Автор бейнесі кркем мтін категориясы ретінде
Сан алуан шексіз айтылымдар мен мтіндерге сііп кеткен автор тласы зін автор бейнесінде крсетеді, алайда оны шын автора еш атысы болмауы да ммкін (мысалы, Л. Н. Толстойды «Кавказский пленник» шыармасында автор бейнесі солдат, арапайым халытан шыан адам).
Наты тілдік тла мен автор бейнесін састыруа болмайды, олар бір-бірінен эстетикалы трыдан млде блек. Автор бейнесін автор «актерді сахнада сомдаан ролі» сияты дейі жасайды.
В. В. Виноградов «автор бейнесі» ымын енгізіп, зіні кркем сз теориясыны негізі етті. «Автор бейнесі-сз неріні барлы стилистикалы амалдары тоысатын, бірігетін, синтезделетін орталыы». Автор бейнесі дегеніміз «кркем шыарманы бойымен тетін жеке дара сз сйлеу рылымы». Автор бейнесі – шыарманы бірыай дние таным арау болан жеке блшектерін бір ттастыа біріктіретін йымдастырушы кш» [29, 151]. Автор бейнесі – рдайым біршама идеалдандырылан, мірбаянды шындытан белгілі бір ауытушылы.
Автор бейнесі баяндау тсіліне (бірінші жатан, гіме айтушыны атынан, т.б.) арамастан кез-келген шыармада айын не бркемелі болады.
В. В. Виноградовты пікірінше, «авторды атысы» автор бейнесіні анытауышы болып ызмет етеді. Оны тура айтылуы ммкін, алайда кбіне мтінні бкіл ішкі рылымында болып, «композиция мен стильді тереінде» жасырынып жатады. Автор бейнесі, автор тласы «оны таырыпа атысынан» ашылады.
Кркем дебиетте автор бейнесі айту формаларыны кптігін крсетеді. Шыарма авторы автор бейнесі арылы з тласы адам жне жазушы ретінде тікелей айтуа тырысып, автора самайтын кейіпкерге, гімешіге барынша жаындауа мтылады.
Авторлы кзарас автор бейнесін барынша ашы формада крсетеді. Кейіпкерлеріні ойы мен іс-рекетін суреткерді зі топтаса, оны бейнесі туралы пікір алыптасады. Осы бейне композицияда да, сюжетте де, шыарманы тілінде де жреді. Ол зіні ролін оиаа тікелей атысушыа немесе кугерге жктеп ойса (осы масатта гімеші ролі енгізіледі), онда авторды позициясын анытау иыныра. гімешіні гімені бірінші, екінші немесе шінші жатан айтуы ммкін.
Автор кзарасыны гімешіні кзарасымен толы сай (бір баытта гімелеу) келуі де, келмеуі де (р баытта гімелеу) ммкін. Кркем дебитте гімелеуді осы екі желісі бір-бірін толытырып отырады.
Автор бейнесі е алдымен баяндау тсілінде байалады. Автор, гімеші, кейіпкер суреттеуге атысты р трлі позиция стануы ммкін. Бірыай «мен» авторлы кзараса жаын кзарасты да, оан арама-арсы кзарасты да біріктіре алады. Баяндау перспективасы авторды идеяны дамыту шін тадаан баяндау тсіліні крінісі болып табылады.
Кркем прозада баяндау перспективасыны екі трі бар:
1) шектеусіз баяндау перспективасы;
2) шектеулі перспектива. Кптеген шыармаларда баяндау перспективасыны екі трі р алуан формада йлесіп жатады: вариантты трасыз баяндау перспективалы шыармаларды жне траты константты баяндау перспективалы шыармаларды атауа болады.
Баяндау перспективасы екі баыттан – объектіленген авторлы баяндау мен субъектіленген гімеден трады. р баытта (объектіленген жне субъектіленген) бірнеше баяндау типтері ажыратылады:
- баяндаушыны бірінші типі – мтінде крінбейтін, айтылмаан, автора барынша жаындастырылан жне гімені шінші жатан айтатын баяндаушы. Ол кркем шыарма оиасына атыспайды, тек сыртынан баылайды. Бл тип автор - баяндаушы ретінде белгіленеді;
- баяндаушыны екінші типі-кейіптендірілген гімеші, кркем шыарма кейіпкерлеріні бірі, оны «гімеші оиаа атысушы»деп белгілеуге болады;
- баяндаушыны шінші типі гімешіні де, прозалы шыарма басты кейіпкеріні де бір адам болуы. Баяндау уаызды гіме (исповедальный рассказ) сипатында болады.
Осылайша кркем мтін авторы баяндау типін, идеяны ай трыда дамытуды жне ттас эстетикалы рылым лгісін анытайды.
Оианы басым кпшілігінде адам наты баяндаушысы бар бірінші жата гімелейді, алайда кез-келген жанды (жылы, мысы, ит, т.б.), жансыз затты гімеші болуы ммкін. ледерде жансыз дниені не хайуанны атынан сйлеу ке тараан.
Бірінші жаты шыармаларды бір блігін естеліктер райды.
Естеліктер лі есімде, кз алдымда, т.б. траты сз тіркестерімен беріледі.
Бірінші жаты баяндаулара гіме траты айталанатын іс-рекет туралы боланда бірінші жатаы есімдікті варианты сияты крінетін екінші жатаы есімдікпен йымдастырылан зінділер осылады.
Баяндаушы – рі гімеші, рі кейіпкер болса, бірінші жатан баяндаанда деттегі «мен»-ні орнына шінші жаты есімдікті шыуы ммкін.
Автор бейнесі – бкіл шыарманы зегі, ол з кейіпкеріні басынан ткен жайларда, тадырында, сзінде, мінез-лында, оырмана эстетикалы серінде крініс табады.
орыта келгенде, автор бейнесі мтінні барлы категорияларын, соны ішінде когезияны, уаыт жне кеістік континуумын топтастырады. Бкіл шыарманы композициялы-рылымды формасын анытайды.
Орытынды
Оулыта баяндалан мтінні негізгі категориялары мен ымдары туралы тсінік тіл маманына жалпы мтіндерді, соны ішінде талдауы ерекше крделі кркем дебиет мтінін толы жне жан-жаты талдауа кмектеседі.
Мтінді, оны ішінде кркем мтінді кешенді талдау кп аспектілі жне кп ырлы. Талдау жасауа кірісерден брын мтін, оны ерекшеліктері мен кбірек белгілі категориялары, сол сияты рбір наты мтінде оларды алай крінетіні жайлы тсінік болу керек. Алдымен мтінге ішінара талдау жргізіп, яни не байланыс трлері мен ралдарын, не мтінде информативтік, континуум, модальділік т.б. категорияларды кріну тсілдерін талдап, содан кейін мтінді жан-жаты талдауа кшкен жн.
Мтінді тере кешенді талдау кркем дебиет мтіндерін шынайы тсінуге, оушыларды арабайыр сздерден аулататып, з бетінше ойлап, пікір айтуа, адамгершілігі зор білімді де мдениетті тла трбиелеуге ыпал етеді.
Сз соында, «Мтін лингвистикасы» пні бойынша семинар сабатары мен студенттерді здік жмыстарында мтіндерді, сіресе кркем мтінді, лингвистикалы, филологиялы талдау жргізгенде пнні теориялы мселелерін ойдаыдай игеру шін міндетті трде азіргі аза тіл білімінде жары крген бай практикалы/тілдік материалды кеінен, жйелі трде пайдаланан бірден-бір дрыс баыт деп санаймыз.