Соыстан кейiнгi экономикалы жне саяси жадайы.
1917 жылы араша айында Францияны премьер-министрi болып 76 жастаы Клемансо таайындалды. Клемансо (1841– 1929) радикал партиясынан, сзге те шешен, алыр, айтатын сзiн аны жне батыл айтатын адам болан. ХХ асырды бас кезiндегi Франция тарихындаы iрi саясаткер. Бiрiншi дниежзiлiк соыста жеiске жеткен Француз халы Клемансоны «жеiстi атасы» деп атады, оны отан алдындаы ебегi жоары бааланып, халы алысына бленген адам болды. 1870 жылы Пруссия-Француз соысында жеiлген француздарды кегiн алды «бiз жедiк, ендi дем алуа болады» деген сздерi халы арасында ке тарады.
1918 жылы араша айыны 11-і кнi Ремонд орманында орналасан Компьен аласындаы темiр жолда тран поезд вагонында Антанта скерiнi олбасшысы француз генералы Фош Германия укiлiнi атысуымен соысты аяталандыы туралы жата ол ойды. Соысты жеiспен аяталуы елдi астанасы Париж аласында, сондай-а бкiл елде тойланды. Халы кшеге шыып, жеiс шеруiне атысты. Бiрiншi дниежзiлiк соыста жеіске жетуіне байланысты Франция Еуропадаы iрi державалы елге айналды. Бiра трт жыла созылан соыс Франциядаы капиталистiк оамды кйзелiске шыратты. Капитализм трасыздыы басталып, демократия шектелдi. Соыс елдi экономикалы-леуметтiк жне саяси дамуын тежедi. Бiрiншi дниежзiлiк соыс Францияа айтарлытай ауыртпалы келдi. 1,3 млн адам соыста лiп, 2,8 млн адам жараланды. Франция экономикасы ауыр шыына шырады. Германия жаулап алан Францияны ндiрiс ауданында 10 мы фабрика жне зауыт ирады. Экономикалы дадарыс инфляцияны кшейттi. Франция одатастарына 60 млрд франк арыздар болды. АШ-а арызы 40 млрд франк болса, брыны патшалы Ресейде 12–13 млрд франк капиталын кеестік Ресей берген жо. Жалпы соыс жылдарында Франция 134 млрд астам франк шыын крдi.
1921-1924 жылдардаы дадарыс. 1913 жылмен салыстыранда нерксiп 55%, ауыл шаруашылыы 74% нiм ндiрдi. Салы 4 есе стi. Соыстан кейiнгi экономикалы дадарыса арамастан, Францияда ндiрiс пен капиталды шоырлануы тез арынмен жргiзiлдi. Iрi монополия де Вандел жне Шнейдер Эльзас жне Лотарингия ндiрiс орындарын з олдарына алды. Мемлекет репарация тлем арылы соыс кезiндегi ираан аудандарды алпына келтiре бастады. Iрi ндiрiстiк бiрлестiктер рылып, олара субсидиялы кмек берілдi. Франция империализмi отар елдерi арылы сiморлы мнiн жоалтан жо. Финанс олигархиясы 200 семьяны бiрiктiрдi. «Комите де Форж» елдегi iрi нерксiп салаларын з олына алды. Ауыл шаруашылыында соыстан кейiн де дадарыс жадайы саталды. Халыты 53,6%-ы ауыл шаруашылыында жмыс iстедi. са жне орта буржуазия елдегi негiзгi леуметтiк тап болып ала бердi.
Соыстан кейiнгi Францияны саяси дамуында екi баыт саталды. Бiрiншiсi - Ресейдегi оам ткерiсiнен кейiнгi революциялы рлеу, екiншiсі – лтшылды жне шовинизм болды. Франция буржуазиясы революциялы озалыса арсы ашы креске шыып, буржуазиялы оамды сатап алу шiн бар кштерiн салды. Революция рлеу жылдарында Француз социалистiк партиясыны (СФИО – француз сзінен ысартылан) беделi жмысшылар арасында стi. Францияны оамында революциялы кштер ке етек алды. Осындай жадайда 1919 жылы араша айында парламент сайлауы ттi. Сайлауда реакциялы буржуазия жне финанс олигархиясы жеiске жеттi. «лтты блока» бiрiккен буржуазия кiметi рылды. Демократиялы альянс жне Республикалы Федерация партиялары лтты блокты негiзiн рады. «лтты блок» кiметiне арсы шыан тек ана Франция социалистiк партиясы болды. Осыны нтижесінде Клемансо кiметтен кетуге мжбр болды да, оны орнына А. Мильеран премьер-министр болып таайындалды.
Мильеран басаран кiмет жмысшы жне ксiпода йымына арсы батыл креске шыты. Сонымен атар Кеестiк Ресейге арсы антисоветтiк саясат ке етек алды. 1920 жылы
Мильеран кiметiнi саясатына арсы шыан жалпы ереуiлдiк озалыса 20 мы темiржол жмысшылары атысты. Елде лтшылды саясат ке арын алып, 1920 жылы соысты аяталандыыны екi жылды мейрамын атап туге шешiм абылданды. арашаны 11 кнi жеiс шеруi болып, Париж аласындаы Триумфал аркасында (жеiс монументi) Елисей даласында мгi от жаылды. Верден соыс майданынан белгiсiз солдат сйегi келiнiп жерлендi. Жеiс француздарды лтты санасында матаныш сезiмiн тудырды. лтты блок кiметiнi сырты саясаты - Версаль бiтiмiн ныайту, орталы жне Отстiк-Шыыс Еуропа елдерiнде ыпалын кшейту, антисоветтiк саясат арылы брыны Антанта елдерiмен атынасты жаластыру болды. Германияны соыста жеiлуi Францияны Еуропадаы ыпалын кшейттi.
1918-1920 жылдардаы революциялы рлеу.Бл жылдар арасында Францияда революциялы озалыс ке етек алды. Бл озалыста жмысшылар, шаруалар мен солдаттар, ызметкерлер белсендiлiк крсеттi. Ереуiлге атысан жмысшылар 8 саатты жмыс кнiн енгізу, жалаыны кбейту, ебектi жеiлдету туралы талаптар ойды. Ал саяси талаптары мыналар: саяси ттындара амнистия жариялау, советтiк Ресейге арсы интервенцияны тотату.
1919 жылы суiр айында Одесса жне Севастополь алаларында тран француз соыс кемелерiндегi матростар ереуiлге шыып, елге айтуды талап еттi. Француз матростары советтiк Ресейдегi жмысшы жне солдат депутаттарыны кеесiн олдады. Француз кіметі ереуiлге шыан кемелерді елге айтаруа мжбр болды. 1919 жылы мамыр айында Париж жмысшылары демонстрацияа (шеруге) шыып, 1 мамыр демонстрациясына 1 млн адам атысты. Жалпыереуiлдiк озалыса 3 млн адам шыты. «лтты блок» кiметi жмысшыларды талаптарын орындауа мжбр болды. 1919 жылы суiр айында 8 саат жмыс кнi туралы за шыты, кейбiр жмысшыларды жалаысы сiрiлдi, ксiподатар арылы жымды келiсiмдерге ол жеткiзілдi.
Советтiк Ресейдi олдау озалысында «Тарт олыды Советтiк Ресейден» йымдары рылып, Франция кiметiнен скерлерiн кейiн айтару талап етіле бастады жне ебекшiлер арасында Советтiк Ресейге кмек крсету ниетiмен ашалай жне заттай ор жиналып, жiберiліп отырды. Бл озалысты алдыы атарында француз жазушылары мен интеллигенция укiлдерi Анатоль Франс, Анри Барбюс жне Ромен Роллан болды. 1920 жылы апан айында шаруалар iрi жер иелерiнi озбырлыына арсы креске шыты. Олар арендаа (жала) алан жерлерге за мерзiмге жеiлдiк жасауды, кiметтен несие берудi талап еттi. 3 мы шаруа атысып, 44 департаментте шаруалара несие беретiн мемлекеттiк банктер ашты. 1920 жылы мамыр айында революциялы крестi алдыы атарында белсендi крес жргiзген темiржол жмысшылары болды. Темiржол жмысшыларын таукен, кемеге жк тиеушiлер жне баса да жмысшылар олдады. Темiржолды национализациялау туралы талап ойылды. Темiржол жмысшыларыны ереуiлi мамыр айыны 1-29-ы кндерi тотаан жо. Темiржолды жмысшы-ксiпода йымыны солшыл басшылары Монмуссо кiметпен келiсiмге келiп, ктерiлiстi жеiлiс табуына ыпал етті. кiмет ереуiлге атысан 25 мы темiржолшыны жмыстан шыарды. Бiра елде революциялы озалыс жаласып жатты. Революциялы рлеу кезеiнде жмысшы табыны арасында бiрлiк болан жо. Саяси жмысшы партиясы жне ксiпода йымдары кiметпен келiсiмге келiп, революциялы озалысты жеiлуiне келдi.
Социалистiк партия мен ксiпода йымдарыны беделi сiп, СФИО (Социалистiк партия) мше саны 134 мы адама, ксiпода йымыны жалпы ебек конфедерациясы ВТК (орысша сзден ысартылады) саны 2,5 млн адама жеттi. 1919 жылы социалистiк партия рамынан солшыл революция тобы блiнiп шыып, III интернацион комитетi йымын рады. Социалистiк партия мшелерiн 1919 жылы 3 наурызда Мскеуде рылан Коммунистiк Интернационал йымы олдап, оан мше болуа шаырды.
Социалист-интернационал топтарыны атарында Марсель Кашен, Вайян Кутюрье, Пери Г.Монмуссо, Пьер Семарлар болды. Марсель Кашен бастаан Француз социалистерi Мскеуде ткен Коминтерннi II конгресiнi жмысына атысады. Мскеуден келгеннен кейiн интернационалистер Францияда маркстiк партия руа белсендi трде кiрiседi. 1920 жылы желтосан айында Туре аласында Француз социалистiк партиясыны съезi ттi. Съезд жмысына атысан интернационалистер социалист партиясын Коминтернге кiруге шаырды. Кпшiлiк дауыс алан Марсель Кашен тобы жеiске жетедi. Бл шешiмге арсы болан социалистер тобы съезден блiнiп кетiп, дербес реформистiк социалист партиясын рып, халыаралы Социалистiк жмысшы Интернационал йымына мше болады. Француз социалистiк партиясын Туре съезiнен кейiн Леон Блют басарды. Туре съезiнен кейiн Марсель Кашен бастаан интернационалистер Француз Коммунистiк партиясын (ФКП) рады. 1921 жылы желтосан айында Марсель аласында ФКП-ны I съезi шаырылады. Съезд жмысында ФКП-ны тактикасы мен стратегиясын анытаан бадарламасы мен уставын абылдайды.
«лтты блок» кiметiнi сырты саясаты жне Рур оиасы.Франция буржуазиялы Еуропада зiнi гегемонды саясатын жргiзу масатында лыбритания мен АШ-а арсы баталасты саясаты, Советтiк Ресейге арсы интервенциясы жеiлiс тапаннан кейiн де антисоветтiк саясатын жаластырып, Советтiк Ресейге арсы экономикалы ошаулау саясатын жаластырды. 1921 жылы Польшамен келiсiмге келiп, Германияа арсы ода ру жне 1920-1921 жылдары Орталы жне Отстiк Шыыс Еуропа елдерiнде ыпалын ныайту шiн Кiшi Антанта саяси-соыс одаын рды. Кiшi Антанта одаына Чехословакия, Румыния жне Югославия кiрдi. Кiшi Антанта одаыны рылуы Францияны брыны одатастарыны арсылыын кшейттi. АШ пен лыбритания кiметтерi Францияны ыпалын лсiрету шiн репарациялы тлем млшерiн ысартуды сынды. Бл Францияны соыс кезiндегi арызын тлеудi иындата тстi. 1920 жылы Бельгияны Спа аласында брыны Антанта елдерiнi атысуымен конференция ттi. Бл конференцияда АШ делегациясы репарациялы тлем млшерiн азайту туралы сыныс жасады. Франция амалсыздан кнуге мжбр болды. Германия з жаынан репарациялы тлемдi теуден бас тартты. АШ пен лыбритания кiметiні Германияны олдауы, Францияны Еуропадаы ыпалыны лсiрей бастаанын крсеттi.
1923 жылы атар айында Спа конференциясыны шешiмiн абылдамаан Франция кiметi Бельгиямен бiрiгiп, Германияны Рур ауданына скерлерiн кiргiзiп, жаулап алады. Рурды жаулап алуы Франция кiметiнi саяси жадайын иындата тстi. Пуанкаре кiметiнi саясатына АШ жне лыбритания кiметтерi здерiнi арсылыын бiлдiрдi. Германия з жаынан репарациялы тлемдi тотатты. Рур ауданы Германияны ндiрiстiк орталыы болатын. Рур ауданындаы ебекшiлер мен жмысшылар жалпы ереуiлге шыты. Рур кмiрi Франция ндiрiсiне жiберiлмедi. Франциядаы кмiр дадарысы экономикалы тоырауа келдi. Болат жне шойын ндiру крт тмендедi.
Пуанкаре кезiндегi Франция.«лтты блок» кiметi кезiнде кейiнгi Франциядаы экономикалы дадарыс инфляцияа, бааны суiне келдi. Францияны мемлекеттiк арызы кбейдi. Франк нсызданды. Экономиканы лдырауы ебекшi халыты трмыс жадайын брыныдан да тмендеттi. «лтты блок» кiметi дадарыстан елдi шыара алмады. кiметтiк дадарысты барысында 1922 жылы «лтты блок» кiметiне Демократиялы альянс басшысы Раймон Пуанкаре таайындалды. Пуанкаре 1934 ж. iрi адвокат, мемлекеттiк айраткер болды. Екiншi дниежзiлiк соыс арсаында Германияны олдап, профашистiк саясат станды жне соыс саясатын да олдап отырды. 1923 жылы Рур жерiне скер кiргiзу туралы шешiм абылдап, жаулап алды. Рур оиасы кезiнде Пункаре саясатын елдегi саяси партиялар олдады. Оан ФКП-сы жне солшыл ксiпода йымы ана арсы крес жргiздi. Пуанкаре зiнi саясатына «Германияны тлем тлеуге кндiру» ана деп баа бердi.
Рур оиасы Пуанкаре кiметiнi беделiн тсiрдi. 1923 жылды кзiнде Францияда кiметтiк дадарыс болды. кiметтi рамындаы радикал буржуазиялы партия оппозицияа кштi. Парламентте ошыл буржуазиялы партияларды Рур оиасына арсы шыуы, «лтты блок» кiметiнi лауына келдi. Пуанкаре кiметi Рур ауданынан скерлерiн кетуге мжбр болды.
Франциядаы ксiпода озалысы.Францияда 1918-1920 жылдардаы революциялы озалыс ксiпода йымыны арасында жiк туызды. Франциядаы е iрi ксiпода йымы - жалпыфранциялы ебек конференциясы (ВКТ) болды. Реформалы аымды ВКТ йымыны ошыл буржуазиялы топтары олдады. Ал солшыл топтары елдегi революциялы озалысты олдады. Франция социалистiк партиясындаы жiктi барысында ксiпода йымында екi аым алыптасты. Социалреформистерге арсы «революциялы» ксiпода топтары 1922 жылы Лилле аласында ткен съезде екiге блiндi. Пьер Семар жне Гастон Монмуссо революциялы топты басарды. Съезден кейiн ВКТ з мшелерiнi 70%-нан айрылды.
1922 жылы шiлде айында революциялы топтар ВКТ-ыдан блiнiп, Сент-Этьен аласында здерiнi съезiн шаырды. Ксiпода йымын унитарлы жалпы ебек конфедерация (УВКТ) деп атады. Унитарлы (бiрттас) ксiпода йымыны мшелерiнi саны 360 мы адам болды. Социал-реформистер з алдына жалпы ебек конфедерациясын (ВКТ) сатап алды. Оны мшелерінi саны 373 мы адам болды. Францияда ш ксiпода йымы жмыс iстедi: Христиан католик ебекшiлер конфедерациясы, Жалпы ебек конфедерациясы (ВКТ) жне Унитарлы жалпы ебек конфедерациясы (УВКТ).
Капитализмнi уаытша тратану кезiндегi Франция (1924-1929 жж.).Францияны экономикалы дамуы бiркелкi болан жо. нерксiптi тратанып, дамуына Эльзас жне Лотарингия жерiнi Францияа берiлуi, ауыр нерксiпке ажет шикiзатты мол болуы айтарлытай сер етті. нерксiп нiмдерiн шыару соыса дейiнгi шыарылан нiмнен 40%-а артты. Франция нерксiбiнi тез алпына келтiрiлiп, тез арынмен дамуына Германияны жыл сайын тлеп отыран репарациялы тлемi де сер еттi. нерксiптi даму арыны Германия мен лыбритания елдерiнен алда болды. Капитализмнi тратану жылдарында ндiрiстi шоырлануы жоары болды. Ауыр нерксiп салалары Шнейдер жне Гочкис концерндерінi олдарында болды. Елдегi 10 металлургия зауыты шойын жне болат ндiрудi 72%-ын шыарса, 17 кмiр шахта бiрлестiгiнде кмiрдi 87%-ы ндiрілдi, ал автомобиль шыаратын Ситроен, Пежо жне Рено фирмалары автомобильдi 75%-ын шыарды.
Францияда шет елге, оны iшiнде отар елдерiне капитал шыару еселеп стi. Шет елге шыарылан капитал ел бюджетiне 50% таза кiрiс келдi. 1928/29 жылдары жыл сайын 29-30 млрд. франк таза табыс тсiп отырды. 1925 жылы рылан мемлекеттiк лтты экономикалы кеес са жне орта ксiпкерлердi несие арылы олдап, нерксiптi дамуына кмектесiп отырды. Сонымен атар ауыр нерксiп салаларына мемлекет субсидия арылы кмектесiп отырды. Мемлекетiк реттеу елдi экономикасыны тез дамуына айтарлытай олдау бола алды.
Францияны ауыл шаруашылыы капитализмнi тратануы кезiнде те ауыр жадайда дамыды. Ауыл шаруашылыында жер жетiспедi, iрi фермерлер салытан шыа алмады. Инфляция жоары болды.
Жыл сайын ауыл шаруашылыынан тсетiн кiрiс азайып отырды. 1913 жылы 23,3% болса, 1930 жылы 14,2%-а азайды. Жердi кбi iрi жер иелерiнi олында шоырланды. Шаруаларды 87,5%-ны олында жердi 42,5%-ы болса, iрi жер иелерiні 12,5%-ны олында жердi 57,5%-ы болды. Ауыл шаруашылы нiмдерiн деу ндiрiсiнi сранысына байланысты техникалы нiмдер ант ызылшасы, жемiс-жидек, темекi т.б. егiс клемдерi лайтылып, арнаулы салаа бейiмделдi. Ауыл шаруашылыы нiмдерiнi баасы арзан болса, нерксiп нiмдерi ымбата сатылды. Ауыл шаруашылыында ндiрiс пен нiмдердi сатып алу баасы трасыз болды. Капитализмнi уаытша тратануы кезiнде Франция нерксiптiаграрлы елге айналды. нерксiптi жылды даму арыны 5%-а жеттi. дниежзінде АШ-тан кейiн екiншi орында болды. нерксiптен жылына 10,5 млрд франк таза табыс тссе, баалы ааздан 28,3 млрд франк таза кiрiс тсiп отырды.
1924 жылы сайлау. «Солшыл блок» жеiсi.Рур ауданынан Француз скерлерiнi кетiлуi буржуазиялы топтарды «лтты блок» кiметiне наразылыын туызды. кiметтi рамында болып келген радикал-социалистер 1923 жылы кiметтi рамынан шыты. Радикалдар оппозицияа шыып, солшыл социалистермен бiрлiк ра бастады. Алдаы кезектi парламенттiк сайлауа арай «солшыл блок» оппозициясын рды. «Солшыл блок» радикалдар мен социалистерден трды. «Солшыл блок» бадарламасы националистiк-демократиялы баытта болды. Парламенттiк сайлау арсаында «солшыл блок» бiрттас бадарлама арылы гiт-насихат жргiздi. Iшкi саясатта солшылдар, революциялы рлеу жылындаы саяси ттындарды босатуа, мемлекеттiк ызметкерлерге ксiподаа бiрiгуге, 1920 жылы жмыстан шыан темiржолшыларды айтадан жмыстарына алуа, леуметтiк амсыздандыру, 8 саатты жмыс кнi туралы жаа за шыаруа уде бердi.
«Солшыл блок» сырты саясатта бейбiтшiлiк, арусыздандыру, лттар лигасын олдау, АШ кiметiмен досты атынасты орнату, сырты саясаттаы сайлаушыларды ойын бiлдiре отырып, антисоветтiк саясаттан бас тартып, Советтiк Ресеймен елшiлiк атынасты алпына келтiрiп мойындау талаптарын ойды.
«Солшыл блокты» Франция коммунистiк партиясы олдаан жо. Коммунистер лтты блок кiметi мен солшыл блокты буржуазияны олдаушылар деп тсiндi. Бл ФКП-ны сол кездегi сектантты ателiгi болды. Социалистiк партияны олдамауы жмысшы табыны арасында беделiнен айрылып, В.И.Ленин айтандай, «ФКП-сы бара шiн кресте тактикалы ателiк жiбердi» деп баалады.
1924 жылы мамыр айыны 11-і кнi Францияда парламент сайлауы ттi. Сайлауды орытындысы бойынша депутаттар палатасында солшыл блок партиялары жеiске жеттi. ФКП-сы парламент сайлауына тыш рет атысып, депутаттар палатасына 26 депутат ткiздi. «Солшыл блок» кiметiн радикал партиясыны жетекшiсi Эдуард Эррио басарды. Э.Эрриопремьер-министр жне Сырты iстер министрi ызметiн атарды.
Э.Эррио ХХ асырды бас кезiндегi iрi саясаткерлердi атарына жатады. Шаруа семьясынан шыан офицердi баласы жас кезiнен бастап республикалы кзараста болан адам. 1922 жылы радикал партиясын басарды. Э.Эррио зiнi ызметiнде француз-орыс, кейiннен француз-совет атынасын дамытуа кп кш жмсады. 1922 жылы капиталистiк елдерден Советтiк Ресейге келген тыш буржуазия айраткерi. В.И.Ленинмен кездесiп, француз-совет атынасын дамытуа жол ашан адам болды.
«Солшыл блок» кiметiнi бiрiншi жргiзген саясаты Советтiк Ресеймен елшiлiк атынас орнату болды. 1924 жылы азан айыны 28-і кнi Франция Республикасы Советтiк Ресейдi мойындап, елшiлiк атынас орнатты. Советтiк Ресейдi Франциядаы тыш елшiсi iрi мемлекет айраткерi жне дипломаты Л.Б.Крамен таайындалды. Солшыл блок кiметiнi сырты саясатыны негiзгi мнi - халыаралы атынастаы дау-жанжал мселелердi бейбiт жолмен шешу, лттар лигасыны беделiн арттыру. Олар Дауэс жоспарын малдауа мжбр болды. Себебi, лыбритания мен АШ здерiнi Германияны олдау саясатына Францияны кндiрдi. Сйтiп, Францияны Еуропадаы негiзгi баталасы - Германия кшейе бастады. Бл саясат солшыл блок кiметiне айтарлытай абырой келмедi. Сырты саясаттаы келiсiмпазды саясат радикал партиясында жiк тууына келiп, ошыл радикалдар Э.Эррио кiметiне арсы шыып отырды.
Iшкi саясатта Э.Эррио кiметi солшыл блок бадарламасын бiршама орындады. 1920 жылы революцияа атысандара амнистия жариялады. Темiржол жмысшыларын жмыса алды. Салы саясатында жеiлдiк жргiзе алмады. Банк иелерi бл саясата арсы болды. Шiркеу реформасын да аяына дейiн жргiзе алмады. Шiркеудi мемлекеттен блу саясатына Франция архиепископы жне «лтты католик федерация» йымы арсы болды. Iшкi жне сырты саясаттаы солшыл баытты ошыл радикал тобы да олдамады. Сйтiп, парламентте азшылы болды. Ошыл радикалдарды сенатта солшыл блокты олдамауынан Э.Эррио 1925 жылы суiр айыны 10-ы кнi отставкаа кетуге мжбр болды.
Э.Эррио кiметтен кеткеннен кейiн, кiметтiк трасызды кезеi басталды. Бiр жылды iшiнде бес рет кiмет ауысты. “Солшыл блок” кiметiнi Сырты iстер министрi Аристид Брианны Франция тарихында алатын орны блек еді. 19251931 жылдар арасында солшыл блок кiметiнде премьерминистр жне Сырты iстер министрi ызметiн атарды. Табиатында сзге шешен, рi iрi дипломат А.Бриан сырты саясатта бейбiтшілік сйгiш саясат жргiзген адам. Ол халыаралы атынаста арусыздандыру жне бейбiтшiлiк жолында крес жргiздi. А.Бриан халыаралы атынаста зіні бейбiт баыттаы сыныстарымен белгiлi болды. 1929 жылы «Бриан – Келлог» келiсiмi АШ пен Франция арасында атынасты реттеуге жол ашты. лттар лигасы арылы Францияны беделiн арттырды. Дау-жанжал мселелерiн арбитажды келiсiм арылы шешудi сынып отырды. 1925 жылы Женева аласында соыс кезiнде газ жне биология, химиялы аруды олдануа бас тарту туралы хаттамаа ол ойан адам болды. 1925 жылы Локарно конференциясына атысып «Рейн пактiсiне» ол ойып, Германияны батыс шекарасыны ауiпсiздiгiне кепiлдiк бердi. А.Бриан антисоветтiк саясатты олдап, Советтiк Ресейге арсы крес жргiздi.
Франция жне отар елдер.Солшыл блок кiметiнi сырты саясатындаы негiзгi мселе - Марокко жне Сириядаы отарлы езгiге арсы жргiзiлген лт-азатты соыс болды. 1925 жылы кктемде Франция мен Испанияны отар елi Марокконы Риф облысында Эмир Абд-эль-Керим бастаан лт-азатты соыс басталды. Соысты барысында Риф республикасы рылды. Риф республикасына арсы Француз-Испан скерлерi атысып, соыс имылдары жрдi. Ауыр зебiрекпен, самолеттермен аруланан француздарды 200 мы солдаты атысты. Мароккоа жiберiлген француз армиясын маршал Петэн басарды. лт-азатты соыс бiр жыла созылып, 1926 жылы кктемде жеiлiс тапты. Абд-эль-Керим жау олына тсiп Реюньон аралына жер аударылды, содан 1947 жылы оралып, содан Египетке ашып барып, 1963 жылы з ажалынан ледi.
1925 жылы жаз айында Франция отары Сирияда лт-азатты соыс басталды. лт-азатты соысты слтан Атраш басарады. Ол Сирияа туелсiздiк беру талаптарын ойды. Ктерiлiсшiлер екi жыл бойына соыс имылдарын жргiзiп, ел астанасы Дамаск аласын басып алады. Француз кіметі лт-азатты соыса атысан Сирия халын аруды кшiмен басып тастайды. 1927 жылы кзде лт-азатты соыс жеiлiс тапты. Марокко жне Сириядаы лт-азатты соыс Францияны баса отарларында да ке етек алды. лт-азатты креске Алжир, ндiытай халытары шыты. лт-азатты соыс Францияны отарлы жйесiн лсiреттi. «Солшыл блок» кiметі лт-азатты соыста елдегi халыты олдауына ие бола алмады. ФКП жне баса оамды йымдар лт-азатты соыса шыан отар елдерді халын олдап, крес жргiздi.
«лтты бiрлiк» кiметi жне оны саясаты.Солшыл блок кiметiндегi социалистер мен радикалдар арасында экономикалы-леуметтiк саладаы келiспеушiлiк кiметтiк дадарыса келдi. Пуанкаре мен Бриан кiметi халыа берген уделерiн орындай алмады. са жне орта буржуазия мддесiн орау iрi буржуазия мен аржы иелерiнi арсылыын кшейттi. Елде франк нсызданды, тауар баасы стi, халы жина банкіне салан ашаларын алып, азы-тлiк тауарларын кптеп сатып ала бастады. Экономикалы дадарыс ке анат жайды. Солшыл блок кiметi Бриан, одан кейiн айтадан кiмет басына келген Э.Эррио отставкаа кеттi.
Парламентте кпшiлiк болан ошыл партиялар бiрлiк кiметiн рды. Бiрлiк кiметтi рамына ошыл партия мен радикалдар кiрдi. «лтты бiрлiк» деп аталан кiметтi премьер-министрі болып демократиялы альянс партиясыны басшысы Пуанкаре таайындалады. Сырты iстер министрi радикал партиясынан А.Бриан болады. «лтты бiрлiк» кiметiнi iшкi саясаты инфляцияны азайту жне франконы нын тратандыру болды. Бл шiн Пуанкаре кiметi финанс реформасын жргiздi. Реформа арылы ебекшi халыа салынатын салы млшерiн кбейттi. Мысалы: жолаушылар таситын клiкке салыты млшерiн 32,5%, жк тасу саласында салы 11,5% сiрiлдi. Iрi буржуазия иелерiнi табысына салынатын салы 50% азайтылды. аржы реформасы са жне орта буржуазия шiн те ауыр соты. Жаадан заем шыарылды, шетел капиталыны елге келуiне жеiлдiктер жасалынды. Iрi монополия ндiрiс иелерiне мемлекеттен субсидиялы кмек берілдi. Франк тратанып, елде нерксiп ндiрiсi айтадан жмыс iстеп, инфляция азайды. Франк ны 20%-а стi. 1926-1929 жылдары мемлекеттiк бюджетте дефицит жойылды. Пуанкаре кiметiнi беделi тез стi. 1929 жылы Пуанкаренi денсаулыыны нашарлауы оны ызметтен, саясаттан кетуге мжбр еттi. Оны орнына премьер-министр болып А.Бриан таайындалды.
«лтты бiрлiк» кiметi жылдарында халыаралы атынас шиеленiсе тстi. Антисоветтiк науан кшейiп, лыбритания премьер-министрi Чемберлен КСРО елiмен елшiлiк атынасты здi. 1929 жылы Жапония иыр Шыыста КСРО-а арсы арандатушылы саясат жргiзiп, Шыыс-ытай темiржолын (КВЖД – орысшадан ысартылып отыр) басып алуа рекет жасады. Францияда антисоветтiк науан ке етек алып, маршал Фош КСРО-а арсы соыс ашуа шаырды. Франция-Германия атынасы жасарды. 1926 жылы Германия лттар лигасына мше болды. Юнг жоспарын олдап, Германияны Францияа тлеп келген репарациялы тлемiнi млшерiн азайтты. Жылды тлем 2,5 млрд-тан 800 млн маркаа дейін ысарды. Францияны соыс министрi Мажиноны сынысымен Франция-Германия шекарасында Мажино ораныс бекiнiсiн салу басталды. Бiра бл бекiнiс екiншi дниежзiлiк соыс басталана дейiн аяталмады. 1928 жылы Бриан–Келлог келiсiмiне ол ойылды. Франция мен АШ кiметтерi соыса арсы шаралара ол ойып, соыс - дау-жанжалды шешудi жолы емес, сондытан соыс саясатынан бас тартуа шаырды. Бiра Бриан–Келлог келiсiмi жмыс iстемедi.
Кптеген елдерді жне КСРО-ны олдамауы 1929 жылы Францияны сырты iстер министрi Брианны «Пан Еуропа» саясатын стауа мжбр етті. Оны негiзгi аидасы Еуропада федералды ода ру болды. Олар “Пан Еуропа” одаын ра отырып, капиталистiк елдердi антисоветтiк саясат жргiзуге шаырды. АШ, лыбритания сияты елдер бл сынысты олдамады. Себебi, олар Францияны Еуропадаы беделiнi суiне арсы болды. Империалистiк елдер арасында айшылы, леуметтiк экономикалы дадарыс бiрттас Еуропа идеясыны жзеге асуына ммкiндiк бермедi. Бл идея екiншi дниежзiлiк соыстан кейiн ана жзеге асырылды. Бл азiргi замандаы Еуропалы ода, “Еуропалы орта й” идеясы. Экономикалы интеграция идеясы екiншi дниежзiлiк соыстан кейiн де Франция тарапынан бастау алып отырды. Бан Шуманы 1951 жылы “Кмiр жне Болат” ынтыматасты идеясы, 1957 жылы Еуропалы экономикалы ынтыматасты (Орта рынок) йымыны рылуы длел бола алады. Кез келген идея з уаытында олдау тапанда ана іске асатыны белгілі. Брианны сыныстарын АШ жне Еуропа елдерi олдамады. Бл А. Брианны жеке басыны жеiлiсi еді. ХХ асырды 30жылдары Франция тарихында зiндiк орын алан саясаткерлер саясаттан кеттi. Клемансо – 1929 жылы; Бриан – 1932 жылы; Пуанкаре – 1934 жылы. Блар Францияны лтты тарихын алыптастыруда тамаша ызмет атаран саясаткерлер болды. ХХ асырды 30-жылдарыны аяында Франция саясаткерлерiнi жаа легi келе бастады. Оларды жргiзген саясатына з кезiнде баа беремiз. Блар 1927 жылы радикал партиясыны басшысы Даладье, ошылдар Тардье, Лаваль жне маршал Петэндер болатын.
Экономикалы дадарыс жылдарындаы Франция (19291933 жж.).Францияда экономикалы дадарысбаса капиталистiк елдерге араанда кештеу басталды. Соыста ираан экономиканы тез алпына келтiру, ндiрiстi кейбiр салаларына мемлекеттiк кмек крсету арылы жзеге асырылды. Германияны репарациялы тлемі де айтарлытай тратануа серiн тигiзген болатын. Бл шаралара арамастан Франция экономикасында 1930 жылдары дадарыс басталды. нерксiп нiмдерiн шыару азайды. Сырты сауда тсiмi тмендедi. 1932 жылы нерксiп нiмдерiн ндiру 44%, сырты сауда 46% ысарды. Мемлекеттiк бюджет дефицитке шырады. Экономикалы дадарыс леуметтiк салада халыты трмыс жадайын тмендеттi. ндiрiс орындарыны жабылып алуынан елде жмыссыздарды саны 2,3 млн адама жеттi. Ебекшi халыты жалаысы 1930-1934 жылдары 30%, ызметкерлердi табысы 15-18% ысарды.
Ауыл шаруашылыы дадарыс жылдарында те ауыр жадайда алды. Ауыл шаруашылы нiмдерiнi баасы нсызданды, табыс азайды. Ауыл шаруашылы нiмдерiн ндiру 1913 жылы дегейде алды. Асты, ет, жмырта жне шарап баасы 2 есе арзандады. Шаруаларды iрi жер иелерiне жне банкке арызы стi. Ауыл шаруашылыында ндiрiлген нiмдер базарда тпей, мал басын азайтуа мжбр болды. ндiрiлген нiмдердi ртеп, жойып отырды. Азы-тлiктi елде жетiспеуi ала халыны трмыс жадайыны тмендеуiне келдi. са жне орта ксiпкерлердi ндiрiс орындары 1,5 есеге ысарды. 100 мы ксiпкер банкрота шырады. Францияда iрi банктер жабылып, халыты банкке салан жинатары боса жойылып кеттi. аржы иелерiмен монополиялар арасында рлы, жасырын келiсiмдер кбейдi.
Iрi буржуазия мен нерксiп иелерi дадарыса арамастан, мемлекеттi кмегi арылы табыстарын азайтан жо. Мемлекеттi «орау секторы» арылы несие жне мемлекеттiк тапсырыстар алып отырды. Салы жне кеден салыын азайту арылы iрi монополия здерiнi ндiрiстерiн сатай алды. Ауыл шаруашылы нiмдерiн азайтан фермерлерге арнаулы кредиттер берiп отырды. Франциядаы экономикалы дадарыс, елде саяси кiметтiк дадарыспен жаласты. Бл жылдары бiрнеше кiмет бiрiнен со бiрi ауысып отырды.
1932 жылы парламент сайлауы. «Солшыл блок» кiметi.1928-1930 жылдары кiмет 8 рет ауысты. Ошыл партиялар кiметi Тардье жне Лаваль кезектесiп басарып отырды. Саяси трасызды кезiнде 1932 жылы мамыр айында кезектi парламент сайлауы ттi. Сайлау арсаында солшыл блок рылды. Оан радикалдар мен социалистер кiрдi. Сайлау арсаында солшыл блок топтары ебекшiлердi м-мтажын орындауа уде бердi. Оны са буржуазия толы олдады. Француз коммунистерi солшыл блокты таы да олдамады. Сайлауды екiншi турында (кезеiнде) фашистер агвардияшы Горгуловты пайдаланып, Франция президентi П.Думердi лтiрдi. Президенттi лтiрiлуi антисоветтiк жне антикоммунистiк науанны басталуына себепшi болды. Сйтiп, фашистер коммунистердi сайлауда жеiп шыуына кедергi жасады. Бл астандыты ошыл блок партиялары олдайды. Сайлауда солшыл блок партиялары жеiске жетедi. Франция кiметiнi премьерминистрi болып радикал Э.Эррио таайындалады. Солшыл блок кiметiнi рамына социалистер кiрмейдi. Бiра парламентте кiметтi олдап отырды. Парламентте елдi президентiн сайлайды. Сенат палатасыны траасы радикал А.Лебрен президент болып сайланады. Сайлауда ошыл блок партиялары 1928 жылы сайлауа араанда 1,4 млн дауыс аз алады. ФКПсы 20% дауыс жоалтып, 12 депутат коммунист парламентке сайланады.
Екiншi солшыл блок кiметi елдi iшкi экономикалы дадарыстан шыару жолдарын арастырады. Парламент арылы соыс шыынын 2 млрд франкаа азайтады. Мемле-кеттiк ызметкерлердi санын азайтып, кiмшiлiкке блiнген бюджет ысарады. Жмысшы табы мен ебекшi халыты трмыс жадайы брыныдан тмендейдi. Сырты саясатта Эррио кiметi 1932 жылы араша айында КСРО елiмен бiр-бiрiне шабуыл жасаспау туралы келiсiмге ол ояды. 1932 жылы Лозанна конференциясында Германияны репарациялы тлемiн тотатуа келiсiм бередi. 1932 жылы желтосанда Женева аласында Франция, АШ, лыбритания жне Италия Германияны те ыын мойындайды. Бл Версаль бiтiмiнен бас тарту едi. Францияны Еуропадаы артышылыы аяталады. Бл Еуропада Германияны экономикалы жне скери стемдiгiнi артуына келдi. АШ пен лыбритания Германияны олдай отырып, Гитлердi кiмет басына келуiне жол ашты. Германияда фашистiк диктатура орнады. Халыаралы атынасты дамуында жаа кезе соыс жне фашизмнi аупi кшейдi. Елдегi экономикалы дадарыс, iрi буржуазияны фашизмдi олдауы солшыл блок кiметiн отставкаа кетуге мжбр еттi. Францияда саяси аренада фашизм кш ала бастады.
Франциядаы фашистiк блiк.ХХ асырды 30-жылдарыны алашы кезiндегi экономикалы дадарыс, ошыл блок партияларыны елдi басарудаы дадарысы, Францияда 20жылдарда пайда бола бастаан фашизм саяси йым ретiнде демократиялы еркiндiкке арсы крестi кшейте бастады. Экономикалы жне саяси дадарысты барысында фашистер жеке адам билiгiн орнатуды талап ете бастады. Iрi буржуазия солшыл блок кiметiнi жргiзiп отыран саясатына арсы крес жргiзу шiн фашизмдi олдай бастады. Фашизмдi елдегi iрi электротехникалы трест басшысы Мерсье, парфюмер фабрикасыны директоры Коти, металлургия ндiрiсi жне басалар олдап, аржылай кмек крсетiп отырды. Тардье кiметi фашистерге жасырын ор арылы субсидия берiп отырды. Ал реакциялы офицерлер ару-жара беру арылы кмектесiп отырды.
Француз фашизмi бадарламасыны Италия, Германия жне Испания фашистерiнен айтарлытай айырмашылыы жо еді. Оларды талабы «коммунизмге», парламенттiк билiкке арсы кресiп, фашистiк диктатура орнату арылы кiмет басына келу болатын. Француз фашизмнi идеологиясы нсiлшiлдiк, антисемитизм, кш крсету жне леуметтiк топтара жалан уде беруге негізделді. Ебекшi халыты трмыс жадайын жасарту, са жне орта буржуазияны олдау, кйзелiске тскен шаруалара кмек крсету оларды станан саясаттарыны басты баыттары еді. Фашизмнi леуметтiк негiзi оамдаы дадарыса шыраан осы топтар болды.
Франция фашизмiнi зiндiк ерекшiлiктерi де болды. Бiрiншiден, Франция оамындаы демократиялы жне социалистiк дстрдi саталуы. Франция фашизмiні халы алдында ашы гiт-насихат жргiзуге батылдары бармады. Сондытан француз фашизмi я немесе «ялша» деп аталды. Фашизм здерiні лтты артышылытарын насихаттап, француздарды лтты санаа трбиелеуге шаырды. Ашы демократияа арсы креске шаыра алмады. Кейбiр саяси билiктi шектеуге, жеке билiктi кшейту шін крестi.
Соыста жеiп шыан Франция оамында Италия мен Германиядаыдай кйзелiс, саяси дадарыс тере болан жо. Себебi, француздар здеріні жеістерін матаныш ттты. Француз фашизмi Германия мен Италиядаыдай iрi саяси партия ра алмады. Бар боланы жеке фашистiк йымдар ана жмыс iстедi. Елде 10-а жуы р трлi фашистiк лигалар болды.
Франциядаы негiзгi фашистiк йымдар: “Аксьон франсез” (Французское действие) клерикалы-монархиялы баытты стады. Басшысы Шарль Моррас болды. Бл йымды олдаан скери топтар мен генералдар Петэн, д`Эспере жне Лиоте болды. Бл йым рамы жаынан аруланан жастардан трды. йымны 60 мы мшесi болды. Е iрi йымы “Боевые кресты” 1927 жылы рылды. Мшелерiнi кбi соыста “Боевые кресты” орденiмен марапатталан соыс ардагерлерi еді. рандары ата тртiп пен скери ынтыма болды. “Ебек, семья, отан” йымында 350 мы адам болды. Бл екi йымнан баса “Патриотическая молодежь” йым да з саясатын жргізіп жатты. Мшесiнi саны 90 мы адам болды. Барлы фашистiк йымдарды скери рамдары елде демократиялы кштерге арсы кресе отырып, кiмет билiгін кшпен тартып алуа мтылды. Италия мен Германия фашистерiн олдап, олара елiктеп р трлi спортты ойындар, жастар кешін йымдастырып, халыты з жаына шыаруа гiт-насихат жмыстарын белсендi трде жргiздi.
30-жылдарды басында басталан фашистiк озалыс Францияда демократиялы кштердi арсы креске шыуына келдi. Антифашистiк озалысты басшылыында Француз Коммунистiк партиясы жне прогрессивтiк кштер болды. 1930 жылы ФКП-ны Бас хатшысы болып, халыаралы жмысшы озалысыны айраткерi Морис Торез сайланды. М.Торез (1900-1964) шахтер семьясында дниеге келген. Коммунистiк Интернационалды атару комитетiнi мшесi болды. Коминтерннi фашизмге арсы кресiнде тактикасын алыптастырып, бiрттас жмысшы майданын ру шiн крестi. М.Торезді тiрегiне ФКП-ны баса да басшылары Жак Дюкло, Марсель Кашен, Пьер Семар, Поль Кутюрье т.б. топтасты.
1932 жылы А.Барбюс жне Р.Ролланны басшылыымен Голландияны Амстердам аласында Халыаралы соыса арсы кресушiлердi конгресi ттi. Конгресс жмысына коммунистер, социалистер, ксiпода йымдарынан делегаттар атысты. Амстердам конгресiне Еуропа елдерiнен, АШ, ытай, ндiстан жне ндiытай делегаттары атысты. Соыса арсы кресу шiн Халыаралы крес комитетi рылды. Барлы елдерде лтты комитеттер рылатын болды. Француз комитетiнi рамына социалистер мен коммунистер жне патриотты йымдар кiрдi. 1933 жылы Германияда фашистiк диктатураны орнауына байланысты Парижде Плейвель залында Халыаралы фашизмге арсы кресушiлердi конгресі з жмысын бастады. Антифашистiк конгресс Франциядаы барлы саяси жне демократиялы кштердi фашизмге арсы креске шаырды.
Плейвель залында соыса жне фашизмге арсы кресушiлер конгресiнде бiрiккен «Амстердам–Плейвель» халыаралы йымы рылды. Франция «Амстердам–Плейвель» лтты комитетiн А.Барбюс, Р.Роллан басарды. лтты комитет француз халын соыс аупiне жне фашизмге арсы креске шаыран манифест абылдады. «Амстердам–Плейвель» озалысы алашы бiрттас антифашистiк имыл йымы болды.
1934 жылды атар айында елде саяси дадарысты шиеленiсуi зiнi жоары дегейiне жеттi. Саяси жадайды тередеуiне сырты жадай да серiн тигiздi. Германияда фашизмнi кiмет басына келуiне орай, халыаралы атынаста жаа соысты жатаушы Германия мен Италияны Еуропаны айта блу саясатын олдаушылар Францияда да кш ала бастады. А эмигрант Ставиcскийдi iсi дау-жанжала айналды. Ставиcский жалан аша ааз шыарып алып-сатарлыпен айналысан. Ставиcский iсi кiмет мшелерiмен тыыз байланыста болан. Халы кiметке арсы кше шерулерiне шыты. Бл шерудi фашистер де олдап, олар да демонстрацияа шыып, «кiмет уылсын», «рыны соттау керек», «Депутаттарды уу керек» деген рандар ктерді. Фашистер кiметтi кшпен таратып, билікті здерi алуа тырысты. Саяси дадарыс ошыл радикал Шотан кiметiнi отставкаа кетуiне келіп соты. Фашистер озалысы ке етек алып, конституцияны айта арау, парламенттi тарату керек деген талаптарын кшейтті. «Отана ауiп тндi» рандарымен таы да шеруге шыты.
Фашистер кiметке арсы креске шыты. 1934 жылы 5-6 апанда Францияда фашистiк блiк басталды. 5-і апан кнi Париж аласыны кшелерiне 50 мы адам атысан фашистер демонстрациясы Бурбон сарайына арай баыт алды. «Даладье кiметтен кетсiн» деген ранмен парламент йiнi алдында полициямен атыысып, бiрнеше адам лiп, жараланды. Бiра фашистердi парламент йiне жiбермедi. 6 апан кнi аруды кшiмен фашистiк блiкке атысандар кейiн айта бастады. 17 адам лiп, 2000 адам жараланды. Фашизмге арсы тойтарыс бергенiмен, 7 апанда Даладье кiметi отставкаа кетуге мжбр болды. кiмет басына ошыл радикал Гастон Думерг келдi. кiметтi рамына профашистiк ошылдар Тардье, маршал
Петэндер кiрдi. 1934 жылы апан айындаы фашистiк блiк Францияда солшыл кштердi антифашистiк имыл озалысына, фашизмге арсы бiрлiкке шаыран озалыс ретінде ке етек алды. ФКП-сы жне жалпы ебек конфедерация ксiпода йымы 9-ы апан кні жалпыфранциялы ереуiлге шыуа шаырды. Бл шаыруды ФСП-сы да олдады. 9-12 апан кндерi Париж аласыны кшелерiне жалпыхалыты ереуiлдерге ебекшiлер шыты. Кшелерде фашистерге арсы атыыстар болып жатты. Бiра жеiс халы жаында болды. кiмет демонстрацияа тыйым салды. Оан арамастан, антифашистiк кштер демонстрацияны жаластыра берді. 50 мы халы атысан ереуілшілерден кiмет полициясы 1200 адамды ттындады.
9-12 апандаы Париж аласындаы антифашистiк крестi бкiл Франция халы олдады. 12 апан кнi демонстрацияа 4,5 млн адам атысты. Ал Париж аласында 150 мы адам кшеге «Фашизмге жол берiлмесiн», «Бiрлiк шiн» деген рандармен шыты. Жалпы ереуiлдiк озалыс жне демонстрацияа атысандар жеiске жетiп, фашизм аупiне тойтарыс берiлдi. Апан оиалары Франциядаы саяси партиялар арасында жаа кштердi алыптасуына, бiрлiк имыл идеясыны ке етек алуына негіз болды.
ФСП мен ФКП-ны бiрлiк имыл келiсiмi.1934 жылы мамыр айында Тулуза аласында Франция социалист партиясыны ХХХI съезi ттi. Съезд жмысында бiрлiк имыл тактикасын олдаан социалистiк партияны солшыл кштерi ФКПмен фашизмге арсы кресте бiрлiкке шаырды. Солшыл социалистер блiнiп шыты. Солшыл социалистердi Леон Блюм басарды. 1934 жылы маусым айында Ивре аласында ФКПны конференциясы ттi. Конференцияда М.Торез сз сйлеп, бiрлiк имыл тактикасын олдап, социалистердi сынысын олдады.
1934 жылы маусымны 11-і кнi солшыл социалистер мен коммунистер арасында келiссздер басталды. Келiсiм барысында екi партия комиссиясы дайындаан бiрлiк бадарламасын талылап, жобасын бекiттi. Сйтiп, маусымны 27-і кнi ФСП мен ФКП-лары бiрлiк имыл пактiсiне ол ойды. Фашизмге арсы кресте бiрлiк имыл тактикасын сол кезде Коминтерн олдап, оны тарихи маызын жоары баалады.
Халы майдан кезiндегi Франция.Халы майданы озалысы фашизмге арсы кресушi кштердi бiрiктiрiп, халы кiметi шiн крес жргiзiп жеiске жеттi. Халы майданы озалысыны негiзi - бiрттас жмысшы майданын ру болды. Жмысшы табыны фашизмге арсы крестегi бiрлiгi туралы 1935 жылы Коминтерннi VII конгресiнде Г.Димитров баяндама жасап, фашизмге арсы крестi тактикасын жариялаан болатын. Халы майданы капиталистiк елдердегi демократиялы кштердi бiрiктiрді. ФСП мен ФКП-ны бiрлiк имыл бадарламасына Францияны радикал кштерi де бiрiктi. Сйтiп, Францияда халы майданы кiметiн ру ммкiндiгi жасалды. 30-жылдардаы Францияда кiметтiк дадарыс профашистiк топтар фашизммен сыбайласып, парламенттiк жолмен келу аупi болды. Халы майданы сайлау арсаындаы антифашистiк кштердi бiрiгуiне себеп болды.
Халы майданы сзiн алашы рет ФКП демонстрация кезiнде алып шыты. Сйтiп, Халы майданы кiмет ру шiн басталан крес ранына айналды. Халы майданы озалысы саыса арсы жне антифашистiк кштердi бiрiктiрiп, леуметтiк-экономикалы жне саяси билiк шiн крестi. «Халы майданы» – оамды-саяси кштердi бiрiктiру. 1935 жылы шiлденi 14 кнi Бастилияны алан кнді тойлау демонстрациясы кезiнде Халы майданыны негiзi аланды. Францияда жергiлiктi жерлерде Халы майданыны лтты комитетi рылды. 1936 жылы атар айында Халы майданыны бадарламасы жарияланды. Бадарламада: буржуазиялы-демократиялы еркiндiктi олдау; фашистiк лигаларды тарату; жалпыа бiрдей амнистия; ксiпода йымына кiру бостандыы; соыс ндiрiсiн национализациялау; сырты саясатта: лттар лигасы арылы халыаралы ынтыма; коллективтiк ауiпсiздiк, бейбiтшiлiк шiн крес, соыса тыйым салу мселелері крініс тапты. леуметтiк-экономикалы салада: халыты сатып алу абiлетiн сiру; жмыссыздарды олдау шiн лтты ор ру; жалаыны сiру, жмыс жмасын азайту; ауыл шаруашылы нiмдерiнi баасын сiру; ттенше жадай шаруаларын жою; салы реформасын жргiзу мселелері амтылды. Бадарламаны негiзгi баыты ебекшi халыты трмыс жадайын жеiлдету болатын.
Халы майданы озалысыны бадарламасы елдегi солшыл кштерден олдау тауып, бiрттас майдана бiрiгiп, парламенттiк сайлауа Халы майданы бадарламасы бойынша дайынды жмысына кiрiстi. Халы майданы бадарламасы ФКП-ны 1936 жылы атар айында ткен VIII съезiнде бiр ауыздан малданды. Халы майданы озалысыны ызметi туралы М.Торез баяндама жасады. ФКП елде бiрттас жмысшы майданын ру шiн крес жргiзiп, ксiпода йымдарын бiрiктiрудi маызы зор болды. 1936 жылы наурыз айында ВКТ (жалпы ебек конфедерациясы) мен УВКТ (унитарлы ебек конфедерациясы) йымдарыны бiрiгу съезi ттi. Ксiпода йымы Жалпы Ебек конфедерациясы деп аталды. Ксiподатарды бiрiккен съезiнде йымны жарысы абылданды. Жары Амьен хартиясыны негiздерiне сйене отырып жасалды, ксiподатарды туелсiздiгi толы саталды. Ксiпода йымыны басшылыына Б.Фрашон жне Ж.Ракамон сайланды. Ксiпода йымыны бiрiгуi жмысшы табыны дамуына зор сер еттi. Жалпы ебек конфедерациясыны мшесi 900 мынан 5 млн адама стi.
1936 жылы парламент сайлауы.1936 жылы суiрдi 29-ы мен мамыр айыны 3-і кнi Францияда парламенттiк сайлау ттi. Сайлау екi турда тiп, екiншi турда (кезеiнде) Халы майданы блогын олдап, сайлаушыларды 57%-ы дауыс беріп iрi жеiске жеттi. Жеке партиялар: Социалистiк партия 1900 мы дауыс алып, 149 депутат ткiздi; екiншi орында радикал партиясы 1400 мы дауыс алып, 109 мандат; Француз коммунистiк партиясы 1500 мы дауыс алып, 72 мандат ткiздi. Коммунистерді аз депутатты орын алу себебi, буржуазиялы сайлау жйесiндегi кейбiр тежеу саясаты ыпал жасады. Кейбiр сайлау округтерінде коммунистер кп дауыс аланымен депутаттар санын аз ткiздi. Сонымен парламентте депутаттар палатасында барлыы 559 депутатты орынны 337 орнын Халы майданы партиялары жеiп алды. Палата траасы болып радикал Э.Эррио сайланды, оны орынбасары коммунист Жак Дюкло сайланды. Халы майданы бiрлiгiнi жеiске жетуi
Француз халыны лтты санасыны жоары екенiн, фашизмге Францияда орын жо екенiн крсеттi. “Елде соыстан кейiн екiншi рет бкiлхалыты мейрам ткiзiлiп, халы уанышында шек жо болды “– деп жазды сол мейрамны ортасында болан француз азаматы.