Мтін зінділеріні автосемантиясы

И. Р. Гальперин мтінде онымен тікелей байланысты емес фрагменттерді пайда болу ытималдылыын мтін зіндісіні автосемантиясы деп тсіндіреді [1, 100].

И. Р. Гальперин микрошегіністерді (сентенция) немесе авторлы шегіністерді автосемантикалы деп есептейді.

Л. М. Лосева мтінні автосемантикалы зінділерін «еркін сйлемдер» деп атап, оларды негізінен крделі синтаксистік ттасты шеберінен тыс бледі [13, 69–70 б.].

Т. В. Матвеева «мтін зінділеріні автосемантиясы» терминіні орнына «мтіндегі мтінді», мтінні негізгі тласымен ассоциациялы байланыста болып, авторды мтінні негізгі логикалы желісінен ауыту ыыны ткерілуін крсететін фрагментті танытатын «ерекше композициялы блок» ымын пайдаланады [12, 34].

Крделі фразалы ттастыты жне «еркін сйлемдерді» туелсіздігі лексикалы, грамматикалы жне мазмнды ырларынан арастырылуы ммкін:

- логикалы ырынан мтін зінділеріні туелсіздігі зін лдебір сздер мен сз тіркестеріні сзбе-сз немесе синонимді айталанбауынан крсетеді;

- грамматикалы ырынан дейктикалы элементтерді болмауымен жне абзац рылымыны бір типтілігіні бзылуынан байалады;

- мазмнды ырынан автосемантия сентенция жне баса жинаталан айтылым формалары трінде крінеді.

Крделі фразалы ттастыты туелсіздігі трлі стильдерде, трлі жанрларда трліше байалады. Мтінді объективті блшектеуді негізінде хабарды, мысалы, ылыми, іскерлік, газет мтіндерінде логикалы йымдастырылуы крінеді.

Дипломатиялы жаттарда (пактілерде, шарттарда, меморандумдарда, т.б.), задар мен аулыларда блшектеуді ерекше трі байалады. Онда цифрлы жне ріптік крсеткіштер жиі кездеседі.

Кркем дебиет шыармаларында мтінді субъективті блшнектеу байалады.

Поэтикалы мтіндерде шума ана емес, шуматы блігі де, жол да мтінді блшектеу бірлігі болады.

Кейбір авторлар мтінді растыру шін табии блімдер желісіні ретін дейі бзып, баяндауды жалпы жоспарынан шыып алан жекелеген мтін «кесектерін» жасайды. Олар туелсіздік алады. Ондай «кесектерді» абзацтара блінетіні сирек емес.

Сйлем сияты мтін зінділеріні туелсіздігі абсолютті емес. андай да бір жолмен мтін зіндісіні мазмны не мтінні таырыбымен, не одан брыны йтпесе кейінгі зіндіні мазнымен тіркеседі. Мселен, «Абпе»-дегі лирикалы шегіністер авторды жалпы тжырымдамасымен байланысты.

Мтінні демелі озалысында жекелеген зінділерді атвосемантиясы зіліс, аялдама, кідіріс сияты оырманны назарын баяндау желісінен басаа брады.

Крделі фразалы ттасты автосемантиясыны деттегі амалы – авторды ой толамы. Оны сентенция, парадокс, трлі тжырымдар, орытындылар, сыныстар формасында айтылуы ммкін.

Авторды ой толамы ретроспекция жне проспекция категорияларында, сол сияты авторлы шегіністі баса трлерінде крінеді.

Сонеттерді эпиграммалы жолдары, мысалдарды моралі, «кріністер», «млімдемелер», лы шешендерді сзінен жекелеген зінділер автосемантияны белгілі бір дрежесіне ие. Ондай сздер шаын мтін іспетті. Олара кркем – эстетикалы формада айтылан адамзат баласыны жинатаан тжірибесі сіеді, алайда формальды-рылымды жаынан жеке сйлемді білдіреді.

рылымы жаынан бір не бірнеше сйлемнен тратын дйексз (цитата) сияты мтін зіндісі ерекше автосемантияа ие. Мазмн трысында дйексз контекспен тіркескен, біра байланысты емес, ретроспективтік жне проспективтік сипата ие бола алады.

Басаша айтанда, мтін зінділеріні автосемантиясы авторды алауынша мазмнды - концептуалды апаратты тереірек ашылуын амтамасыз етуге ажетті мтінді йымдастыру амалы болып табылады.

Айтыланнан кріп отыранымыздай, мтін зінділеріні автосемантиясы объективті, алайда кбіне субъективті болып, авторды ой толамын білдіреді. Сондытан ол зін клемдік-прагматикалы блшектеуге де, контексті-вариациялы блшектеуге де атысы бар мтінді блшектеуді ерекше трі ретінде крсетеді.