Шынайы, концептуалды, кркем уаыт

Мтінні логикалы тзімі, оны рылымы уаыт пен кеістік сияты категориялармен йымдастырылады.

Континуум (лат. continuum-толассыз, жаппай) – уаыт пен кеістіктегі озалысты толассыз аымы. Уаыт пен кеістік – бкіл материалды дниені мбебап асиеті, былыстар лемі болуыны ажетті шарты. Мтін аиатты жне белгілі бір атынас жадайыны зігі ретінде онсыз болмайды.

Континуум – мтін категориясы. Континуум сйлемде ткеріле алмайды, себебі сйлемде ой дамымайды. Осы маынада сйлем статикалы былыс, оны шартты трде фильмні кадрымен теестіруге болады. Тіпті «Ол белгіленген масат баыты бойынша баяу жылжи бастайды»,-деген сйлемні зінде озалыс блігін круге боланмен, онда континуум жо.

Континуум мтінні грамматикалы категориясы – когезия (байласым) мен зілісті синтезі сияты. Уаыт жне кеістік континуумдарын оиалар континуумы ретінде де белгілеуге болады.

Мтінде уаыт озалысы бір желілі жне бір баытты болмайды.

Мтін лингвистикасында мтіндік уаытты ш темпоральды негізі болады: объективті (кнтізбелік), концептуальды (оиа) жне перцептуальды немесе перцептивті (эмоциялы-экспрессивті). Кркем мтіндерде таы кркемдік уаыт блінеді.

Объективті (кнтізбелік), табии, объективті жылжитын уаыт –мтінге атысты сырты, бір баыттаы айтарылмайтын уаыт. Ол – гносеологиялы-когнитивтілікпен, сезінумен, адамзат тсінігіндегі объективті уаытты реттеумен байланысты физикалы категория.

Мтін зіні жеке уаыты бар, кдімгі материалды объект (кітап, олжазба) сияты шынайы кеістік пен уаытта мір среді. Баса материалды объектілерді жеке уаытыны бітетіні (кітап беттері сарайып, жыртылады, суреттерді бояуы кетеді) сияты оны да бітетін уаыты бар, алайда сйлеу туындысы ретінде мтін шін ол онша маызды емес.

Оиалы (концептуальды, лат. conceptio-абылдау) уаыт (мтінні мазмнын райтын оиалар жайлы айтылып отыр) – натылыты талдау негізінде шыарылан идеалды тіршілік дегейінде шынайы уаытты крінісі, лдебір былыса кзарас жйесі, лденені тсіну, суретшіні, аынны, алымны жалпы ой толауы.

Объективті жне концептуалды уаытты айырмашылыы – есептеу уаыты мен экстралингвистикалы шындыпен трліше шендесуінде, яни авторды оианы зінен блек шынайылы былысын зерттеу ызметіні мтінде крініс табуы.

Трлі типті мтіндерге – іс ааздарына, хаттара жне т.б. енетін шынайы уаыт туралы тсінігіміз бен ымымыз шынайы уаытты тікелей крінісі болып табылады.

Оиалы уаыт оианы басында не даму барысыны лдебір стінде хронологиялы негізге тірелуі ммкін, біра бл мтін растыруды міндетті шарты емес. Бір мезгілдік пен трлі мезгілдік, ткен мен келешек трысында мтінні барлы предикаттарыны релятивті, таксистік байланысы сзсіз шарт болып табылады.

Уаытты базалы растырушы категориялары (темпоральды крсеткіштер) – уаыт мнін тікелей жеткізетін сздер мен сз тіркестері: уаыт, жыл, маусым, асыр, жаз, кн, саат, жазмыш, ст, кеше, келешек, соыс кезіндет.б. сол сияты датаны білдіретін сз тіркестері.

Жанама уаыт крсеткіштері: тарихи тлаларды есімдері, тарихи реалийлерді, соны ішінде белгілі бір дуірмен байланысты трмыс заттарыны атаулары, дйексздер.

Оиалы уаытты мтінде тек уаыт лшемімен емес, баса да тіл бірліктерімен айтылуы ммкін.

Мтінде «уаыттан тыс» кріністі болуы да ммкін. Ондай жадайда «уаыттан тыс» маына осы шаты грамматикалы формалары арылы беріледі.

Г. А. Золотова, Н. К. Онипиенко, М. Ю. Сидорова сзді комуникативтік регистрлерін (репродуктивті, информативті, генеритивті) сипаттаанда белгілі бір регистрге тн уаытты белгілеу мен жеткізу тсілдерін анытайды [2, 29–32 б.].

Мселен, репродуктивті регистрде айтушы тікелей байаанын крсетеді: уаыт-зекті, осы, ткен жне келер шата.

Информативтік регистр бірыай дерісті наты затыынан ауытыан фактілер, оиалар, асиеттер туралы хабар сынады. Бл-тікелей баылауды емес, не жанама баылау нтижесінде, не ойлау операцияларыны нтижесінде алынан білім.

Генеритивті регистрде «уаыттан тыс» жне «уаыт бойы» іс-рекет асиеттерді, абілеттерді, сипаттаманы айту тсіліне айналады.

«Баылау орнын» болып жатан жайа арай згерте отырып, айтушы трлі регистрлерді сз бірліктерін райды. Оларды біріктіріп, мтінні кеістік-уаыт клемділігін, оиа уаытын жасайды.

Мтінде автор шыармасында шынайы уаыт оны субъективті абылдауы арылы крініс табады, яни шынайы уаыт шынайы аиатты абылдаумен байланысты перцептуалды уаытпен бірігеді. Бл уаытты сондай-а негізінде эмоция боландыты эмотивті деп те атайды. Осыдан келіп адамны абылдауында шынайы уаыт объективті барысыны бірде баяу, бірде жылдам жылжуы ммкін.

Перцептуалды (перцептивті)уаыт айтушыны (жазушыны) мтін оиаларына атысты уаыт пен кеістікке шынайы немесе ойша позициясын танытады (лат.perceptio – абылдау).

Айтушыны рлін кріністі р тстан тсіріп алуа тырысатын операторды рлімен, соан оса кадрларды іріктеп, растыратын режиссерді рлімен салыстыруа болады.

«Коммуникативная грамматика русского языка» кітабыны авторлары атап ткендей, лемде болып жатан баылаудаы оианы тілде ш тсілмен суреттеуге болады:

1) жалпы перцептивті – «Ол беттерді паратады»; «Маша машинкамен жазып отыр»; «Кзетшілер ылыштарын стады».

2) жеке перцепивті – «Ол беттерді сыбдырлатты»; «Маша машинканы тыылдатты»; «Кзетшілер ылыштарын салдырлатты» (іс-имыл номинациясына есту компоненті тадап алынан);

3) интерпретациялы-«Ол беттерді арасынан хатты іздей бастады»; «Маша дипломын жазып бітірейін деп жатыр»; «Кзетшілер орануа дайындалуда» (іс-имылды айтушы білу шін интерпретациялаан-масатты компонент блініп алынан).

Перцептуалдылы дрежесі ылыми, іс мтіндерінде минималды, кркем мтіндерде максималды болады, соысында перцептуалды уаыт жеке уаытпен осылып, жаа былысты –кркем уаытты тудырады.

Кркем уаыт-сюжетті, бейнеленген былыстарды мір сру формасы, шынайы, перцептуалды жне жеке уаыттарды зінше араласанын сипаттайтын лемді тануды ерекше формасы. Кркем жне шынайы уаытты бейнелеудегі айырмашылы объективті шынайылы пен ирреальность (шарттылы) бейнесі йлескен кркем шынайылы леміні ерекше табиатыны крсеткіші болып табылады.

Кркем мтіндердегі уаыт континуумыны длдігі кеістіктегіге араанда шамалы. Оырмана келешектен ткен ша жаын, авторды арасында ол кркем шыармада бізге жаындай тседі (осы жне келер ша етістіктеріні араласуы).

Кркем мтін континуумы детте оиаларды шынайы сабатастыыны бзылуына негізделеді, яни баяндау желісіні саталуы міндетті емес. Баяндауда уаыт жоспарларыны араласып кетуі мтін зінділеріні мшеленуін анытайды. Уаыт пен кеістік жаынан оиалар байланысы нерлым шимай-шатпа болса, шыарманы мазмнды-концептуалды апаратыны зін тсіну соншалыты иына тседі.

Мтіндік уаытты синхронды жне диахронды аспектілері бар. Маыналы акцент бірінші жадайда «ашан болан» жне «аншаа созылды» ымдарымен, екіншісінде-уаыт атынасындаы сабатасты немесе реттілік ымдарымен (яни мтіндегі логикалы ыммен) байланысты.