II-тарау. БАТЫС ЕУРОПА, АШ ЖНЕ КСРО
ЕЛДЕРІ (1918-1939 жж.)
Германия
1918 жылы араша революциясы арсаындаы саяси ахуал.Бiрiншi дниежзiлiк соыс Германияны оамдысаяси рылымын дадарыса келдi. Германияны соыс жылдарындаы экономикасы, соысты ауыртпалыы ебекшi халыты трмыс жадайын нашарлатып жіберді. Жмысшылар, соыстаы солдаттар мен матростар Германия монархиясынан соысты тотатуды талап еттi. Буржуазиялы топтар Германиядаы монархиялы билiкке арсы креске шыа отырып, халы кресiн олдап, монархияны латуды талап ете бастады. Германияда революциялы ахуал пiсiп-жетiлдi. Монархияны елдегi саяси билiгi лсiреп, халыты алдында беделi тстi. Соысты бастаан iрi буржуазия мен монархия скерлерi соыс майданында бiрiнен со бiрi жеiлiске шырады. 19151917 жылдаы соыс майданындаы жадайды иындауы солдаттар мен матростар арасындаы революциялы жадайды шиеленістіре тсті. арапайым халы соыстан алжырап шаршады. Елде монархияа арсы ереуiлдiк озалыс ке етек алды. 1916 жылы 240 ереуiл болса, 1917 жылы – 562, 1918 жылы – 773 ереуiлдiк озалыс болды. Мндай озалыстар Германияны iрi алаларын тгел амтыды.
1917 жылы 25 азан айында Ресейді Петроград аласында большевиктер партиясыны арулы ктерілісі жеіске жетті. Ресейде социалистiк оам ру шiн большевиктер партиясыны ксемі В.И.Лениннi айтуымен, «социалистiк революция» жзеге асып, пролетариат диктатурасы, оны формасы жмысшы жне солдаттар депутаттарыны кеесi жеiске жеттi. Ресейде кiмет билiгi большевиктер партиясыны олына кштi де, жаадан Кеес кiметi рылды. Оны алашы шаралары: 1917 жылы 26 азан айында Бкiлресейлiк кеес съезiнде екi жат - «Бiтiм» туралы жне «Жер» туралы декреттер жарияланды. Бл жат бойынша Ресей соыстан шыып, шаруалара жер бере бастады. Жмысшылар з нерксiптерiн олдарына алып, оны ожайынына айналды. Соыстан шаршап, алжыраан солдаттар елге айта бастады. Кеес кiметiнi бл жргiзген шаралары тез арада бкiл лемге тарап, Еуропа елдерiнде Кеестiк Ресейдегiдей билiк орнату масатында революциялы кштер жаа креске шаырып, елдерiнi басарушы топтарына арсы шыты. Бл оиа Германия ебекшiлерiне атты сер еттi.
Революция арсаындаы саяси кштердi алып-тасуы.араша революциясыны арсаында Герман социал-демократиялы партиясы (СДПГ) жне Туелсiз социал-демократиялы партиясы (НСДПГ), оны сол анатында «Спартак» одаы алыптасты.
Герман социал-демократиялы партиясы - жмысшы партиясы ебекшi халыты олдауында болды. 1918 жылы мамыр айында СДПГ «имыл бадарламасын» абылдайды. Партия бадарламасы Германияда буржуазиялы-демократия жолына тсу жне парламенттiк жйенi орнату, яни монархияа арсы кресiп, республика ру талабын ала ойды. Социал-демократияны негiзгi масаты - реформа арылы оамды-саяси згерiстер жргiзу болды.
Германияны туелсiз социал-демократиялы партиясы буржуазиялы реформаны олдай отырып, революциялы жолдан да бас тартпайды. Негiзгi кзарасы ошыл центристiк баыт болды. Партия мшелерi К.Каутский, Г.Гаазе, Р.Гильфердинг ошыл центристiк кзараста бола отырып, большевиктер партиясыны пролетариат диктатурасын орнату идеясынан бас тартты да, Германияда демократиялы республика орнатуды кздедi. Каутский: «Германияда пролетариат диктатурасын орнату бiздi тпкi масатымыз емес», - деп млiмдеген болатын. Ол - В.И.Лениннi тапты кзарасын сынаан адамдарды бірі еді.
Ресейдегi азан ткерiсiнен кейiн Германияны саяси дамуында революциялы идея, пролетариат диктатурасын орнату шiн крес жргiзетiн саяси топ - «Спартак» одаы рылды. Оны басшылары К.Либкнехг жне Р.Люксембург болды. Революциялы озалыс жылдарында олар жмысшы табын кеес кiметiн орнатуа шаырды. Оларды негiзгi саяси кзарастары оамды-саяси згерiстердi революциялы жолмен iске асыру болатын. Сонымен атар, В.И.Лениннi идеясын олдай отырып, Германияда коммунистiк партия ру шiн крес жргiздi. 1918 жылы азан айында революциялы топты конференциясы шаырылып, ебекшi халыты арулы ктерiлiске шыуа, сйтiп буржуазиялы революцияны социалистiк революцияа жаластыруа ндеу тасталды. Халыты трмыс жадайын жасарту, соысты тотату, кейбiр банктердi национализациялау, жалаыны сiру т.б. талаптар ою арылы халыты революцияа шаырды. Бiра «Спартак» тобыны гiт-насихат жмысын ебекшi халы олдаан жо. Халы революциялы жолды тсiне алмады, ал буржуазиялы-реформалы жол лдеайда тсiнiктi еді. оамды реформалы-парламенттiк жолмен згертiп, Германияда буржуазиялы республика ру халы тсiнiгіне жаын болатын. араша революциясыны арсаындаы саяси кштер iрi буржуазия мен монархияа арсы тратын оппозициялы кшке айналды.
араша революциясыны басталуы. Революцияны басталуына негiзгi себеп болан оиа Герман монархындаы соыстеiз министрiнi Киль аласында тран соыс-теiз базасыны кемелерiне ашы теiзге шыып соыс имылдарын жргiзу арылы жеiске жету туралы бйрыы болды. Бiра та соыс-теiз флотыны кеме басшылары теiзге шыудан бас тартып, кемелерде матростар арнаулы революциялы комитеттер рып, ктерiлiске шыады. Кемелерде ызыл жалаулар ктерiлiп, соысты тотатуды талап ете бастайды. Революцияа шыан кемелердегi матростарды ттындау басталады. араша айыны 3 кнi Киль аласыны халы матростарды олдап ереуiлдi бастайды. ала халы тез арада жмысшы жне солдат кеестерiн рып, здерiнi талаптарыны орындалуын срайды. Соысты тотату, саяси ттындарды босату талаптарын жергiлiктi кiмет орындауа мжбр болады. Германияда революция басталады.
Макс Баденский кiметi Киль аласына ошыл социалдемократ Носкенi жiберiп, революцияны басуа тырысады. Носке келгеннен кейiн Киль аласында рылан жмысшы жне матрос кеестері кеес кiметiнi ызметiне араласып, революцияны Германия жерiне тарап кетпеуiне кш салады, бiра бiрнеше кннен кейiн революция Германия мемлекетiнi барлы алаларында ке тарап, бкiлхалыты революцияа ласады.
араша айыны 7-8 кндерi барлы алалардаы революцияа атысан халы кiметтi жмысшы жне солдат кеестеріні олына берiлуiн, сонымен атар монархияны билiктен кетуiн, рейхстаг пен ландтагты таратылуын, армияны демократияландыруды, жаа кiмет руды талап етедi. Елдегi басталан революцияа герман социал-демократтары да атысып, жаа кiметтi рамына буржуазияны атысуын талап ете бастайды. ГСДП (Германия социал-демократ партиясы) елде рылан кеес кiметiнi атару комитеттерiне кiре бастайды. Революцияны барысында жмысшы жне солдат кеестері кеес кiметiнi орнына буржуазияны жеiске жетiп шыуын алайды. араша айыны 8-9 кндерi Берлин аласында революция жеiп, жмысшы жне солдат кеесiндегi ГСДП укiлдерi монархияны татан бас тартуын жне бiрiккен кiмет руды талап етедi. Берлин аласында билiк жмысшы жне солдат кеесiнi олына кшедi. Кеестi атару комитетiне ГСДП жне ТСДП (туелсiз социал-демократ партиясы) «Спартак одаы» кiредi. Революциялы «Спартак одаыны» басшылары Германияда пролетариат диктатурасыны орнауын алап, революция барысында жмысшы жне солдат кеесi арылы социалистiк революцияны жеiп шыуы шiн крес жргiзедi. Кеес атару комитетiнде екi аым алыптасады. Бiрiншi аым - революцияны арулы крес арылы жаластырып, кеес кiметiн ру; екiншiсі - социал-демократ партиясыны олдауымен буржуазиялы республика ру.
араша айыны 9-ы кнi Берлин аласыны кшелерiнде халы демонстрациясы Кайзердi татан кетуiн талап етеді, алада жмысшы жне солдат кеес атару комитетi рылып, кiметтiк билiктi олдарына ала бастайды. Тс айта Кайзер Вильгельм II зiнi татан тскенiн жариялап, елдi басарушы етіп ГСДП-ны басшысы Ф.Эберттi таайындайды. ала ктерiлiсшiлердi олына толы кшедi. Трмелерден саяси ттындар босатылады. Кайзер Вильгельм II шет елге ашып кетедi. араша революциясыны бiрiншi талабы орындалып, Германияда монархия лайды. кiметтi з олына алан буржуазиялы топтар, революцияны ала арай ке етек алмауы шiн Кеес атару комитетiндегi революциялы топтарды келiсiмге келуге шаыра бастайды. Ф.Эберт Рейхстагта Германия туелсiз республикасы рыландыын жариялайды. Бiрiккен революциялы кiмет рып, оны рамына ГСДП жне ТСДП, «Спартак одаыны» басшысы К.Либкнехт кiредi.
Жаа кiмет халы укiлдерiнi кеесi (СНУ – совет народных уполномо÷енных) деп аталады. кiметтi траалары болып ГСДП басшысы Ф.Эберт жне ТСДП басшысы Г.Гаазе сайланады. Сйтiп, Германияда Эберт-Гаазе кiметi рылады. кiметтiк билiк халы укiлдерiнi кеесiне берiледi. Бл кiмет пролетариат диктатурасы болып рылмайды. кiметтiк билiктi буржуазия бейбiт жолмен з олына ала бастайды. Бiра революция барысында екi кiметтiк билiкті - бiреуi - революция барысында рылан жмысшы жне солдат кеесi, екiншiсi - халы укiлдерi кеесiндегi буржуазиялы топтар - арасында билiк шiн крес жаласа бердi. Халы укiлдерiнi кеес кiметiнi рылуымен араша революциясыны бiрiншi кезеi аяталды.
Кеес жне лтты жиналыс шiн крес.Революцияны алашы кезеiнен бастап рылан жмысшы жне солдат кеесiнi рамындаы революциялы топ - «Спартак одаы» кiметтi кееске берiлуiн талап еттi. Германиядаы революцияны «Спартак одаы», оларды басшысы К. Либкнехт буржуазиялы-демократиялы революция деп баалады. Сондытан революция социализм руды бiрден масат еткен жо. Социалистiк революцияны жеiп шыуыны Германияда толы алышарттары болан жо. Елде социалистiк революция йымдастыратын маркстiк партия болмады, ебекшi халы социализм идеясынан алыс болды. Сондытан «Спартак одаы» буржуазиямен бiрлiкке келiп, бейбiт жолмен кеес кiметiн ру шiн крестi. Жмысшы жне солдат кеесiнi рамындаы солшыл радикалдар мен ТСДП мшелерi кеес кiметi шiн крес жргiзгенiмен атар, халы укiлдерiнi кеесi шiн де крес жргiзiп, ГСДП-ымен ынтыматасып отырды.
«Спартак одаыны» болаша коммунистері Кеес шiн гiтнасихат жргiзiп жатанда, немiс буржуазиясы революцияны бседетiп, бейбiт жолмен кiметтi халы укiлдiлiк кеесiне алу шiн крес жргiздi. Буржуазияны ммкiндiгi революциялы топа араанда зор болды. Герман кiметiнi мшелерi буржуазиялы топтардан трды. Армия Эберт кiметiн олдады. Елде буржуазиялы партиялар рыла бастады: Германия демократиялы партиясы - басшысы И.Вирт, немiс халы партиясы (ННП) - басшысы Г.Штрезман жне Немiс лттыхалы партиясы (НННП) - басшысы Востарп. Бл партиялар кiметтi олдап, революцияа арсы кштерiн бiрiктiре бастады. Эберт-Гаазе кiметi сырты саясатта антисоветтiк гіт жргiзiп, АШ кiметiмен ынтыматасуды жатады. Контрреволюциялы кштердi орталыы - Германия армиясыны бас штабы негiзгi кшке айналып, Кеес атару комитетiне арсы арулы креске шыуа дайындалып жатты.
Кеес жне лтты жиналыс шiн кресте контрреволюциялы кштер басым тсе бастады. Буржуазия лтты жиналыс шаыру шiн кресiп жатты. Ал бл кезде Кеес съезiн шаыру келiсiлiп ойылан болатын.
16-21 желтосанда Берлин аласында Кеестi I съезi шаырылды. Съезд жмысыны барысында кiмет жне за шыару билiгiн Халы укiлдiлiк кеесiне беруге шаырды. Кеес съезiне атысан депутаттарды талас туызан мселесi кеес жне лтты жиналыс туралы болды. кiметтiк билiк кiмге берiлуi керек? Бл мселеде буржуазия жеiске жетiп, лтты рылтай жиналысыны сайлауын ткiзу туралы шешiм абылданды. Сйтiп, лтты жиналыс арылы буржуазия жеiске жетiп, революциялы «Спартак одаы» кеес шiн кресте жеiлiс таба бастады. араша революциясыны екiншi кезеi аяталды.
1919 жылы революциялы рлеу.«Спартак одаы» Кеестi I съезiнде жеiлiс тапаннан кейiн, революцияны сабатарын ескере отырып, маркстiк партия ру керек екенiн тсiне бастады. 1918 жылды соында желтосан айыны 30-ы кнi партия конференциясында Германия коммунистiк партиясыны рыландыы жарияланды. Конференция жмысында Р.Люксембург партияны бадарламасы туралы сз сйлеп, ГКП-ны негiзгi масаты - социалистiк революция арылы пролетариат диктатурасын орнату екендігін айтты. Конференцияда сз сйлеген К.Либкнехт партияны лтты жиналыса кзарасы туралы айтып, лтты жиналыс сайлауына бойкот (бас тарту) жариялады.
Коммунистiк партия конференциясында абылданан шешiмдер сол кездегі тактикалы ателiктерге апарды. Бара халы шiн кресте здерiнен здерi ошауланды. Кейiннен В.И.Ленин бл ателiктердi «солшылдарды балалы ауруы» деп баалады. Германия коммунистiк партиясы Еуропа елдерiндегi тыш маркстiк партия болды. Ол тапты мддеге баытталып рылып, марксизм-ленинизм iлiмiн жатап немiс пролетариаты арасында ке трде гiт-насихат жмысын жргiздi.
1919 жылды басында Германияда революциялы толулар кшейе бастады. ГКП халыты арулы ктерiлiске шаырып, гiт-насихат жмысын белсендi трде жргiздi. Буржуазия революциялы озалыстан сескенiп, жмысшы табына арсы креске шыуа дайындалды. Кеес съезiнде жеiлiс тапан революциялы топтар билiктi аруды кшiмен алуа шыты. Халы ктерiлiсiнi басталуына Берлин аласыны полиция бастыы Э. Эйхгорнны жмыстан босатылуы себеп болды. Берлин жмысшы табы жне солшыл саяси кштер ТСДП жне ГКП кiметке арсы саяси талаптар ойып, ереуiлге шаырды.
Эйхгорнны айта жмыса алынуын талап еттi, контрреволюцияа арсы айтадан арулы ктерiлiске шаырды. атар айыны 5-і кнi Берлин аласында 100 мы адам демонстрацияа шыты. Олар Эберттi кiметтен кетуi, Халы укiлдер кеесiн тарату туралы саяси талаптар ойды. Революцияны басару шiн ТСДП басшылыымен имыл комитетi рылды. Туелсiз социал-демократ партия басшысы кiметпен келiсiмге келiп, халы озалысын басуа шаырып отырды. ГКП-ны мшелерi де бл кзарасты олдады. Сйтiп, атар айындаы ереуiл бiртiндеп жеiлiс таба бастады. Революциялы рлеуді Германияны Брауншвейг, Гамбург, Галле, Бремен алаларындаы жмысшы тобы да олдады. Берлин аласындаы ереуiлдi басу шiн атарды 12-і кнi Германия скер басшысы Носкенi басаруымен ерiктiлер скерлерi келiп, ереуiлге атысушылар мен кiмет скерлерiнi арасындаы соыс имылдары бiрнеше кнге созылды. 1919 жылы атарды 15-і кнi контрреволюцияшылдарды олынан Роза Люксембург пен Карл Либкнехт аза тапты. Революция жеiлiс тауып, араша революциясы барысында рылан кеес атару комитеттер таратылды. 1919 жылы революция жаласын тауып, суiр айында Бавария Кеес Республикасы рылды. Бiра та олдарында кштерi бар контрреволюция, оны олдаан ТСДП-ны басшылары мамыр айында жеiске жетiп, Германиядаы тыш Бавария кеес кiметi лады. араша революциясыны шiншi кезеi 1919 жылы 19 атардаы лтты жиналыс сайлауыны туiмен, революциялы кштердi жеiлiс табуымен аяталды.
Германиядаы араша революциясыны мнi туралы Кеес тарихнамасында социалистiк революция болды деген кзарас болып келдi. Оны себебi - 1918 жылы атарды 9-ы кнi К.Либкнехт Берлин жмысшы табыны алдында сз сйлеп, «Социалистiк революция жасасын» деп ран тастаан болатын. Екiншi себебі - революция барысында рылан кеес кiметi болды. Бiра социалистiк революцияны негiзгi масатыны шешілуiне елде жадай жо болатын. Революцияа жмысшы тобыны одатасы - шаруалар атысан жо, жер мселесi буржуазия мддесiне сйкес шешiлдi. Германияда монархия латылып, буржуазиялы республика рылды. 1918-1919 жылдардаы араша революциясы мнi жаынан буржуазиялыдемократиялы революция болды. араша революциясын трт кезеге блуге болады. Бiрiншi кезеi - араша айыны 10 кнi Халыты кеес кiметiнi рылуы; екiншi кезеi – арашаны 10-нан желтосан айыны 16-ы аралыындаы Кеестi 1 съезiнi шаырылан кнiне дейiн; шiншi кезеi – желтосанны 16-нан 1919 жылды атар айыны 19-ы аралыындаы лтты жиналысты сайлауына дейiн; тртiншi кезеi 1919 жылды апан айында Веймар буржуазиялы Республикасыны рылуымен аяталды. Германия тарихында буржуазиялы республиканы рылуыны маызы зор болды. Германияны оамды-саяси дамуы демократиялы даму жолына тстi.
Веймар Республикасыны рылуы жне оны Конституциясы.1919 жылы атар айыны 19-ы кнi Германияда лтты жиналыса сайлау ттi. Сайлауда 54,5% дауыспен буржуазиялы партиялар жеiске жетiп, лтты жиналыса (парламент) буржуазиялы депутаттар сайланды. Сайлаудан кейiн апан айыны 6-ы кнi Веймар аласында лтты жиналысты сессиясы з жмысын бастады. Елдi Веймар Республикасы болып аталуы Веймар аласыны атымен байланысты болды. лтты жиналысты шаырылуы елдегi саяси трасыздыпен сйкес келдi. Ол 1919 жылы атар айында басталан революцияа жаласты, буржуазия кiметтi з олына аланымен, Германия бiрiншi дниежзiлiк соыста жеiлгендiгiн мойындады. Саяси иындыа арамастан, лтты жиналыс депутаттары Германияны жаа кiметiн руа, алдаы кiметтi мiндеттерiн анытауа кiрiстi. лтты жиналысты олдауымен Ф.Шейдеман бастаан кiмет рылды. кiметтi рамына ГСДП, Центр жне Герман демократиялы партияларынан кілдер кiрдi. Веймар Республикасыны президентi болып Ф.Эберт сайланды.
Халы жиналысында Конституцияны жобасын абылдау мселесi те тартысты жрдi. кiметтi леуметтiк бадарламасы да ызу тартыста ттi. Елдегi саяси кштердi ара салмаын ескере отырып, лтты жиналыс шiлде айыны 31-ы кнi Веймар Республикасы Конституциясыны жобасын бекiттi.
1919 жылы тамыз айыны 4-і кнi Конституция з кшiне ендi.
Веймар Конституциясы Германияны республика деп
жариялады. Халы – кiметтiк билiктi негiзгi тiрегi болды. Сонымен атар ебек етуге, адам ытарын орауа, бiлiм алуа Конституция кепiлдiк бердi. 20 жаса толан азаматтара жалпыа бiрдей сайлау ыы берілді жне референдум (жалпыхалыты срау) ткiзуге рсат етiлдi. Конституция бойынша Германияны за шыарушы парламентi – Рейхстаг. Жергiлiктi немiс жерiнде за шыарушы парламент – ландтаг болды. Ландтаг депутаттарыны сайлауымен Германия парламентiнi жоары палатасы Рейхсрат болды. Рейхсрата 68 депутат сайланды. Германия парламентi Конституция бойынша екi палатадан трды. Рейхстаг – жалпыа бiрдей сайлау арылы; жоары палата Рейхсрат – жергiлiктi немiс жерiнi парламент депутаттарынан рылды. Рейхсрат рейхстаг жмысын тежеуге жне шыан задарды бекiтуге ылы. Рейхсрат – баылаушы орган жне вето оюа ылы болды.
Конституция бойынша атарушы билiк президенттi олында болды. Президент кiмет басшысын (канцлер) жне министрлердi таайындады. Президент елді жоары скери олбасшысы болды. Президент конституцияны 48-бабына сйкес, елде ттенше жадай жариялауа, парламенттi (рейхстаг) таратуа жне Конституцияны баптарына згерiстер енгiзуге ылы болды. Президент жалпыхалыты сайлау арылы 7 жыла сайланды. Веймар Республикасыны Конституциясы президентке жеке билiк жргiзуге ммкiндiк жасады. Веймар Конституциясы буржуазиялы демократияны алыптасып, дамуына жол ашты.
1919 жылы наурыз айында лтты жиналыс экономикалылеуметтiк бадарламаны бекiттi. Бл бадарлама бойынша жеке меншiктi барлы трiне кешiлiк жасалды. ндiрiстi басару жне реттеу мемлекеттi зырында болды. Кмiр ндiрiсiн де жеке меншiктi сатай отырып мемлекеттiк реттеуге бердi. Кмiр ндiрiсiн басару шiн «Империялы кмiр кеесi» деп аталан мемлекеттiк мекеме рылды. 1919 жылы суiр айында лтты жиналыс ндiрiстi басаруда фабрика-завод комитеттерiн рды. Бан жмысшылар ке амтылды. ндiрiстiк кеес е жоары басару ына ие болды. леуметтiк бадарлама мемлекеттiк реттеудi жаа лгiсi - мемлекеттiк-монополиялы капитализмнi негiзгi механизмi болса, фабрика-завод комитетi ндiрiстегi ебек ынтыматастыын алыптастырудаы басару жйесi болды. лтты жиналыс арылы буржуазия реформаны ке трде жргiзе алды. леуметтiк реформа араша революциясынан кейiнгi ебекшi халыты жеiсi бола алды.
1920-1923 жылдардаы саяси дадарыс жне Рур оиасы.1919 жылы атарда з жмысын бастаан Париж конференциясы Германияда саяси дадарысты кшеюiне келдi. Версаль бiтiмi жеген елдердi Германиямен арадаы келiсiмi немiс халы шiн е ауыр сын болды. Германия келiсiм барысында зiнi отарларынан айрылды, оларды атарында Эльзас жне Лотариния кмiр бассейндері де бар. Германия жеген елдерге 132 млрд алтын марка репарациялы тлем тлеу керек болды. Версаль бiтiмi Германияда немiс халыны лтты намысына атты соы болып, Германияны саяси дамуы барысында пайда болан лтшылды баыттаы саяси йымдар халыты кек алуа шаыра бастады. Ошыл саяси топтар мен консерватормилитаристiк кштер бiрiгiп кiметке арсы креске, Версаль бiтiмiне ол ойан адамдарды жазалауа шаырды. Арандатушы-милитаристiк кштер фашистiк топтар руа кiрiстi. Алашыда халы арасында оларды олдаушылар аз болды. Фашизмнi леуметтiк негiзi - люмпендер, соыстан айтан солдаттар, жмыссыздар, жастар жне орта топа жататындар, оамнан лi де болса з орындарын таппаан адамдар. кiметке арсы реванш – лтты скери йымдар рылды. Бл йымдарды негiзгi ызметi террор, кек алу еді. Оларды алашы рбаны 1918 жылы араша айында Компьен орманындаы келісімге ол ойан Центр партиясыны басшысы М. Эрнбергер, 1922 жылы Рапалло келiсiмiне ол ойан Сырты iстер министрi В Ратенау болды. 1919 жылы Мюнхен аласында «сыра блiгiн» бастаан А.Гитлер алашы фашистiк йымдарды руа атысып, фашизм бiртiндеп нацистiк (лтшылды) идеологияа айнала бастады. Елдегi саяси дадарысты кшейiп тран кезiнде, 1920 жылы тыш парламент сайлауы ттi. Жаа кiмет кабинетi рылды. Канцлер болып Ференбах таайындалды. Бiра елдегi саяси дадарыс кiметтi жиi алмасуына келдi. 1921 жылы мамырда канцлер Ференбах репарация тлеуден бас тартып, отставкаа кетуге мжбр болды. 1922 жылы Центр партиясыны басшысы И.Вирт кiмет рды, бiра кiметтiк дадарыс И.Виртты отставкаа кетуге мжбр еттi. 1922-1923 жылдары жаа кiметтi Куно рды. Жаа кiметтi репарациялы тлемнен бас тартуы 1923 жылы Франция-Бельгия армиясыны Рур кмiр бассейнiн басып алуа алып келдi.
1923 жылы атарды 11-і кнi Франция мен Бельгия скерлерi Рейн-Рур облысын басып алды. Ол Батыс Германиядаы е iрi ндiрiс орталыы болатын. Кмiрдi 70%, болат жне шойынны 50%-ы Франция мен Бельгияны олына кштi. Оларды Рур облысын басып алуы немiстердi ашуызасын келтiрiп, елде саяси дадарысты тередеуiне келдi. ГКП-сы халыты революцияа шаырып, бiрттас жмысшы майданын ру арылы буржуазиялы кiметке арсы креске шаырды. Немiс буржуазиясы халыты отан орауа, «Отана ауiп тндi» деген рандармен лтты бiрiгуге бастады. Куно бастаан кiмет халыты жаулап алан жердi айтарып алуа шаырды. ГСДП жне ксiпода йымы кiметтi саясатын олдап, жмысшы тобы бiрлiгiне шаырып, лтты санасын оятып, елдi жаудан орауа гiт-насихат жмысын белсендi трде жргiздi. Рур оиасы Германияны экономиялы дамуына керi сер еттi, ндiрiс ндiру клемi азайды, инфляция дамып, жалаы тмендедi. Елдi аржы-аша рылысы алтын орыны азаюына келдi. кiмет екiншi жаынан бл саясата сылбыр келiсiп, зiндiк саясат жргiздi.
Елдегі экономикалы дадарыс ебекшi халыты трмыс жадайыны тмендеуiне келдi. 1923 жылы жаз айында Рур облысында кмiр, тау-кен жмысшылары ереуiлге шыты. Ереуiлге шыан жмысшыларды саны 400 мы адама жеттi. Шiлде айында Берлин аласында, Силезияда 250 мы адам атысан ереуiлдер болды.
Куно кiметтi, елдi басара алмай, елде жалпы германды озалыс ке етек алып, 2 млн адам атысан ереуiлдi нтижесiнде Куно кiметi отставкаа кеттi. 1923 жылы тамыз айыны 13 кнi Немiс халы партиясы (ННП) басшысы Штреземан «лкен бiрлiк» кiметiн рды. кiметтi рамына ГСДП мшелерi де кiрдi. Штреземан елдегi жадайды тратандыру масатында экономикалы задар абылдап, елдi бюджетiн тратандыру шiн салыты кбейту, жаадан алтын марка шыару сияты шараларды жргiздi. Бл жргiзiлген шаралар елдегi дадарысты тотата алан жо, азан айыны 13і кнi рейхстаг Штреземан кiметiне ттенше жадай жариялауа келiсiм бердi. Елде араша революциясынан кейiнгi революциялы ахуал ке етек алды. Елде скери диктатура жеке билiктi з олына алып, революцияа арсы арулы кшпен Саксония, Тюрингиядаы ереуiлдi басты. ГКП-ына тыйым салды, ГСДПкiметпен ынтыматан бас тартып, рамынан шыып, ГСДПоппозицияа айналды. Фашизм блiгi кшейдi. Фашизм елде ке етек ала бастады. Фашисттiк блiктi басып, демократияа жол ашылды. 1923 жылы арашада Штреземан кiметi отставкаа кетiп, оны орнына буржуазиялы В. Маркс кiметi рылды. 1922-1923 жылдардаы революциялы озалыс жеiлiс тауып, контрреволюция жеiске жеттi. Сйтiп 1918-1923 жылдар аралыында Германияда саяси оиалар буржуазиялы-демократиялы оама кшуге жол ашып, буржуазия бейбiт мiрге кшiп, капитализм тратану дуiрiне ттi.
Капитализмнi уаытша тратану кезеiндегi Германия (1924-1929 жж). 1924 жылы дниежзiлiк капитализм саяси дадарыстан шыып, тратану кезеiне ая басты. Капитализмнi тратануыны негiзгi себептерi неде? Бiрiншiден, 19181923 жылдардаы революциялы озалысты барысында буржуазия реформалы кзарастарын iс жзiне асырып жеiске жетуi; екiншiден, революцияа белсендi атысан пролетариат тжiрибесiнi аздыы, В. И. Лениннi сзiмен айтанда, маркстiк партияларды жмысшы табын дниежзiлiк революцияа бастай алмауы. Осыны нтижесінде дниежзiлiк жмысшы озалысы жеiлiс тапты; шiншiден, революциялы толуды бседеуi. Сол кездегi социал-демократтарды буржуазиялы реформа саясаты капитализм оамыны бейбiт жолмен айта рылуына келдi.
Капитализм жеке меншiктi сатай отырып, мемлекеттiк-монополиялы капитализмнi жаа жолымен, яни кптеген елдерге экономиканы мемлекет арылы реттеу жолымен экономикалы дамуа кше бастады. Бан мысал ретінде Германия мен лыбританияны алуа болады. Капиталистiк ндiрiстi нiм шыаруыны суi сауданы дамуына келдi. ндiрiстi рылымы згеріп, жаа технологиялар енгiзiліп, ндiрiстi жаа салалары (автомобиль, электротехника, химия, синтетика) дамыды. Социал-демократиялы озалыстаы реформизм тапты ынтымаа келдi. Капитализм зiнi тратану кезеi - жаа оамды згерiс кезеiнде дниежзiндегi тыш социализм елi КСРО-а арсы труымен ерекшелендi. Дниежзiлiк екi оамды жйе - капитализм мен социализм арасындаы тапты крес барысында капитализм тратану кезеiн бастан кешiрдi.
Капитализмнi тратануы Веймар Республикасыны экономикалы дамуыны барлы саласын амтыды. Экономиканы тратануына сер еткен жадай - Маркс кiметiнi ттенше жадайда жргізілген аржы-экономикалы шаралары. Олар леуметтiк топа блiнген мемлекеттiк бюджеттi ысарту, жмыссыздыа блiнген аржыдан бас тартты. Жмысшы ереуiлiне тыйым салды, ксiпкерлерге ке жол ашты. Салыты млшерi стi. Федералды бюджет салы арылы толытырылды. Капитализмнi тратану жылдарында репарациялы тлем тлеу реттеле бастады. «Дауэс» жоспары АШ-ты кмегiмен Германияны тлемiн жеiлдеттi. Репарациялы тлемдi тлеу шiн ттыну тауарларына салы стi, темiр жол жне ндiрiс орындарынан тскен таза табыстан мемлекеттiк бюджетке аржы блiп отырды. АШ кiметi Германияа 16 млрд марка млшерiнде жеiлдетiлген, за жне ыса мерзiмді заемдар блдi.
1924-1929 жылдардаы экономиканы дамуы айтарлытай траты бола алан жо. Бiра 1926 жылдан бастап нерксiп нiмдерi кптеп шыарыла бастады. Ол 1929 жылы 1913 жылмен салыстыранда 117%-а стi. Германияны лемдегi лесi 1923 жылы 8% болса, 1929 жылы 12%-а артты. Кмiр ндiру, химия жне газ, электротехника саласы жедел арынмен дамыды. Капитализмнi уаытша тратану кезеiнде Германия экономикасыны дамуына сер еткен iшкi жадайлар: 1) ндiрiстi соыстан кейiнгi шоырлануы, рылымыны згеруi, ндiрiсте ылыми-техникалы рдiстi ке етек алуы, нертапышты жне ндiрiлген ндiрiс тауарларыны бсекелiк сапасыны артуы; 2) ндiрiсте электр энергиясын ке олдану, ндiргiш кшiнi артуына, ндiрiсте конвейерлiк жйенi енгiзiлуi. Темiржол саласы электр уатымен жабдыталды. Электр саласында екi немiс монополиясы стем болды. Жалпыгерманды электр компаниясы мен Сименс-Гольск фирмасы; 3) Банк жйесiнi шоырлануы. Германия капиталыны 63%-ы банк баылауында болды. Шет елде 50-ге жуы немiс банктерiнi блiмшелерi жмыс iстедi. 1913 жылмен салыстыранда Германияда капитал оры 4,5 млрд маркадан 23 млрд маркаа стi; 4) Германия экономикасыны ерекшелiгi - мемлекеттiк меншiк лесiнi кп болуы. Мемлекеттiк ндiрiс орындарында 2 млн адам жмыс iстедi, бл барлы жмысшыларды 11%-ы болды. Жеке нерксiп салалары бойынша мемлекеттiк ксiпкерлердi лес салмаы тмендегiдей болды: кмiр ндiрiсiнде 20%, алюминий ндiрiсiнде 70%, газ саласында 84%, электроэнергияны 57%-ын мемлекеттiк меншiк ндiрiсi амтамасыз етiп отырды. Мемлекеттiк меншiк ндiрiстi негiзгi рамдас блiгi болды; 5) Капитализмнi тратану кезiнде лтты нерксiптi дамуы шiн жеке ндiрiс иелерiне жне мемлекеттiк нерксiпке дотация, займ берілді жне шет елге шыаратын тауарларды мемлекет кепiлдiкке алып отырды. Банк несиелерін де мемлекет орап отырды. Осы шараларды жргiзiп жне баылап отыратын “Германия ндiрiс одаы” атты комитет рылды. Бл комитетке мемлекеттiк жне жекеменшiк нерксiп басшылары кiрдi. Мысалы: К. Ф. Сименс, Дуисберг жне Тиссен. Жыл сайын комитет мемлекеттiк бюджеттен 1,5-1,7 млрд марка кмек алып отырды. 6) 1926-1929 жылдары Германияда iрi картель, концерндер рылып, ндiрiстi шоырлануын арттырды. 1925 жылы Еуропадаы е iрi химия концернi «ИБ Фарбениндустри» рылды. Олар сол кезде азотты 80%, жанармайды (бензин) 100%-ы ндiрілдi. Монополиялы гигант «Болат трестi» 300 нерксiп орынында
200 мы адам жмыс iстедi. Болат пен темiр ндiрiсiнi 40%, шойын ндiрудi 43%-ы з меншiгiнде болды. Капитализмнi уаытша тратану кезiнде ебекшi халыты трмыс жадайы тмен болды. 1924-1929 жылдары бiр апталы жалаы 26,40 маркадан, 42,90 маркаа стi. Жмысшылар апта бойына 48 саат жмыс iстедi. Жмыссызды тратану жылдарында 2 есе сiп, барлыы 3 млн адама жеттi.
Германия кiметiнi сырты саясаты.Германияны экономикалы-саяси тратануы елде iрi буржуазияны империалистiк баыттаы сырты саясатты алыптасуына келдi. 1924 жылы желтосан айындаы рейхстаг сайлауында iрi буржуазия партиялары жеiске жеттi. Германияны канцлерi Лютер кiмет рды. кiметтi рамында iрi буржуазия болды. ГСДП-сы брыныша оппозицияда алды. 1925 жылы елдi президентi Эберт лiп, оны орнына реакциялы топтан кайзер генералы, монархияны жатаушы Гинденбург сайланды. Германия кiметiнi сырты саясаты Версаль бiтiмiн жою шiн креске шыып, айта блу баытында жргiзілдi. Лютер кiметi елдегi фашизмге ара сйеп, лтшылды саясатты жаластырды. Фашизм йымдасан трде саяси кшке айналып, 1925 жылы А.Гитлер лтты социалист немiс жмысшы партиясын (НСДАП – немiс сзiнен ысартылан) рды.
Капитализмнi уаытша тратану кезiнде Германияны сырты саясаты ныайып, АШ кiметiнi аморлыына блене бастады. 1924 жылы Лондон конференциясында «Дауэс жоспары» Германияны репарациялы тлеуiн жеiлдетiп, iшкi экономиканы тратануына келдi. 1925 жылы Локарно конференциясында Франция, Бельгия жне лыбритания Германияны батыс шекарасыны ауiпсiздiгiне кепiлдiк бердi. Сйтiп, Германияны империалистiк топтары шыыс саясатын еркiн жргiзуге ммкiндiк алды да, 1926 жылы лттар лигасына толы мшесi болып абылданды. Империалистiк елдердi олдауымен 1927 жылдан бастап Германияа ойылан скери шектеу алынып тасталды. Германия зiнi армиясын кбейтуге жне аруландыруа ол жеткiздi жне Рур облысынан Франция мен Бельгия скерлерiн шыаруа келiстi. Версаль бiтiмiндегi скери шектеу тежеле бастады.
Германияны сырты iстер министрi Штреземан «Рапалло келiсiмiн» пайдалана отырып, КСРО елiмен досты атынасты дамыта тстi. Сйтiп Батыс пен Шыыс елдері арасында екi жаты саясат жргiздi. Кеестiк Ресеймен сауда-экономикалы атынасты дамуын Германиядаы демократиялы кштер ГКП-сы мен жмысшы табы олдап отырды. Германия империалистiк елдер арасында бiрiншi болып Кеестiк Ресеймен досты атынас орнатан ел болды. Рапалло келiсiмiнен кейiн 1925 жылы Герман-Кеес сауда келiсiмiне ол ойылса, 1926 жылы екi ел арасында бейтарапты келiсiмге ол ойылды. Штреземан жргiзген екi жаты саясат Германияны экономика-сауда атынасыны дамуына, Еуропадаы бейбiтшiлiкті сатауа ммкiндiк жасады.