Париж конференциясы. Версаль-Вашингтон жйесі

Соысты ортындысы. 1918 жылы 11 арашада Франциядаы Компьен орманында Антанта мемлекеттерiнi талабымен Германия жеiлгендiгiн мойындап, бiтiмге ол оюа келiстi. Трт жыла созылан соыс аяталды.

1919 жылы 18 атарда соысты орытындысы шыарылып, жеген елдер мен Германия жне оны одатастары арасында келiсiмге келу шiн Париж аласында халыаралы конференция з жмысын бастады. Конференцияа 27 елден делегаттар атысты. Францияны премьер-министрi Жорж Клемансо, аылшын премьер-министрi Дэвид Ллойд-Джордж жне АШ президентi Вудро Вильсон атысып, басшылы жасады.

Париж конференциясыны алдында соыстан кейiнгi халыаралы атынастаы, лемдегi згерiстердi ескере отырып, дниенi айта ру мселесі трды:

– халыаралы атынастаы згерiстердi ескере отырып, жаа принциптердi алыптастыру;

– iрi капиталистiк елдер арасындаы дниежзiлiк ыпалды реттеу;

– Германия мен Тркияны отарларыны тадырын шешу.

Ірi державалы елдер бл мселелерді Париж конференциясында з мдделерiне ыайлы шешу шiн крес жргiздi. АШ-ты конференциядаы негiзгi масаты - дниежзiлiк лемде зiнi стемдiгiн алыптастыру болды. Бiра бан Париж конференциясында Франция мен Англия басшылары арсылы жасады. АШ-ты мндай саясат жргiзуiне оны бiрiншi дниежзiлiк соыстан кейiнгi экономикалы дамуы негiз болды. Соыстан кейiн Франция мен Англияны экономикасы кйзелiске шырап, экономикалы даму жаынан АШ-тан артта алды. Соысты ауыртпалыын Франция мен Англия ктердi. АШ соыса тек 1918 жылы ана кiрiстi. Соыста АШ-ты 50 мы адамы лiп, 230 мы адам жараланан. Соыс жылдарында АШ соыс нерксiбi 335 млрд. доллар таза пайда келтiрдi. 1919 жылы АШ дние жзiнде кмiрдi 50% ндiрдi; шойын мен болатты ; мнайды ;

автомобильдi 85% шыарды.

Бiрiншi дниежзiлiк соыстан кейiн АШ дниежзiнде аржы саласында толы стемдiк алды. Шетелдердегі инвестициясы сіп, Канада мен Латын Америка елдерiнде 7 млрд. Доллар, Еуропа елдерiнде 18 млрд. доллара жеттi. АШ президентi В. Вильсон: «Дниежзiне кiм кп аша берсе, сол ел лемде билiк жргiзуi ажет» – деген болатын. Сйтiп, АШ дниежзiлiк стемдiк жасау шiн крес жргiздi. Бл саясатты iс жзiне асыру шiн АШ президентi Париж конференциясына «14 пункттен» тратын бадарламасын келдi. Бадарламаны мазмны тмендегiдей болды:

– Антанта елдерiнi арасындаы жасырын келiсiмдерден бас тарту;

– дниежзiлiк мхиттар мен теiздерде еркiн жзу;

– барлы кедендiк кедергiлердi жойып, халыаралы «ашы есiк» жне «ашы ол» принципiн сатау;

– отар елдердi мселесiн дiлеттi шешу;

– ару-жараты ысарту;

– Германиямен жне оны одатастарымен дiлеттi келiсiмдер жргiзу;

– дниежзiлiк дау-жанжал мселелердi бейбiт жолмен шешу шiн халыаралы йым – лттар Лигасын ру.

Париж конференциясында АШ Президентi В.Вильсонны бейбiтшілік сйгiш саясатты бiлдiрген «14 пункттен» рылан бадарламасына Франция мен Англия басшылары арсы шыты.

«14 пункттен» тратын бадарламаны мазмнынан АШты экспанциялы саясаты аны крiндi. Бл бадарламадаы АШ саясатыны мнi дниежзiлiк лемде стемдiк жргiзу екенін тсiнiп, Франция мен Англия Париж конференциясында АШ саясатын шкерелеп, Вильсонны бадарламасын абылдамады. Бiра оны лттар Лигасын ру бадарламасын Клемансо мен Ллойд-Джордж олдап, халыаралы атынастаы дау-жанжал мселелердi шешуде айтарлытай рл атаратын йым руа келiстi.

Версаль келiсiмi. Соысты орытындысын баянды ету шiн жеген елдер Париж конференциясында Германия жне оны одатастарымен келiссздер жргiзуге кiрiстi. Париж аласындаы айналы Версаль сарайында Германия мен жеген елдер арасында келiссздер басталды.

Бл келiссздер барысында Германияны жер мселесi аралды. 1870-1871 жылы Франция-Пруссия соысында Германияа берiлген Эльзас жне Лотарингия Францияа айтарылды. Саар облысы 15 жыла лттар Лигасыны арауына берiлдi. Польшаны батыс жерi Померания мен Познань айтарылды. Данциг (Гданьск) аласы ерiктi ала ретiнде лттар Лигасына басаруа берiлдi. Бельгия Эйпен жне Мальмеди аудандарын айтарып алды. Данияа Шлезвиг айтарылды. Версаль бiтiмi бойынша Германия жеріні блiгiнен айырылды.

Екiншiден, Рейн зенiнi сол жа жаалауы тгелдей 15 жыла одатастар скерлерiнi баылауына ттi. Германия Рейн зенi бойынан з скерлерiн кетуге келiстi. Германияа 100 мы скер стауа рсат берiлдi. Германия зiнi соыс-теiз флотынан айырылды.

шiншiден, Версаль келiсiмінде Германияны соыс шыындарын теу (репарация) мселесi аралды. Бл мселенi шешу шiн репарациялы комиссия рылып, 1921 жылы аталмыш комиссияны шешiмiмен Германия 226 млрд марка тлеу керек болды. 1921 жылы мамыр айында Германия 132 млрд. марка тлейтiн болып келiстi. Репарациялы тлемнi 52%-ын Франция, 22%-ын Англия, Италия – 10%, Бельгия – 8%ын алатын болды.

Тртiншiден, Германияны отарлары туралы мселе аралды. Африкадаы Германияны отарлары Танганьика, Тогоны батысы жне Камерунны бiр блiгi Англияа берiлдi. Намибия – Британияны доминионы Отстiк-Африка Одаына ттi. Тогоны шыыс блiгi, Камерунны кп блiгi жне Руанди, Берунди Францияа берiлдi. Германияны Тыны мхиттаы отарлары Жапония мен Англияа ттi. Мариан, Каролин жне Маршалл аралдары Жапонияа берiлдi. ытайдаы Шаньдун тбегi Жапонияа айырылды. Австралия мен Жаа Зеландияа Жаа Гвинейдi шыыс блiгi, архипелаг Самоа берiлдi.

1919-1920 жылдардаы Германия жне оны одатастарымен болан келiссздер Еуропа мен Азия картасына кптеген згерiстер келдi.

Бiрiншiден, Еуропадаы Австро-Венгрия империясы лады. Париж конференциясында Антанта елдерi туелсiздiк алан Чехословакия, Польша, СХС (Серб, Хорват жне Словен) корольдiгiн мойындады. Жер згерiстерiн бекiттi. Истрия тбегінде Триест аласы, Отстiк Тироль Италияа берiлдi. Батыс Белоруссия мен Батыс Украина Польшаа, Трансильвания жне Буковина Румынияа тиiстi болды.

Екiншiден, 1919 жылы арашаны 27 кнi Болгария мен жеген елдер арасында Нейя келiсiмi болды. Батыс Франция Грецияа берiлiп, Эгей теiзiне Болгария шыа алмайтын болды. 2566 кв. км жер Югославия (СХС) корольдiгiне айтарылды. Болгария 2 млрд. 250 млн. марка репарация тлейтiн болды. 1919 жылы 10 ыркйекте Сен-Жерменде Австриямен келiсiмге ол ойылды. 84 мы км² жерi 6,7 млн халымен Австрия Республикасы рылды. Келiсiм бойынша Австрияны Германияа жне баса елге бiрiгуіне тыйым салынды. 1919 жылы наурыз айында Венгрия мен Трианон келiсiмi жасалды. Бл келiсiм бойынша Венгрия Австрияны мойындады. Румынияа Трансильвания мен Баната берiлдi. Хорватия – Югославияа, Словакия жне Закарпат Украинасы – Чехословакияа берiлдi. 1920 жылы 10 тамызда Севр аласында Трiк мемлекетiмен келiсiмге ол ойылды. Трiк Республикасыны жерi Кiшi Азия блiгi мен Стамбул аласы жне Фосфор базымен шектелдi. Измир аласы Грецияа ттi. Шыыс Араб елдерiндегi Палестина, Трансиордания жне Ирак Англияа, Сирия мен Ливан Францияа берiлдi. Батыс Армения жерi трiктердi мандатты билiгiнде алды. Крдістан – трiктерге берiлдi. Фосфор мен Дарданелл лы державаларды халыаралы комиссиясыны баылауында алды.

Бiрiншi дниежзiлiк соыстан кейiнгi Версаль жне баса бiтiмдер жйесi халыаралы атынастаы жаа саясат - империалистiк елдер арасындаы атынастарды жаа баытта дамуына келдi. Жаа халыаралы жйенi ерекшелiктерi:

1. Империалистiк елдер арасындаы айшылытарды келiссздер арылы шешуге келiстi;

2. ару-жараты ысарту;

3. Халыаралы йым - лттар Лигасы рылды;

4. Версаль бiтiмi империалистiк елдердi агрессиялы саясатын тежедi;

5. Кеестiк Ресейге арсы «Санитарлы кардон» саясатын стады.

6. Батыс Еуропа елдерi ХХ асырды 20-жылдарында Кеес Одаын елшiлiк негiзде мойындауа мжбр болды;

7. Халыаралы атынаста жаа Кеес Одаыны сырты саясаты алыптасып, жаа халыаралы атынаса згерiстер келдi.

Версаль келiсiмiнi барысында АШ кiметiнi саясаты жеiлiс тапты, бiра АШ зiнi дниежзiн билеу саясатынан бас тартпай, Вашингтон конференциясын шаырды.

Вашингтон конференциясы

ХХ асырды 20-жылдарында АШ Версаль бiтiмiнi айта аралуын талап ете бастады. АШ-ты ойы Париж конференциясында сырты саясатты жеiлiс табуы, жаадан Батыс Еуропа елдерiн зiнi билеу саясатын жзеге асыруа кндiру болды.

АШ кiметiнi тiкелей сынысымен 1921 жылы 12 арашада бiрiншi дниежзiлiк соысты аяталуыны ш жылдыына орай Вашингтон конференциясы ашылды. Конференция жмысына тоыз ел – АШ, Англия, Франция, Жапония, Италия, Бельгия, Голландия (Нидерланды), Португалия жне ытай атысты. Конференцияны ашуда сз сйлеген АШ президентi Гардинг салтанатты трде: «Бiз дниежзiнде бейбiтшiлiк пен тратылыты орнату шiн бас осып отырмыз» – дедi. Америка рама Штаттарыны конференциядаы сыныстары мен масаты андай болды?

Бiрiншiден, ытайдаы Жапонияны ыпалын лсiрету; екiншiден, Англияны лемдiк мхиттар мен теiздердегi стемдiгiн лсiрету; шiншiден, Тыны мхит аралдарында мандатты статускво ытарыны саталуын баылау. Вашингтон конференциясы 1922 жылы 6 апанда аяталды. Вашингтон конференциясыны барысында АШ зiнi дние жзiндегі аржылы стемдiгiн пайдаланып, зiнi негiзгi арсыластарын кндiрді де, дниежзiлiк билеу саясатын жргiзуге жол ашты.

Бiрiншiден, 1922 жылды 6 апанында «тоыз держава келiсiмiне» ол ойылды. Мнда ытай елiнi егемендiгi мен жер ттастыы екі жзділікпен жарияланып, «ашы есiк» жне «тепе-те атынас» принципi сынылды.

АШ-ты «ашы есiк» саясаты 1899 жылы жарияланан болатын, ол Вашингтон конференциясында 1922 жылы жзеге асты. Бл саясатты негiзгi масаты - ытайдаы Жапонияны ыпалын лсiрету едi. Сйтiп, «тоызды келiсiм» барысында Жапония ытай экономикасына салып отыран заем жне несиеден, сондай-а Маньжуриядаы салып жатан темiр жол рылысынан бас тартты. ытайдаы кеесшiлерiн кейiн шаырып алды. Сонымен атар, Шаньдун тбегiн де ытайа айтарды. Сйтiп, Жапония ытайдаы беделiнен айырылды.

Екiншiден, конференцияда «бес ел келiсiмiне» ол ойылды.

Соыс-теiз ару-жаратарын ысарту туралы мселе бойынша сз сйлеген АШ-ты мемлекеттiк хатшысы Чарльз Эванс Хьюз мынадай сыныстар жасады: жоары тоннаждаы линкор соыс кемелерiн жасауды тотата тру; ескi соыс кемелерiн жою; лы держава елдері арасындаы соыс-теiз кемелерiнi араатынасын реттеу. АШ-ты негiзгi ойы жаадан соыстеiз кемелерiн жасап, Англияны лемдiк сулардаы стемдiгiн лсiрету болатын. Конференциядаы «бес ел келiсiмiне» сйкес елдер 35 мы тонналы кеме жасаудан бас тартты. Бл келiсiмге – АШ, Англия, Жапония, Франция жне Италия ол ойды. Кеме жасаудаы лес салмаы АШ – 5, Англия – 5, Жапония – 3, Франция – 1,75, Италия – 1,75 болып пропорциялы трде белгiлендi. 575 мы т. линкор жасау – АШ жне Англия лесіне, 315 мы т. линкор жасау Жапонияа жне 175 мы тоннадан Франция мен Италияны лесіне тиді. рбiр линкор салмаы 35 мы тоннадан артпау керек. Сонда АШ пен Англия 15 линкор жасай алады.

шiншiден, Вашингтон конференциясында АШ, Англия, Жапония жне Франция «трт елдiк келiсiмге» ол ойды. Бл келiсiмде «Тыны мхит аралдарын пайдалану ытарын реттеу» сз болды. АШ-ты масаты - Тыны мхит аралдарындаы Жапонияны беделiн лсiрету жне 1902 жылы аылшын-жапон келiсiмiнi кшiн жою болды. Жапония делегациясы бл келiсiмнi жойылуына арсы трды. Аылшын укiлi: «Сiздер орыпаыздар, бір келiсiмнi орнына трт келiсiм абылданды» - деп жапондытарды тыныштандыруа тырысты. Жапон делегациясыны укiлi: «Сiздер брiбiр бiздi келiсiмдi жерге кмдiіздер» - деген жауап айтарды.

Сонымен 1921-1922 жылдардаы Вашингтон конференциясы Америка рама Штаттарыны е iрi жеiсi болды. Олар Париж конференциясындаы жеiлiстi есесiн айтарды. АШты дниежзiн билеу жне лы державалы саясаты асыпай iс жзiне аса бастады. Бiра, Версаль-Вашингтон келiсiмдер жйесi империалистiк елдер арасындаы айшылытарды жоя алмады. КСРО кiметiнi сырты саясатыны алыптасып, ныая тсуіне байланысты АШ кп жылдар бойына зiнi билеу саясатын еркiн жргiзе алан жо. Версаль-Вашингтон жйесi, лы держава елдерінi арасындаы айшылытар, фашизм жне агрессиялы елдер саясаты екiншi дниежзiлiк соыса келдi.