Кеістік континуум жне оны мтінде ткеру ралдары
Кеістік континуумы уаыт континуумымен тыыз байланысты. Мнда субъектіні абылдауы арылы тетін шынайы лемді крсететін объективті кеістікті бліп алуа болады, сонымен атар кеістік сипаттарды зінде кеістік табиаты жо ымдара телуге болады, яни мтіндік кеістікті баса трлері– концептуалды, психологиялы, леуметтік трлері туралы айтуа болады.
Сондай-а жеке трлерге ие (роман-эпикалы хронотоптар, мифопоэтикалы кеістік) кркемдік кеістік бар.
Материалды былысты крсететіндіктен мтінде шынайы кеістікте болады.
Кеістік жйесінде бастапы нкте болып табылатын сйлеу субъектісіне атысты лдебір «осында» нктесі «азір» темпоралды нктесімен йлесіп, мтіндік хронотопты «мен-осында-азір» бастапы антропоцентрлік пунктін райды.
Тілдегі локалдылы (лат.locahs-жергілікті) рісіні базалы бірліктері –кеістік дейксисіні ралдары. Оан кіретіндер:
а) объектіні жекелеген бліктеріні, оны жатарыны объектіні зіне атынасыны абстракциясы болып табылатын арнайы семантикалы сздері: іші, стігі жаы, сті, асты, жаы;
) категориялы лексикалы бірліктер: мекен, кеістік;
б) локалды семантикалы трлі сз таптарыны баса сздері: болу, ке, алыс; кеістік мндегі предлогтар: асты, сті, маы, топонимдер мен географиялы терминдер. Бан перифериялы семалы локалдылы сздерін, оны ішінде бкіл наты-затты лексиканы, локалды семалы коннотоция сздерін: кейбір жалы есімдерді, экзотизмдерді жатызуа болады.
Кеістік категориясыны зі бір мнді болмаандытан оан трлі семантикалы рістерді бірліктері енеді. Мселен, кеістік рісін идеографиялы жіктегенде оан детте мынадай топтамалар кіргізіледі:
- кеістік шекаралары – шекара, шек (аланы шегі), лке, шебер;
- шектелген кеістік – жол, кре жол, ала;
- кеістікте болу – жату, отыру, тру;
- кеістікте болу локализациясы – солда, арттан, маында, асында, жанында, алыста.
- жадайды згерту-лау, ктерілу, тру
- баыт-кру, шыу
- ашыты-ашы, алыс, жаын;
- кеістік координаттары-бйір, жоары, тмен, орта, о жа, сол жа.
Темпоралдылы сияты локалдылы та статикалы жне динамикалы болуы ммкін, оларды ажырату шін етістіктер семантикасы маызды. Статикалы локалды кріністі беру шін экзистенциалды етістіктер мен кеістік локализациясын білдіретін етістіктер, локалды динамиканы беру кезінде – орын алмастыру етістіктері олданылады.
Радио сйлеп тр; саат тілі ала кетіп алыпты; толын ктерілген-экзистенциалды (функтивті) етістіктер;
Ол ауырып жатыр. Балалар сіп келеді. Ол темекі шегіп, кешкілікте газет оиды-статикалы етістіктер (статуалды);
Ол жгіріп келеді. Балалар жола шыты-орын ауыстыру етістіктері (акционалды).
Жай сйлемні мекен-жай крсеткіштері мен сйкес семантикалы баыныы сйлемдер кеістік айындылыы мен кеістік байланыстарын жеткізуде грамматикалы (логикалы) сипаттаы тіл ралдары болып ызмет етеді.
Дниеде бар кеістік атынастар лемні тілдік суретінде тілді р дегейлі ралдарыны – кеістік лексикасыны, локалды мнді арнайы морфологиялы формаларды, синтаксистік рылымны кмегімен зінше йарылады.
Уаыт континуумына араанда кеістік континуумы кркем мтіндерде натыра болады. Оиа орныны географиялы атауы мен сол жерді сипаттамасы кбіне шынайы крсетіледі. Дегенмен кркем суреттеуде кеістік натылыы уаыт натылыы трізді шартты ана. Индивидуумдар уаытта емес кеістікте наты, яни адамны бір орында р кезде болуы ммкін, біра, бір мезгілде р орында бола алмайды, демек уаыт пен кеістікті лдебір ассиметриясы бар.
Бізді сезім мшелеріміз абылдайтын ш лшемді кеістікті кп лшемді болуы ммкін, ол сабатаса (сабатаспай да) суреттеген оиа леміне арай тарылуа да, кееюге де абілетті, бір орына байланып алса да, зіне лдебір шарттылы (баяыда бір патшалыта) енгізіп отырады.
Кеістік категориясы мтінді белгілі жадайды оны туі емес, оны бірыай уаыт трысында дамуымен шендестіреді. Кркем кеістік шынайы кеістіктен, кркем уаыт шынайы уаыттан айрыша боланы сияты ажырайды.
Шынайы уаыт жаанды, зіліссіз жне блшекті. Кркемдік осылара оса натылыты тудырады. Концептуалды кеістіктен кркем кеістікті айырмасы – ешашан дерлік абстрактылы болмайды, орталыа (орталы дегеніміз ттас мтін субъектісі, авторы, шекарасын олар белгілейді) атысты белгілі бір шекарасы не бадары бар.
Кркем мтін ауызекі сйлесу мтінінен кеістік категориясыны масаттылыымен ерекшеленеді: ол шынайы жадайдан тумайды, автор ойыны рамдас бліктеріні бірі болып табылады.
Кркем кеістікке шектеу жо. Объективті шексіз кеістікті кзбен шолуа болса, объективті шаын кеістік лан-айыр жазираа айналады; кез-келген кеістік ашы не жабы крсетіледі, зінде кеістік табиаты жо ымдарды кеістік моделін жасауы ытимал.
Объективті кеістікті ш типіні ішінде (нктелік, векторлы, квантитативтік) кркем мтін шін квантитативтік (лат. quantum-анша), яни былысты рамы, клемі, млшері зекті. Бл сипаттар мтін зіндісіні ішіндегі локалды крсеткіш ретінде олданылады.
Субъектіні (автор мен кейіпкерді) кзарасы – объективті жне кркем кеістікті негізгі ымы.
Автор мен кейіпкерді орны сйкессе:
а) авторды кейіпкерге айналуы;
) авторды кейіпкерді соынан ілесуі;
б) автор орныны екі талай болуы ммкін.
Егер авторды орны кейіпкерді орнынан блек болса, онда:
а) авторды кзарасы бір кейіпкерден екіншісіне сырып отырады;
) авторды кзарасы туелсіз;
б) авторды кзарасы субъектіні баяндау рісінде жылжуына арай згеріп отырады;
в) кзарасы жалпы сипатты болады (сырттан арайды).
Мтін кеістігін модельдендіруді екі жолы бар: кеістікті бейнелеу жне бейнеленген кеістікті нсау, осыларды йлесімі мтін панорамасын рауа абілетті. Бл панорама наты.
Натылыты есебінен кркемдік кеістікті зі кркем бейне асиетіне ие болады немесе ттас мтінні кеістік емес маынасын айту тсіліне айналады. Кркем мтінде кеістікті белгілеу ралдары шыарманы таырыбына арай згеріп отырады. Мысалы «ала» гімелерінде адамзатты тіршілік орындары былай крсетіледі: аулада, есік арылы, птерде, мекенжай, екінші абат, сегізінші блме, йге сатымен ктерілді, сатыны жатауына сйеніп, кеістік семантикасыны «ауылды» лексикасы тиісінше згереді.
Орынды тптіштеп, гіме зінділерін оса отырып, жан-жаты сипаттау кріністі лайтады. Жалпыламадан оматыа, айынсыздытан наты анытылыа кшу мтінні рылым-мазмнды зінділеріні шекараларын білдіріп, таырыпты ашылуын жаындатады.
Айтылып ткендей, кркем шыармада микромтін оианы уаыты мен орнын тура крсете бермейді. Кркем шыармада оианы локальды-уаытты параметрлеріні зі ерекше сипатта жазушы жасаан кркем дниені шегінде болады. Алайда шыарманы кркем дниесіні шегінде оырман мтінні кез-келген зіндісінде суреттеліп отыран оианы уаыты мен орнына атысты бадар таба алады. Микромтінде локальды-уаыт сипаттамасыны болмауыны немесе жеткіліксіздігіні орны лкен контекспен толытырылады.
Етістікті сз згертуші формаларымен айтылатын (грамматикалы) уаыт категориясы реляциялы сипатта – оиа уаытыны айтылып отыран стке атысын білдіреді. Мезгіл мен мекен пысытауышы («осында», «анда», «енді» сияты мекен стеулерінен басасы) керісінше номинативті сипатта – олар суреттелген оианы орнын немесе уаытын, яни объективті уаыт пен оиа орнын айтады.
Мтінді растыру трысынан автосемантикалы жне синсемантикалы мезгіл мен мекен пысытауыштарын ажырату маызды.
Автосемантикалы пысытауыштар оианы наты датасын немесе наты географиялы орнын атап, абсолютті мнге ие, оан контекске сйенуді ажеті жо. Синсемантикалы пысытауыштар реляциялы мнге ие-олар лдебір есеп нктесіне атысты уаытты не орынды білдіреді жне ондай атыссыз тсінікті болмайды.