен, сйлемде жне сйлегенде (мтінде) олданылатын жалаулытарды ерекшелігі – райсысыны р алуан баыттарда орта з мнімен логикалы жалаулыа тн орта мнді натылап, онымен тоысуы.
Коммуникативтік семантика трысынан мтінде мтінні тере рылымында зге коммуникативтік масаттаы (жанама сз актілері) синонимдік немесе омомнимдік стігі рылымдар олданылады. Мндай рылымдар асан ізеттілік таныту, сздік рекетті жаымсыздыын жасыру, ишара білдіру, кекету жне баса да субъектіні іс-рекетін сипаттайтын манипуляциялар жасау керек боланда олданылады. Мысалы:
Жел соып тр! Терезені жабыызшы, соан желден тоып кеттім.
Не айтыыз келіп тр? –Айта берііз ысылмай.
Жанама сз актісіне маыналы нсіздік те жатады.
Когезияны композициялы – рылымды формаларына бірінші кезекте хабарды сабатастыы мен логикалы йымдасуын баяндауды негізгі таырыбымен (сюжетімен) тікелей байланысты емес оиаларды, былыстарды, іс-рекеттерді мезгілдік немесе кеістіктік сипаттаумен, трлі шегіністермен, сз араластырумен шектелген тіл материалы жатады. Мндай «бзушылытар» гімені негізгі желісін бзып, кейде хабарды екінші кезегін танытады. Кірігуді композициялы-рылымды формалары фильмдерде пленкаларды кесектеп растырана сайды.
мірде жасылы пен жамандыты, уаныш пен ренішті, сттілік пен стсіздікті алмасып отыруы – аиат шынды. Барлы нер туындылары трізді кркем дебиет шыармасы да мірді р ырынан крсетуге тырысады, когезияны композициялы-рылымды трлерімен жзеге асырылатын формасы оны барабар айтылымына айналады. Бейисын трыдаы когезияны композициялы-рылымды формаларында, мысалы, ассоциациялы когезия формаларында гімені блшектенген кесектерін исынды байланыстыруы ммкін сздер мен айтылымдарды ойша елестетуге болады. Мысалы: баяндау таырыбынан ауытып, баяндауды баса желісіне ауысып, бл мені ... есіме тсірді, осымен осарлана, баса мезгілде, баса жерде, осыан састы байау, т.б. детте бл сздер мен айтылымдар баса мтіндерде, мысалы, ылыми мтіндерде ашы крсетіледі.
Когезияны стилистикалы (риторикалы) формалары стилистикалы ерекшеліктері крделі фразалы ттасты пен абзацтарды рылымдарында сабатаса айталанатын мтін йымында байалады. рылымдарды састыы рдайым семантикалы жаындыты белгілі бір дрежесін болжатады. Егер мтінні бір абзацында себептен салдара арай дамуын анытауа болатын рылымды тапса, онда екінші не шінші абзацта (зіндіде) сондай рылымны дамуы когезия формаларыны бірі болады. рылымны толымсыз параллелизм жадайлары туралы, мтінні екі жне одан кп бастаулары туралы да соны айтуа болады. Параллелизм амалы сйлемдер, крделі фразалы ттасты жне абзац рылымдары сас боланда ткеріледі. рылымдарды мндай састыы негізінен крделі фразалы ттасты жанаса орналасанда крінеді, кейде аралы ткерілуде де састы байалады. Ондай жадайларда когезия стилистикалы дістерді кмегімен іздестіріледі. Е арапайым когезия – хиазм амалы. Бір крделі фразалы ттасты (абзацта) сйлемдерді тіркесу тртібі алдыысына немесе соысына атысты згермелі. Мселен, бір зіндіде хабар себептен салдара арай, келесісінде салдардан себепке арай дамыса, хиазм амалыны, яни риторикалы когезия формаларыны біріні ашы крінгені.
Когезияны осы формаларына негізі сас, ал ткерілу формалары р трлі бір стилистикалы (риторикалы) амалды (салыстыру, аллюзия, метафора) белгілі бір айталануы да жатады.
Когезияны ыра тзуші формаларын абылдау иыныра, ол негізінен поэзияны еншісі. Ыра, йас жне басалары сияты былыстар поэтикалы шыармаларды формасымен аныталан масаттара ызмет етіп ана оймай когезияны ралдары болып та табылады.
Ыра прозалы мтінді йымдастыруда да белгілі бір роль атарады. Ыра – сз озалысыны, бкіл шыарманы дамуыны бірлігі. Ыраты озалыс сан алуан, ыраты динамика сюжет динамикасымен, авторды мінездері мен бейнесіні дамуымен байланысты. Ыраты сурет дамушы рекет барысын жзеге асыруда жне оны кезедерін блуде маызды роль атарады. Трлі композиция – сз бірліктерін-портрет жне пейзаж суреттемелерінде, пайымдауларда жне т.б. ыраты шектеу байалады.
Авторды, гімелеушіні, кейіпкерлерді «партиялары» кркем мтінні рылымында ыраты дараланады. Кркем мтінді ыраты йымдастыруды негізінде лингвистикалы факторлар жатыр. «Табии» жне ыраты прозада ш ыра бірлігі аны крінеді: фонетикалы сз (екпінділігі жаынан айтыланда лексикалы сзге теелетін кез-келген сз), оны кейде такт, фонетикалы ттасты, «ыраты рылым» немесе аритмиялы топ деп атайды, синтагма жне сйлем.
Кейбір алымдар негізгі ыраты бірлік ретінде кркем мтінде ыраты фигура райтын синтагманы, яни трлі екпіндік рылыстаы фонетикалы сздерді белгілі бір сабатастыын атайды.
Ыра (тратылыы немесе згеруі) абзацты клемімен, сйлемні затыымен, рылымымен, уезділігімен, сйлем мен синтагмадаы сздер мен сз екпіндеріні санымен жне орналасуымен байланысты. Сйлемні рылымындаы уезділік пен сз екпініндегі згерістер ыраты згеруіне сотырады.
Проза ыраыны негізінде рылымны айталанушылыы, мтінді біртекті ыраты ететін ыра айталануы жатыр. рылымны айталануы лексикалы жне фонетикалы айталанумен (анафора, аллитерация, эпифора) кшейеді. Сонда аны абылданатын ыра, ыраты немесе ыратандырылан проза туады. Мтінні ыраты суретіні сан алуандылыы ыраты озалысты, яни синтаксистік жне уендік модельдердегі згерісті, мтінге жаа ыраты фигуралар тудыратын варианттарды осылуыны арасында жасалады.
Кркем проза ыраы сюжетпен де, композициямен де, кейіпкерлерді мінезімен жне басалармен байланысты. Пушкин прозасыны айталанбас ыраы баршаа аян.
Сонымен, крделі фразалы ттасты (микромтін) мен макромтінді талдаанда крделі фразалы ттасты сйлемдеріні арасындаы логикалы-семантикалы байланыстарды, коммуникативтік масат станымын жне жалаулытармен ана емес баса ралдармен де айтылатын крделі фразалы ттасты рамаларыны арасындаы реляциялы атынастарды ескеру маызды.