Крделі фразалы ттасты жне абзац
Кптеген алымдар мтінні кіші бірлігі деп сйлемді емес, біратар сйлемді біріктіретін ірірек бірлік –крделі фразалы ттастытыесептейді, оны крделі синтаксистік ттасты, мтін компоненті, прозалы шума, синтаксистік кешен, монологты айтылым, коммуникативтік блок жне баса осы сияты синонимдері бар.
Атаулары р трлі боланымен бл терминдерді мні біреу – шыарманы ауымдыра зіндісіні рамдас блігі болып табылатын, сйлемнен ірілеу бірлікті анытау.
1-тарауда айтылып ткендей, мтін шаын формалы (микромтін) композициялы кзарас трысынан таырып ойылатын хабар, газет мааласы, шаын гіме т.с.с. болса, крделі фразалы ттастыты ттас мтінмен сйкес келуі ммкін. Алайда кп жадайда крделі фразалы ттасты мтінні ірілеу зіндісіні рамдас блігіні функциясын атарады.
«Сйлем» мен «айтылым» ымдарын шектеу керек, себебі бл ымдарды кбінесе ажыратпайды.
Айтылым сйлеммен тыыз байланысты болса да одан елеулі айырмашылыы бар. Сйлем – тіл бірлігі, онда лем зіндісіні затты-нышанды бейнесі жинаталып тіркеледі: «л скрипка ойнап отыр», «ыз жаажайда ыздырынып жатыр».
Сйлемнен айырмасы – айтылымда сзді кімні айтаны, кімге арналаны, себебі, масаты жне басалары маызды, яни денотативтік функцияа оса наты коммуникативтік жадай крініс табады; ал айтылымны зі – коммуникативтік трыдаы бірлік, сондытан контекстке кіріп, пресуппозициялармен жне импликациялармен сипатталады; онда айтушыны коммуникативтік ниеті (сйлеу интенциясы), масаты, таырып пен ремаа зекті мшелеу жзеге асады.
Айтылымда сйлемні лексикалы толыуы мен просодикалы рсімделу бар; интонация айтылыма тн.
«Айтылым» терминін негізінен сйлеуге атысты олданатын боламыз. Жазбаша сзге атысты сйлем мен крделі фразалы ттасты ымдары алады.
Мтін лингвистикасы жніндегі ебектерде крделі фразалы ттасты анытамалары мейлінше кп, сондытан жмыс анытамасы ретінде мынаны тадады: крделі фразалы ттасты – е азы екі сйлемнен ралан, маыналы, коммуникативтік жне рылымды аяталуымен жне авторды хабара атысымен сипатталатын синтаксистік бірлік.
Крделі фразалы ттасты – крделі рылымды-семантикалы бірлік, оны мні оны райтын дербес сйлемдерді маыналарыны жай осылуыны нтижесі емес, бл сапалы жаа рылымды-маыналы тзілім.
азіргі кезде мтін трт трыда зерделенеді:
- семантика трысында,
- прагматика трысында,
- синтактика трысында,
- функциялы трыда.
Семантикалы трыда бірлікті райтын сйлемдерді мніне кбірек кіл аударылады. Дегенмен кейде мтінні біркелкі байланыспауы оны логикалы байланыстылыына теестіріледі. Мтінні логикалы байланыстылыы мтінні байланыстылыына млде барабар емес, себебі мтінде арама-айшылы, сйкессіздік т.с.с. болады, ал бл логикалы бірлікке жат.
Прагматика трысында мтінні крделі фразалы ттасты бліктеріні сабатастыын анытауа болады.
Синтактика трысында екі негізгі баыт блінеді:
а) дербес сйлемдерді крделі бірліктерге бірігу тсілдерін зерделеу жолымен сйлемнен ірілеу бірліктерді мшелеп, зерттеу;
) сйлемдерді байласымды мтінде кірігуін жзеге асыратын тілдік ралдарды тікелей зерделеу.
Дербес сйлемдерді ірілеу бірліктерге біріктіру тсілдерін зерделеуге арнаан ебектерде крделі фразалы ттасты екі негізгі рылымды типке блінеді:
а) сйлемдер бір-бірімен сабатаса кіріккенде, аяталан сйлемдер арасындаы тізбекті байланысты прозалы шуматар;
) сйлемдерді зара салыстыру немесе арсы ою принципі бойынша салыстыранда, сйлемдер арасындаы параллельді байланысты прозалы шуматар.
Прозалы шуматарды зіні рылымы екі трыда блінеді:
а) шуматы ішкі рылымды йымын танытатын жне сйлемдерді осуды синтаксистік ралдарымен байланысты зіндік – синтаксистік;
) сырты суретін, контурасын, шумаын, ой мен таырыпты дамуыны сипатын анытайтын композициялы-таырыпты.
Сйлем дегейінде шуматы осы екі типіне грамматикалы жне зекті (айтылымда) мшелеу типі сйкес келеді.
Крделі фразалы ттастыты зерделеу функциялы трыда да жргізіледі.
Крделі фразалы ттасты ртрлі типтеріні бар екенін анытайтын екі фактор: сйлемні бірлігін жне соларды арасындаы байланыс сипатын растыратын трлер, алайда бл екі фактор з кезегінде функциялы стильге, мтінні типіне, авторды зіндік мнеріне туелді.
Кейбір зерттеушілер крделі фразалы ттастытан да ірі бірліктерді бліп крсетеді. Екі жне одан кп крделі фразалы ттасты бір предикативтік-релятивтік кешенге бірігеді. Тілдік рсімделуде осы кешенді бірлікті растыру принципі оан кіретін крделі фразалы ттасты санымен емес, оны мтінде туындайтын зара атынастарымен, апаратты йымдастыру сипатымен аныталады.
Апаратты клеміне жне орта коммуникативтік тапсырманы орындау функциясына арай осы кешенді бірліктерді мшелері предикативтік (жетекші, анытаушы) жне релятивті (екінші дегейлі, баынышты) болып блінеді.
Предикативтік мше дегеніміз – ттас кешенні рамындаы концептуалды зек, себебі ол сипатталатын оиалар туралы жаа мліметтерді хабарлау функциясын атара отырып, кешен жеткізетін апарата кп лес осады.
Ал релятивтілік кешенні басымды элементіне атысты факультативтілікті нышаны сияты тсіндіріледі. Релятивтік элементтерді информативтік мні предикативтік мшені информативтік мнімен салыстыранда онша мнді емес, алайда бл хабарды мнерлік ттастыын жасауда релятивтік элементтерді эстетикалы ндылыын тмендетпейді.
Л. М. Лосева крделі фразалы ттастыты синтаксистік категорияа жатызады да, ал абзацты мтінні мазмны мен рылымына тн компонент деп есептейді [13, 92].