Мтінді клемдік-прагматикалы блшектеу

Мтіндерді микромтіндерге – анытамаа, жеделхата, газет мааласына, хата жне макромтінге – бірнеше томнан тратын романа, алысз жне тйіні жазылан кітаптара блшектеуден зге блшектеуді таы екі трге:

а) клемдік-прагматикалы;

) контекстік-вариантты трге бледі.

Мтінді блшектеу негізгі жне факультативті, объективті жне субъективті болуы ммкін.

Мтінді объективті клемдік–праграмматикалы блшектегенде мынадай негізгі бірліктерге блінеді: таырып, бастамасы; мтінні е ірі бірлігі-том немесе кітап; одан рі блім, тарау, тарауша, отбивка, абзац, крделі фразалы ттасты, крделі синтаксистік ттасты болып блінеді.

Крделі фразалы ттасты – мтінні е кіші бірлігі.

Н.А. Купина одан да кіші мтін бірлігін – сйлемді бледі. Оны кзарасынша, мтін бірліктері – сйлем, крделі синтаксистік ттасты, фрагмент, блім, параграф, тарау, том.

Н.А. Купина сондай-а мтін бірліктерінен блек мтінді талдау бірліктерін бліп, оан мтінні дербес бірліктерін (сйлем, крделі синтаксистік ттасты жне т.б.), мтінні дербес емес бірліктерін (аллофон, морф, сз, сз тіркесі), сол сияты мтінні композициялы-графикалы бірліктерін (екпін, интонация, жол, шума, т.б.) жатызады [15, 33].

Клемдік-прагматикалы блшектеуде композициялы блоктарды бліп алып, оларды сипаттаанда мтінішілік блшектеуге, атап айтанда, таырыпа, кіріспеге (кіріспе, бастама, экспозиция), бірнеше блоктан тратын негізгі блімге жне аяталуына (орытындысы) назар аударылады.

И. Р. Гальперин мндай мтін блшектеуді (яни мтінде алысзді, кіріспені, орытындыны блуді) факультативті блшектеу деп атайды. Мтінні бл бліктері клемдік-прагматикалы жне контексті – вариантты блшектеу асиеттері жинаы сияты. Олар атауымен мтіннен блініп, ттас шыарманы мазмны туралы таза авторлы ой толау боландытан, оырмана лсіз ыпал етеді. Атау (таырып) – мтінні міндетті, эпиграф-факультативтік блігі.

Кіріспе детте мазмнды-концептуалды, кейде мазмнды-фактуалды апараттан хабар береді. Ол оырманны ойын гімені не жайлы болатынына аудара отырып, кбіне баяндау жоспарын да, сюжетін де, негізгі апаратын да ашпайды.

Алысзде мтінде негізгі болып табылатын жне таырыпта жинаталып берілген апаратты белгілі бір лесі болады.

Алысзді ытималды белгілері:

а) адатпа-негізгі мтінде ктерілген проблемаларды санамалау;

) тезистілік-кейін негізгі мтінде дамытылатын аидаларды ысартып сипаттау;

б) прагматикалы-шыарманы нысанды станымын сипаттау;

в) концептуалды-шыарманы негізінде жатан кейбір теориялы, дістемелік жне баса аидалар;

г) энциклопедиялы-автор туралы мліметтер жне осы жмысты алдындаы осы саладаы жмыстарды ысаша сипаттамасы жне т.б.

Бл белгілерді брі алысз бен кіріспе шін міндетті емес.

Пролог (адатпа) – кркем шыарма трлеріні біріне алысз іспетті, алайда алысз бен кіріспеден айрыша з ерекшеліктері бар. Кбінесе ретроспективтік жне перспективтік баыта ие. Ретроспективтік трыда прологта шыарманы мазмнын толыыра ашуа ажетті былыстар, фактілер, жадайлар сипатталады.

Проспективтік трыда пролог автора оырманды шыарма идеясын дрыс тсінуге икемдеуіне ммкіндік береді. Пролог мтінні жаа критерийлері мен сипаттамасын сынады. Е алдымен, мтінні бл бліміні баяндауды зімен органикалы байланыста болмауы да ммкін.

Пролог кейде негізгі мтіннен уаыттан, сол сияты кеістіктен тыс параметр ретінде алшатайды. Екінші жаынан, пролог шынында мтінні негізгі мазмнына кіріспе болуы ммкін. Оырманны назары негізгі мтінде сипатталан оианы зіне емес, шыарманы алай туанына ауады.

Алысзді, кіріспені, прологты проспективтік сипаты оларды векторлы баытында байалады. Оырман шыарманы негізгі мтінін алдын ала біліп отырады. Осылайша, мтін алы сзі мазмнды-концептуалды апаратта жеке-шыармашылы пайымдауды белгілі бір дрежеде шектейді.

Векторлы баыт сіресе ылыми мтіндерде айын крінеді (Монографияны осы томына ш блім еніп отыр. Бірінші блімде ... , екінші блімде... , шінші блімде... . Демек, ... деуге болады). Бл сйлемдерден проспекцияны байау иын емес.

Эпилог мтінні блігі ретінде романны мазмнды-концептуалды апаратын ашады: эпилогсыз роман зіні басты бадарынан, зіні дуірлік мазмнынан айырылады, алайда мтінде эпилог немі бола бермейді.

Соы сз, детте, мтіннен тыс трады, предициялы функцияа ие. Мазнда-концептуалды апарат осында зіні эксплициттік айтылымын табады. Соы сз апаратты ысыы трде беруге арналан. Ол бкіл мтінні интеграция функциясын атарып, аяталанды категориясыны наты формаларыны ні болып табылады.

Автосемантия алысзді, кіріспені, прологты (соы сз бен прологты да) мтіндік сипаттамасы болып табылады. Оларды шартты трде мтін алды жне мтін соы деп блуге болады. Оны стіне олар бір бтінні блшектері: шыарманы зінсіз алы сз де, сз соы да болмайды.