Мазмнды – астарлы апарат
Бл жерде біз И. Р. Гальперинні анытамасын келтіреміз: «мазмнды-астарлы апарат дегеніміз – тіл бірліктеріні ассоциативті жне баалаушы маына тудыра алу абілетіне, сондай-а крделі фразалы ттастыа кіретін сйлемдерді мнін згерту абілетіне орай мазмнды-фактуалды апараттан алынатын жасырын апарат» [1, 28].
Астарлы апарата пресуппозиция, символ, ассоциативті жне жадаятты астарлы мтін, импликация, контрапункт жатады.
Пресуппозиция (лат. praе-алда, брын жне suppositio-болжау, презумпция) – сйлем мазмн трысынан аномалды немесе сол контексте сыйымсыз сияты абылданбауы шін аиатты болуа тиіс ой компонентін білдіретін термин. Мысалы, «Филипп Нью-Йорк АШ-ты астанасы екенін біледі» аномалды ретінде тсініледі, себебі оны маынасына пресуппозиция ретінде «Нью-Йорк – АШ астанасы» жалан пайымдау еніп тр.
Басаша айтанда, пресуппозиция-сйлем маынасыны барабар тсінілуіне ол жеткізетін шарт.
Символ (грекше symbolon – белгі, танымды нышан) – пайымдау трысынан кркем бейнені сипаты, онымен кркем идеяны айтылуы. Аллегориядан айырмашылыы символ маынасын оны бейнелік рылымынан бліп алуа болмайды.
Символ-санамызда траталан белгіні белгісі, символ эксплицитті.
В. А. Кухаренконы пікірінше, белгілі бір жадайларда кркем сйлеуде кркемдік деталь, яни лкенді кіші, ттасты блшек арылы крсету кркемдік символ бола алады, метонимия мен синекдохадан айырмашылыы детальдарда сйлеуді тура мні олданылады [14, 39–49 б.].
Кркемдік символ:
а) ым мен оны наты репрезентанттарыны арасындаы метонимикалы атынастарды білдіруші ретінде крінеді. Метонимикалы символикаа мысал: «ылыштан соа жасаймыз» («Перекуем мечи на орала»), мнда символ мен ттас ымны арасындаы атынас наты рі траты, реципиент тарапынан ой жгіртуді ажет етпейді. Символды мндай типі «символ-метонимия» деп аталады;
) символды екінші типі «символ-сасу» (символ-уподобление) деп аталады, себебі ол біреуіні мазмнын тсіндіру шін екі не одан да кп трлі текті былыстарды састырумен байланысты. Мндай символ шыарманы таырыбы ретінде жиі крініс табады;
б) белгілі бір жадайларда деталь символа айналады. Деталь мен ол білдіретін ымны арасындаы байланысты, тосындылыы оны білдіретін сйлеудерді сол мтін шегінде бірнеше рет айталанылуы – ажетті жадайлар болып табылады. Басаша айтанда, деталь-символ зіні ыммен байланысыны бастапы экспликациясын ажет етеді жне мтінде сас жадайда бірнеше рет айталануы себепті символ райды. Мысалы, баытсызды символы Э.Хемингуэйді «Прощай, оружие!» романында жабыр, «Снега Килиманджаро» да – орау асыр.
азіргі мтін лингвистикасында импликация мен астарлы мтінні бір мнді тсініктемесі жо. Біреулерінде импликация астарлы мтінмен састырылса, екіншісінде састырылмайды.
Импликация (латынны implico-тыыз байланыстырамын) – «егер ... онда» оралымыны жуы логикалы эквиваленті, сол оралымны логикалы асиетін растырушы операция.
Импликация ойлаан нрсені аян, сондытан алдырып кетуге болады деп топшылайды. Бл жаынан импликация пресуппозицияа жаындасады.
Импликация-айтылымда сырты астарлы мтін аталатын мазмнды айтпай тастап кету. Эллипсистен импликация контекст шеберіні кедігімен, осымша апарата ие болуымен (эллипсис тек компрессия жасайды, бір мнді ана алпына келтіреді) ерекшеленеді.
И. Р. Гальперин мазмнды-астарлы апаратты жадаятты жне ассоциативті трін бледі [1, 44–46 б.].
Жадаятты мазмнды-астарлы апаратты клемді повестерде, романдарда жазылан фактілермен, оиалармен байланысты туады. Жадаятты астарлы мтін тарихи немесе деби болуы ммкін, яни оырманны есіне прецедентті немесе тарихи фактілерді, оиаларды тсіреді. Жадаятты (кейде ассоциативті де) астарлы мтін ралдарыны бірі аллюзия (фр. аllusiоn – зіл, ым-ишара, кекесін) – мтінні адресата белгілі ткендегі немесе деби шыармалардаы сздермен, траты сйлеу тіркестерімен шендесетін стилистикалы фигура. Ол мтінді барабар тсінуге септігін тигізеді, бл трыда импликациямен жаындасады.
Ассоциативті мазмнды-астарлы апарат - брын айтылан фактілермен байланысты емес, айтылан жайды жинаталан, жеке зімізді немесе оамды тжірибемен байланыстыратын детімізден туады, жадаяттыа араанда айын емес, блыыр. Ассоциативті астарлы апарат сезімімізбен, мірлік тжірибемізбен, дмді, иісті сезінуімізбен, естуімізбен жне т.с.с. байланысты.
Мазмнды-астарлы апарат негізінде болмысты бірнеше трыдан параллельді немесе зара байланысты р трлі хабарларды бір мезгілде абылдау жатыр. Оырмана вербалды айтылмаан лдебір хабар шырасады.
И. Р. Гальперинні пікірінше, «астарлы мтін» мен «маынаны ршіту» (приращение смысла) ымдары жаын боланмен сас емес. Маынаны ршіту здігінен туады: ол крделі фразалы ттастыты лексикалы, синтаксистік, композициялы ерекшеліктеріні ткерілу дерісінде пайда болады, ал астарлы мтін вербальды айтылуа байланысты. Оны мтін тудырушы жоспарлайды. Астарлы мтін поэтикалы шыармаларда айыныра байалады. Астарлы мтін-трлі рылымды ерекшеліктеріні, сйлемдерді зінше байланысуыны, тілдік фактілер символикасыны арасында сйлемдерді осымша маына тудыратын абілетінен шыатын лингвистикалы былыс. Тура жне астарлы мтін «таырып-рема» атысында трады: тура-таырып (боланды, шынды), астарлы мтін-рема (жаа). Астарлы мтін ашы крінбейді, бір оыанда назара ілінбейді, тек бірнеше рет айталап оыанда ана мазмнды-фактуалды апарат арылы байала бастайды.
Астарлы мтін контрапунктке саанмен барабар емес.
Астарлы мтін-апаратты мазмнды-фактуалды жне мазмнды - концептуалды ырларыны арасындаы диалог іспетті.
Астарлы мтінні сипаттамасыны бірі – айын айтылмауы.
Мазмнды-концептуалды апараттан айырмашылыы астарлы мтін наты сйлемде немесе крделі фразалы ттастыта, ал мазмнды-концептуалды апарат тек ттас мтінде байалады.
Астарлы мтінді абылдау оырманны тезаурусына атысты. Тезаурус нерлым бай болса, оырманны мтінді аналитикалы абылдау абілеті солрлым дамып, айтылмаан, астарлы ойды натыра тсінеді.
Авторды айтылып (жазылып) отыран жайа кзарасы байалатындытан, астарлы мтін субъективті баалау болуы ммкін, бл жаынан ол модальділік категориясымен штасып жатады.
Мтін модальділігі
Авторды ойы мтінні модальділігімен, яни айтушыны (жазушыны) аиата грамматикалы, лексикалы, фразеологиялы, интонациялы, композициялы, стилистикалы ралдармен ткерілетін кзарасымен жеткізіледі.
Объективті жне субъективті модальділік болады. Объективті-модальдік мн – хабарды аиата атынасыны сипаты, субъективті модальдік мн – айтушыны хабара атысы. Модальділік арылы бір жаынан авторды тласы, оны дниетанымы, эмоциялы кіл-кйі, кркемдік кредосы, екінші жаынан кркем шыарманы жанры танылады.
Модальділікті сйлемде жне мтінде айыру абылданан. Сйлемде субективті модальділікті ткеретін барынша арапайым рал – эпитет, ол бірнеше рет айталананда стилистикалы амала айналып, одаай мен одаай сздер, т.б. мтіндік модальділікті (мысалы, деби портретте) аша бастайды.
Мтіндік модальділікті анытауда лингвистикалы жне дебиеттану талдауларыны дістері мен амалдары тыыз байланысып жатады. Мтінде модальділікті блімдерді интеграциялау жне оларды кіріктіру тсілдерінде, бейнелеу ралдарын пайдалану сипатында, автосемантикалы сйлемдерді гімені бойына сііруде жне мтінні баса семантикалы категорияларын белгілі бір дрежеде ткеретін біратар амалдарда байалуы ммкін.
И. Р. Гальперинні есептеуінше, кркем дебиетте мтіндік модальділік категориясыны кристаллизациясы ерекше иынды тудырады, мтіндік модальділік мтінні жеке элементтерінде шашырап, фразалы модальділік белгілі бір дрежеде мтіндік модальділікті клекелейді. иялындаы лемді жасаанда сйлеу суретшісі сол лемге бейтарап арай алмайды. Оны шынды ретінде тсініп, оан кзарасын ашы не тспалдап жеткізеді.
Г. А. Золотованы пікірінше, айтылымды диктум мен модуса (ылыми айналыма Ш.Балли енгізген) блу предикатты екі класа блуді тудырады: объективті апаратты білдіретін диктум предикаты жне сйлеу субъектісіні позициясын «танытатын» модус предикаты [2, 75–76 б.].
Авторды апаратты абылдауына арай ш модусты рамка шыады: «Мен алай ... крдім (крінді)», «Мені ойлауымша...», «Ол маан ... айтты».
ш модусты рамканы брі апаратты абылдау тсілін білдіреді. «Сенімді-сенімсіз», «кмндімін-кмнсізбін» типті рамалы предикаттар айтушыны диктум мазмнына атысын білдіреді, бірінші жатаы есімдікпен осылса, айтушыны атысын крсетеді, ал шінші жапен осылса, басаны сйлеуін жеткізгені, оны айтанын тсіндіргені.
Сйлеу, ой, пікір етістіктері модустік блімде авторландырылан роль атарады.