Мтін интеграциясы туралы ым

Интеграция (лат. integratio–орнын толтыру, ттас) – жекелеген дифференцияланан блшектерді ттаса байланыс жадайын білдіретін жйелер теориясыны ымы, сол сияты сондай жадайа келетін деріс.

Мтін линвистикасында интеграция – мтінні барлы компоненттеріні (блшектеріні) бір ттастыа бірігуі.

Интеграция мен аяталу категориясын алымдарды брі бірдей бле бермейді. И. Р. Гальперин интеграция категориясын да, аяталу категориясын да бліп, сабатастыра сипаттайды. З. Я. Тураева интеграция категориясы, Т. В. Матвеева аяталу категориясы туралы айтады.

Біз интеграцияны да, аяталуды да категориясын И. В. Арнольд, И. Р. Гальперин, Т. В. Матвеева, О. И. Москальская, З. Я. Тураеваны ебектерінде берілген зерттеулерді ескере отырып, арастырамыз, себебі мтінді интеграциялауды р кезеі ерекше ызыты, сондытан, бізді ойымызша, мтінге, сіресе кркем мтінге одан рі талдауды барынша ксіби жргізу шін тиянаты сипатталуы тиіс.

Мтінге атысты интеграция – рі деріс, рі нтиже. Жекелеген крделі фразалы ттасты маыналарын, жекелеген тарауларды мазмнын жне згелерін бір ттастыа біріктіре келіп, интеграция бл блімдерді атысты автосемантиясын бейтараптандырып, оларды шыармада жинаталан орта апарата баындырады.

Интеграция мтін жйесіні зінде беріліп, онда даму барысына арай туындайды. Мтінні блінбес категориясы боландытан, ол мазмнды-фактуальды, е бастысы мазмнды-концептуалды апаратты сабатастыра пайымдауды амтамасыз етеді.

Интеграция дерісінде е бастысы-мтін бліктеріні орталыа мтылушылыы. «Орталы» мазмнды-концептуалды апарат. Интеграция дерісіні зі мазмнды-концептуалды апарат шін елеулі мтін блімдерін іріктеуді керек етеді.

Интеграцияны кші оларды кейде здерінде айтылан этикалы принциптері немесе кркем-эстетикалы функциялары бойынша те мнді немесе жаын жадайа ойып, блімдерді зара шарттылыын ашуда.

И. Р. Гальперин когезия мен интеграция категорияларыны араларын шектейді. Бл ымдар зара шарттас, біра айтылу формалары мен ралдары трысынан р трлі. Когезия – мтінді бір контексті – вариациялы мшелеуден басасына ткенін анытайтын мтінні жекелеген блімдеріні арасындаы байланыс (грамматикалы, семантикалы, лексикалы) формалары. Интеграция – мтінні ттастыына жету масатында оны барлы блімдері мен компоненттерін біріктіру. Интеграцияны когезия ралдарымен жзеге асырылуы ммкін, дегенмен ассоциациялы жне пресуппозициялы атынастарда да рылады. Когезия – логикалы-тілдік, интеграция – логикалы категория. Когеренттілікпен жаындасады. Когезия желілі болса, интеграция – тік жне клемді [1, 124–130 б.].

Клемі шаындау мтіндерде когезия интеграцияны толы амтамасыз етеді. Мндай мтіндерде блімдерді байланысы мен зара шарттылыы айын.

Когезия тек шаын зінділер байланысыны осалы ралы болып, сіресе авторлы шегінісі бар ірі зінділер мен блімдерде, кркем мтіндерде айрыша кріне оймайды.

Алайда ірі ылыми мтіндерде – монографияларда, диссертацияларда, оулытарда ауытулар-ткізілген сынатамаларды талдау, баса зерттеушілерді кзарастарын баяндау жне т.б. болуы ммкін. Дегенмен зерттеуді негізгі проблемасымен байланысты боландытан, олар интеграция рдісіне оай беріледі. Интеграция интеграция дерісі ретінде де, оны нтижесі ретінде де крінетін орытындылар мен тйіндемелерде толыыра ткеріледі.

ылыми жне іскерлік мтіндерде интеграция дерісі мен оны нтижесі детте алдын-ала бадарланады. деби-кркем мтіндерде интеграциялау тсіліні тіпті авторды зі шін де тосын болуы ммкін. деби шыарманы интеграциясын абылдау сол шыарманы бірнеше рет оуды ажет етеді, оыан сайын оан басаша кзарас трысынан арайды. Шыармаа аналитикалы трыдан келгенде, яни алашы ттас абылдауды ажыратанда ана интеграция эксплицитті болуы ммкін.

Интеграция дерісі сіресе мазмнды-концептуальды апарат ашылмаан, кбіне зер байалатын былыс байланыстары біратар бейнелерде, ассоциацияларда, кмескі кріністерде шашырап кететін поэтикалы мтіндерде байалуы те иын. Мнда интеграция фонетикалы, лексикалы, морфологиялы, синтаксистік, бейнелік жне баса ралдарды кмегімен жасалады. Ттас бейнені тілдік безендіруді ерекшелігі жекелеген лингвистикалы бірліктерді ттасты ретінде мтінге жай баынуында емес, сол бірліктерді дербес мазмнды ндылыпен йлесуінде.

З. Я. Тураеваны пікірінше, мтінде интеграция:

1) трлі дегейдегі (лексикалы, морфологиялы, синтаксистік) бірліктерді байланыстыратын иерархиялы атынастарды рекетімен;

2) зара рекеттестігінде тере жне стігі рылымдарды амтитын байланыстылы категориясыны рекетімен;

3) мтінде басаша мн алатын тілдік бірліктерді суімен амтамасыз етіледі [11, 23].