Кркем мтіндегі композициялы баяндау формалары

Крделі фразалы ттастыты маыналы, коммуникативтік жне рылымды йымын оны суреттеу, гімелеу, ойталы (описание, повествование, рассуждение) трлеріні функционалды-маыналы йымы ерекшеліктерін ескермей арастыруа болмайды. Крделі фразалы ттастыты бл трлерін Л. М. Лосева, М. П. Брандес жне баса алымдар жан-жаты зерттеген [13;16].

Суреттеу

 

Суреттеу ылыми жне іскерлік сйлеуге тн, алайда кркем сзде де жиі шырасады. Суреттеу статикалы, онда динамика жо.

Суреттеуді негізгі функциясы – аиатты лдебір стін суретке тсіру, арапайым атауыны орнына затты бейнесін беру, затты, былысты табии ортасында суреттеу (мысалы, суреттелетін заттарды, былыстарды т.с.с.-ды осыан сайтын нышандармен салыстыруда рылатын жмба-суреттеу).

ылыми жне іскерлік мтіндерде суреттеу негізінен фактографикалы немесе фотографиялы болады. Кркем мтінде суреттеу нышандарын санамалау жолымен табиат былысын (орнын, ортасыны жадайын, т.б), заттарды, адамны, кісілерді жадайын жне т.б. суреттеуге арналан. Суреттейтін затына арай Крделі фразалы ттастыты пейзажды (уаиа орнын суреттеу) жне портреттік суреттеу (кейіпкерді суреттеу) болып блінеді.

Пейзажды суреттеуде орман, зен, ауыл сияты наты сздер мен оында, солында, жанында, астында, алыста, жаында сияты кеістік мніндегі сздер жиі олданылады.

Портреттік суреттеуде адамды (бойын, жасын, жалпы сырт бейнесін, жадайын, т.б.) суреттейтін сздер басаларынан жиірек олданылады.

Суреттеуді формалды нышандары: контиинум мнді сздерді (жол жиегінде, та ата, кешрым, т.б.) олданылуы, суреттелетін былысты ашан боланына байланысты ткен ша, осы ша, етістік-баяндауыштарды кптігі, баяндауышты іс-имылды емес, сын есімді болып келуі. Мысалы, жерге су сіді-жер ылалды.

Суреттеу рамы кбінесе кеістік мнді сздерді олдану сипатына атысты. Бір жадайларда рбір орын жадайына бір крделі фразалы ттастыты бекітілсе, басасында бір крделі фразалы ттастыта бірнеше орын жадайы пайдаланылады.

Бірнеше затты суреттеуді бір мезгілді, параллельді немесе сабатастыты (арама- айшы былыстарды, заттарды суреттегенде контрасты діс олданылады) болуы ммкін. Суреттелетін адамдарды немесе заттарды салыстыру-мндай суреттемелерде жиірек олданылатын діс.

Затты, былысты, адамды суреттеу сйлеу сз стиліне де, мтін типіне де атысты. Суреттеу ылыми-техникалы, ресми-іскерлік сулеуде фактографикалы, кркем сде бейнелі болады. Авторды суреттелетін зата, былыса субъективті атысы кркем мтіндерде (концептуалды, модальділік, астарлы мтін жне т.б. трде) байалады, ылыми жне ресми-іскерлік мтіндерде болмайды.

Фотографиялы, суретті мтіндерде затты суреттелуі авторды ойы мен фотографияда бейнеленген зата атысты. Сондытан мндай мтінде мыналар ескерілуі керек:

а) суретте онсыз да айын крініп тран бейне жайлы арты сзді керегі жо;

) суретте жо жне оны сезіну ммкін емес жайлар туралы сз айтылмауа тиіс;

б) суретті астарында крерменні ой жгіртуіне жадай тудыратындай ммкіндік алуа тиіс;

в) суретке арналан тсіндірме сананы сілкіндіріп, ой озайтындай болуа тиіс;

г) сз фотографияа сілтеме жасай алады.

алым Б. Шалабай «Кркем проза тілі» атты ебегінде: «суреттеу болмысты белгілі бір алпын, кй- жайын толытай беру шін олданылады»,- деп крсеткен. Суреттеу арылы кейіпкерді сырты кейпі, киім- киісі, мінез- лы, табиатты сем кріністері жне т.б. былыстар беріледі [17].

Кейіпкерді сырты бейнесін суреттеу:

ырынан араанда ыз п- демі болып крінеді екен. Тайылау біткен тар мадайы да, арты- ауыс жерлері ырналып, ажетті алыпа тсірілген ою ара асы да насымды. Екі танауы делдиікі, келіссіз мрны да ырлана аландай. Жалпа, доал иегі де айтадан ашаландай мсінді. (М. Маауин)

Табиатты суреттеу:

Бл арада кішкентай ккторай, бдене, кксерке, жаалтай кекілік, балтатмсы, шілден бастап, лкендігі анау- мынау озы- латан кем емес, арааз, біразан, дуада, арабай, ырауыл мол болатын. аза даласыны зге жерінде сирек кездесетін жайра, таана, саалта, аламай, кк ара, одас оылтырды да іздеген адам табатын (Д. Исабеков).

М. Ахметова суреттеуді екі формасын ажыратады: статикалы жне динамикалы. Статикалы суреттеуге оианы мекенін, орнын, кейіпкерді сырты келбетін, ал динамикалы суреттеуге оианы озалысын, іс- рекеттерді, кейіпкерлерді кіл – кйін, мінез- лын жатызады.

Статикалы суреттеуге мысал:

Осы йелдерді ортасында еркек кіндіктен жаман жанбай ана жреді. Ол- оймашы, жасы ырытар шамасында, алы сырмалы кпйке- шалбар киіп жретін тайпа адам. олында бір уыс кілті бар- колхоздаы ойма атаулыны кілттері. алтасына сыймайды да, немі олына стап жреді (С. Мратбеков).

Динамикалы суреттеуге мысал:

Далаа шытым. Дниені бозамы сулеге бктіріп Слуиядан тік асып ай алытап барады. Сансыз жлдыздар жымыдайды. Тірегім шырылдаан шегіртке ні. Тоай жата лде бір тн сы лсін- лі кдуілгі адамша айайлап ояды (С. Шаймерденов).

 

Гімелеу

 

гімелеу е алдымен кркем жне публицистикалы сйлеуге, сондай-а трмысты хабарлар мен лдене жайлы гімелерге тн.

гімелеу суреттелетін оиаларды дамуы туралы тсінік береді. Бірінші кезекке іс-рекетті (дерісті), былысты, таы басаларыны рбу реті шыады. гімені рбір сйлемі детте іс-рекетті дамуыны, сюжетті шешілуіне арай озалысыны лдебір кезеін баяндайды. Жалпы гімелеу баяндау мтіні іс-рекетті басталуынан, шиеленісуінен, дамуынан, шарытау шегінен, аяталуынан, таратылуынан, орытындысынан трады.

Мтінде оианы даму сабатастыы наты, яни мірде боланындай не жасанды, яни автор олайлы санаандай, мысалы, оианы аяынан (композициялы амал-трансмутация, трлендіру), не ортасынан басталуы ммкін. гімені толымсыз, дискретті (оырман тыдаушы санасында оай алпына келтіре алатын буындарыны тсіп алуы) болуы ммкін. Баяндауды негізінде уаиа (сюжет) жатады.

Кркем мтінде пайдаланылатын фабула мен сюжет ымдары е алдымен гімелеу мтіндеріне тиесілі.

Фабула – шыармада айтылатын оиаларды жиынтыы. Фабула – кркем мтінні референттік кеістігі, ол деттегі мтінні референттік кеістігінен біршама згеше. Біріншіден, жазушыны таырып деп аталатын белгілі бір аиат аспектісін еркін тадауыны нтижесі. Екіншіден, фабула – шындыында болан дайын «тарихтарды» ішінен тадап алу емес, суреткерді шыармашылы иялынан туатын «тарих».

Сйтіп, фабула «сюжетке дейін-а» зіне кркем мазмнды, лемге авторлы кзарасты сііреді.

Фабулаа керісінше сюжет – сол оиалар, тек шыармада хабарланандай ретпен айтылан. Фабула – мірде болан жай; сюжет – авторды соны алай білгені, мазмнды- астарлы апарат жне мазмнды- концептуалды апаратпен шендеседі.

Фабула – кейіпкерлерді басынан ткен оиаларды иялдаы тізбегі болса, сюжет-соны алай хабарлануы, фабуланы мтіндегі крінісі, ішінара іріктелген крінісі.

Сюжетте е бастысы – суреттеуге жататын фабула элементтерін іріктеу.

Фабула оиа тізбегін білдіріп, мтінде кеінен суреттелуі ммкін болса, фабуланы суреттеу реті (референттік кеістікті) композиция ымыны негізгі мазмнын райды. Фабула элементтерін іріктеу де, гімелеу реті де мтінні, сіресе кркем мтінні кзарас сияты категориясымен тыыз байланысты.

Сюжет фабуланы мтінде крсету тсілі ретінде авторды позициясын да крсетеді, яни авторды кзарасы трысынан осы оиада нені маызды жне эксплицитті айтылыма алу керектігін, нені маызды емес деп тауып, алдырып кетуге болатынын крсетеді.

Мтінде сюжет тікелей беріледі, ал фабуланы оырман сюжетте аталан элементтер бойынша алпына келтіреді (яни он фабуланы тоызы референциалды астарлы мтіннен ралады).

Сонымен, фабула мен сюжетті арама арсы ою – зады зерттеушілік амал. Фабула – ой жгірту, ой жгірту боланда да пайдалы, себебі оырман ойымен кітапта жазылмаанды да сезіп біледі.

гімеде негізгі маыналы жктемені нтижелі мнді баяндауыш атарады. гімелеуді негізгі мні-іс-рекетті дамуын жеткізу. гімелеу трлі уаыт крсеткіштерімен, оан бірінші кезекте жазды басында, кзде сияты уаытты білдіретін (мезгіл пысытауышы) сздермен амтамасыз етілетін мезгілдік сабатасты тн.

гімелеуші бірден оианы суреттеуден бастауы ммкін.

гімелеу таза кйінде де, аралас кйінде де шыра береді, оны рамына суреттеу де, ойталы да жиі кіреді.

аза тіл білімінде гімелеу тсілін Ахмет Байтрсынлыны пікірінен бастауымыз ажет. Ахмет Байтрсынлы композициялы сйлеу формаларын уезе, ліптеу, пайымдау немесе зейіндеме деп крсетеді.

«Дниедегі нрсені айсысы туралы сйлесек те, бір жаынан ана емес, р жаынан алып сз ылуа болады. Мселен, бір адамды сз ылуа алса, не ол адамны істеген ісін, айтан сзін ылып сйлейміз. Я тла- трпатын, кескенін, кркін айтып пернесін ліптеп сйлейміз, я болмаса ол адамны істеген істеріні, зіні жасы- жаман боланын мнісін, себебін тексере, пайымдап сйлейміз. Осыан арай сйлеген сзімізді трі не уезе, не ліптеме, не пайымдама болып шыады [18,147]. Ахмет Байтрсынлы гімелеу тсілін уезе деп атап, оны шежіре, заман хат, мірбаян, мінездеме, тарих, тарихи гіме деген трлерін крсетеді.

азіргі аза тіл білімінде гімелеу мтініні апаратты, леуметтік, психологиялы сипатын, композициялы сйлеу бірліктеріні тілдік рылымды, прагматикалы жне стилистикалы табиатын анытайтын зерттеулерін атауа болады. Б. Шалабай, Р. Сызды, С. нанбаева, З. Ерназарова, С. Мстафина, Г. зімжанова, Д. лкебаева, М. Маретбаева, Г. бікенова, Г. Смалова т.б. алымдарды ебектерінде аталан мселелер жан- жаты зерттеле бастады [19; 20; 21; 22; 23; 24; 25; 26; 27].

алым Б. Шалабай «Кркем проза тілін зерттеуді ылыми- теориялы негіздері» атты ебегінде:

«гімелеу- кркем прозаны негізгі баяндау формасы. Бл форма арылы объективті де, субъективті де мазмн беріледі. гімелеуді формалы, рылымды мазмны оиаларды мезгілдік ізбе- ізділігі, былыстарды бірін –бірі айытыруы райды,»- деп крсетеді [19, 216].

М. Маретбаева гімелеу мтінін арнайы зерттеген ылыми ебегінде аза кркем порзасындаы гімелесу формасыны апаратты- мазмнды, композициялы йымдасу ерекшеліктерін, лексика- грамматикалы рылымдарыны згешелігін, кркем шыарманы стилистикалы сипатын айындатты [26, 24].

М. Маретбаева гімелеу мтіндеріні таырыпты- маыналы трлерін жаты жне оиалы мнді гімелесу мтіндері деп топтастырады. «Жаты мнді гімелеу мтіндеріндегі субъективтілік кейіпкерді іс- рекетіне, соан атысты баяндалатын оиа- жадайа туелді болса, оиалы гімелеу мтіндеріндегі объективтілік объективтік уаыта туелді болады» [26, 20].

Мысалы

Оны стіне 1917 жылды ысы атты, жазы уа болды. Осынау кезеде миллиондаан халы кз телмірткен Россия астыын Атбеден Дутов, Кавказдан аылшын интервенттері бгеді де, Жетісу а бандылары Сібір астыына тосауыл жасады. Осыны нтижесінде 1918 жылды августында Ташкентте ауыр жадай орнады (Ж. Арыстанов).

Кркем шыармалардан наты длелдеме ретінде зінділер талдап, Г. бікенова гімелеу мтініні эмоционалды- экспрессивтік, стилистикалы ызметін, оны лексика- грамматикалы ралдары арылы шыарманы кркемдігін арттыруын, оианы, іс- рекетті ретімен, мезгілін, мекенін баяндай отыра, кейіпкерді мінез- лын, ішкі жан дниесін ашатынын крсетеді (толыыра: [9, 110–112 б.] араыз).

Ойталы

 

Ойталы е алдымен ылыми сйлеуге тн.

Ойталы ш блікке блінеді:

- тезис,

- длелдеме (дйектеме),

- орытынды (тйін, жинатау т.б.).

Ойталыда е алдымен сабатас рамалас сйлемдер, біріншіден, екіншіден, шіншіден т.б. жалпы аланда, ттасынан аланда, демек, осылайша, е соында, себебі, сондытан т.б. кіріспе-модальды сздер олданылады.

Мндай ойталыда баяндауыш, детте, ойталы таырыбыны нышандарына тн тратылыты білдіретін осы шата болады. Алайда длелдемеде келер шата болуы да ммкін.

Ойталыны шінші блімі – орытындысы жо трлері де кездеседі. Айтылан дйектемемен малданады. орытынды жасау оырманны (тыдаушыны) зіне алдырылады.

Кркем шыармаларда ойталы маыналы жаынан да, рылымды йымдастырылуы жаынан да р илы болады. Оларда тезиссіз жне орытындысыз тек ойталыны зі жиі кездеседі. Ойталыны модальды сздерсіз рылуы жиі.

Себебі, сондытан, демек т.б. имплицитті байланыс ралдары кркем шыармада классикалы ойталыны крсетіп трады. Бл байланыс ралдарын ойша сйлемдерді арасына оай ораналастыруа болады.

Ойталы таза кйінде баса стильдерге араанда кркем дебиет шыармаларында едуір сирек кездеседі (іскерлік стильде млде болмайды деуге болады). Ойталы элементтері суреттеу жне гімелеуде жиірек шырасады. Ондай крделі фразалы ттасты типін детте аралас типке жатызады.

Негізгі ш блім – тезис, длелдеме жне орытынды блініп крінетін ойталыа негізгі назарды аударан жн. Тезис тсінікті бір сйлеммен де айын рыла береді, длелдеме (аргументация) біріншіден, екіншіден, шіншіден, сол сияты, сондай-а, сонымен бірге жне баса да ыстырма сздермен басталуы ммкін. Ойталыны орытындысы кейде ыса да нса бір сйлемнен тра береді.

Ойталыны композициялы йымдастырылуы (бкіл мтін сияты) мтінні андай стильге жататына атысты.

Мселен, ылыми мтінні (кез-келген жанрда) композициясы стандартты, онда ш тарматы-таырыпты (кейде таырыпшаны да), кіріспені, таырыпты дамуыны жне орытындыны болуы міндетті. Жанрды таырыпты кешенде белгілеу те сирек.

Ресми-іскерлік мтін композициялы трыда клишелі мтіндерге, яни белгілі бір ата композициялы рылымды мтіндерге жатады. Ресми-іскерлік мтінні таырыбыны мні жоары, оан ттас мтінні проспективалы белгісі (тініш, анытама, акт, тсініктеме хат, бйры, за, т.б.) болып табылатын мтінні жанрлы белгісі енуі маыздыра. Мтінні жанрлы белгісінде адресата прагматикалы бадар крсетілген. Маман загерлер оны зерделеп, тіпті талыа салады. Алайда ресми-іскерлік мтінде орытынды рдайым бола бермейді.

Публицистикалы мтін таырыптан, таырып басталуынан, дамуынан жне аяталуынан трады. Таырып пен аяталуы антистандартты, баалау жне прагматикалы функцияны атарады, таырып-информатикалы, ал орытынды логикалы функцияа ие. Публицистикалы мтінні басталуы таырыпты мазмнмен сас-авторды масатын білдіріп, оырманны назарын аударады.

Ауызекі сйлеу мтініні шекаралары берілген наты жадаймен ана, этикеттік шебермен аныталып, айтушыны «мен» желісімен байланысты.

Кркем мтінде композициялы блоктар те айын блінген: таырыптар, мтінді мшелеуді графикалы тсілдері. Кркем мтінні таырыбы – мазмнына апарат енген, шыарманы бкіл рылысын анытайтын проспективалы бірлік.

Кркем мтінні композициялы шегі – басталуы (экспозиция) мен соында (финал) стандартсызды басым, алайда мнда белгілі бір стереотиптер (жанрлы жне жалпыстильдік) жинаталан.

Жалпы композициялы блоктарды сипаты мен ара атынасы эстетикалы міндет пен авторды психологиялы масатына баындырылан.

Ойталы формасында кейіпкерді немесе авторды ішкі дниесіні толаныстарын, ой арпалысы, болмыса кз арасы т.с.с. ойлау дерісіне негізделген кріністер орын алады. Бл крделі фразалы ттастыа кбінесе риторикалы сйлемдер, инверсия, синтаксистік параллель тзілімдер, сйлемні зілмелілігі сияты тілдік рылымдар жатады.

Мысалы

Ысты ой, шіркін, туан жер! Туан жерге жеткенше, айтіп дті шыдайды? Кім саынбас з аын? Кім сймесін з жерін? Сймесе сймес зердесіз, шерсіз жрек, тілеуі блек жетесіз

(Ж. Аймаутов).

Ойлауды райтын маызды блшектерге уаыт пен кеістік жне себеп- салдар жатады. Мысалы: А тиін мен асыр

Бір кні а тиін бтатан йытап жатан асырды стіне лайды. асыр арып трып оны жегісі келеді. А тиін жалынып:

- Мені жеме, жібер?- дейді.

- Жарайды, жіберейін, біра сен маан айт: неліктен сендер р уаытта шат болып жресідер?

Сонда а тиін:

- Мені жіберііз, сонан со айтайын,- дейді.

асыр а тиінді босатады. А тиін ааш басына шыып алып:

- Сен асыр, залымсы, залымды ішіді жандырады.Сондытан рашан апалы жресі. Біз ешкімге жауызды жасамаймыз, сол шін де р уаытта шат болып жреміз, - депті (Елу ертегі).

Сонымен, мтінні композициялы сйлеу формалары туралы лингвист алымдарды станымдарын орытындылай келе: «Суреттеу- бейнелеуді кеістіктегі дамуы болса, гімелеу- мезгілдік дамуы, ал, ойталы- логикалы дамуы... Шыарманы композициялы рлымы осы айтылан сйлеу формаларыны трліше байланысып иысан рмегінен трады [17, 10].

 

Диалогты блшектеу

Диалогтік мтінні бірліктері (монологтік мтіннен – бір авторды сйлемдеріні желілік тізбесінен) сйлеу актісіне атысушы екі немесе бірнеше адамны айтылымыны кезектесуімен рылатын сйлемдерді баламалы тізбегін крсетеді; р атысушы сйлеу актісі дерісінде не айтушы, не тыдаушы ролінде болады. Психолингвистикалы кзарас трысынан диалогты негізінде екі жаты атынас: трлі варианттаы ынталандыру – реакция (бір айтушыны ынталандыруына схбаттасушыны реакциясы, оны гімені жаластыру реакциясы, айтушыны зіне баытталан адресатты ынталандыруы жне т.б. болуы ммкін). Коммуникативтік кзарас трысынан айтушыны – ынталандыруы (кбіне сра, дегенмен іс-имыла ынталандыру жне апаратты хабарлау) айтылым таырыбы, ал адресатты – реакциясы – рема болады, бл сра-жауап диалогтік бірліктерде таырып-ремалы атынас тудыра отырып, бкіл коммуникацияны зектендіреді. Барлы жалпы сраа мбебап жауап – малдау мен бас тарту болып табылады.

Жайылма диалогта коммуникативтік прогрессия да зінше дамиды. «Таза диалог» райтын ынталандыру мен реакцияларды баламалы тізбесінде рбір жаа буын (ынталандыру-реакция) коммуникативтік прогрессияны жаа адамына материал береді.

Диалогтік мтін коммуникативтік-прагматикалы талдау кезінде байалатын кп лшемді маыналы мазмна ие.

Диалогтік мтінні маыналы клемі реплика (апайсз) тудыратын айтылымдарды пропозициялы мазмныны негізінде ралып, имплицитивтік рамалар-пресуппозиция мен импликацияны кмегімен седі. Алайда негізгі мазмнын интенциялы мндер, модальды жне эмоциялы маыналар рап, осыны брі статусты, рольдік атынастарды леуметтік маыналары мен коммуниканттарды психологиялы жадайларына тіреледі.

Диалог бірліктеріні рылымында монологты сзді крделі фразалы ттастытарыны рылымды безендірілуімен салыстыранда елеулі айырмашылытары бар.

Диалогты зіне тн рылымды ыры – репликаны ышамдылыы. Ауызекі сзде диалог бірліктеріні интонациялы бірлігі айын крінеді.

Диалог – демелі дамитын сйлеу оиасы; сйлеу рекетіні дерісі жне жемісі ретінде рылып, оан мыналар кіреді:

- айтушыны лем жне арым-атынас жадайы туралы білімі;

- адресатта да сондай білімні, пікірді т.с.с. болуын ескеру;

- зімен араатынаста адресатты леуметтік ролі мен мртебесіне бадар стау.

Диалог бірлігін райтын репликалардан тратын микродиалогтар мен гіме, дау, рсысу, схбаттасу жне т.б. жанрдаы макродиалогтар зара ажыратылады.