Лыбританияны экономикалы жне саяси дамуы.
Бірінші дниежзілік соыста Антанта елдеріні жеісі лыбританияны беделiнi суiне келдi. Негiзгi арсыласы Германия жеiлiп, Версаль бiтiмi нтижесінде Германия отарлары лыбританияа берiлдi. Сонымен атар, араб жне баса шыыс елдерi де баындырылды. лыбритания брыныша отарлы империя болып ала бердi. 1918 жылы 11 араша кнi бiтiмге ол ою салтанатында лыбританияны сырты iстер министрi Керзон сз сйлеп, «Империяны асиеттi туы бкiл лемде желбiреуде, бiрттас империя дниежзi халытарыны тадырын шешуге бел байлап отыр» – дедi. Ал, шын мнiнде аылшын буржуазиясыны бл матанышы заа баран жо. Бiрiншi дниежзiлiк соыс аяталаннан кейiн лыбританияны экономикалы дамуы лсiреп, дниежзiндегi лес салмаы азайып, экономикасыны дамуы «ауру» адама сады.
Бан не себеп болды? Ендi соан талдау жасап крейiк.
ХIХ асырды соы он жылында лыбритания экономикасы жедел дамыды. Оны негiзгi себебi: 1. ндiрiстiк ткерiс аяталып, нерк¸сiп шаруашылыы жаа ралдармен жабдыталып, ндiргiш кш тез стi. Шет елде аылшын аржысы стем болды. лыбритания отарлы империя ретінде з отарларында стемдiкке ие болды. Халыаралы сауда жйесi аылшын монополиясыны олында болды. лыбританияны баталас елдерi болмады. лыбритания дниежзiндегі бiрденбiр империя болды.
Бiрiншi дниежзiлiк соыс аяталанда бл процесс керiсiнше дамыды. Оан бiрнеше себептер болды:
1. Дниежзiндегі жаа капиталистiк елдер - Германия мен АШ экономикасы жедел арынмен даму жолына тстi.
Экономикалы даму арыны лыбританияны басып озды. ндiрiсте жаа технологиялы ткерiс енгiзiлдi. нерксiп орындары жаа тауарларды кптеп шыарып, лыбритания тауарларын ыыстыра бастады. ХХ асырды 20-жылдарында лыбритания нерксiбiндегi технология ескiрдi. Германия мен АШ-ты дамуына арынды тойтарыс беру шiн, монополияа те кп крделi аржы ажет еді. Ондай аржы аылшындарда болмады. Шет елге салан капиталы сiмдi аз бере бастады. лыбритания з капиталын таза пайда табу шiн отар елдердегi ндiрiске салды да, ал iшкi лтты ндiрiс рылымы згермей алды, технология да жаартылан жо. лыбритания экономикалы дамуы Германия мен АШ-тан артта ала бастады.
2. Бiрiншi дниежзiлiк соыс лыбританияны экономикасына айтарлытай сер еткені сондай, ол АШ мемлекетiнi алдында арыздар болып шыты. Германия соыста лсiрегенiмен, АШ соыстан байып шыты. Мысалы: лыбританияны мемлекеттiк арызы 1914 жылы 645 млн ф.ст. болса, 1918 жылы 7,8 млрд ф.с. сті. Ал, АШ-а арызы 1919 жылы 850 млн ф.ст. жеттi. лыбританияны нерксiп салалары тозып, лсiредi. Байыры нерксiп салалары: кмiр, тоыма, кеме жасау артта алды.
ХХ асырды 20-жылдарында лыбританияны кмiр нерксiбi 20%-а жаа технологиямен жабдыталса, АШ-та кмiр нерксiбiнi 70%-ы жаа техникамен жабдыталды. Кмiр шахталарында бдан 50-60 жыл брыны техника пайдаланылды.
Бiрiншi дниежзiлiк соыс жаа экономикалы дадарыса келдi. 1921 жылы нерксiп нiмдерiн шыару 1913 жылы шыарылан нiмнi 61%-ын бердi. нерксiптегi трасызды жмыссыздыты кбейтiп, 1 млн адама жеттi. Дниежзiлiк нерксiп нiмдерiн ндiрудегi лес салмаы тмендедi. 1913 жылы 15% болса, 1921 жылы 10%-а жеттi. Жоарыдаы айтылан мысалдар лыбританияны беделiнi тсуiне, «ауруа» шырауына келіп соты.
3. Бiрiншi дниежзiлiк соыс лыбританияны дниежзiлiк аржы саласында да лдырай тскенін байатты.
Елдегi экономикалы дадарыс ебекшi халыты трмыс жадайыны нашарлауына келдi. Жмысшы табы саяси жне экономикалы креске шыты. Тап кресiнi кшеюi Ллойд Джордж кiметiн жеiлдiктер жасауа мжбр етті. 1918 жылы сайлау реформасын жргiзiп, 21 жаса толан еркектер, 30 жаса толан йелдерге сайлау ытары енгiзiлдi. 14 жаса дейiнгi мектеп оушыларына мiндеттi бiлiм алу енгiзiлдi. Экономикалы дадарыс аылшын буржуазиясыны бiрiгiп либералды кiметке арсы топ руына жадай жасады. Консерваторлар саяси билiк шiн креске шыты. Лейбористiк жмысшы партиясыны атары сiп, елдегi саяси партияа айнала бастады. Либерализм кзарасы дадарыса шырады. Осындай саяси дадарыс жадайында 1918 жылы желтосанда парламент сайлауы ттi. Сайлауда консерваторларды олдауымен либералдар жеiске жеткенiмен, парламентте жмысшы партиясы iрi оппозицияда болды. Лейбористер сайлауда з бадарламасымен атысып, 62 депутатты орына ие болды. Лейбористердi 2,5 млн сайлаушылар олдап дауыс бердi. Сайлаудан кейiн консерваторлар мен либералдар бiрiккен кiмет рды. лыбританияны премьер-министрi болып Ллойд Джордж таайындалды. Бл кiмет 1922 жыла дейiн елдi басарды. 1922 жылы лыбританияда кiметтiк дадарыс болып, жаадан консерваторлар кiметi рылды. Премьерминистрi Бонар-Лоу болды. Соыстан кейiнгi екi кiмет те реакциялы, халыа арсы саясат жргiздi. Елде саяси дадарыс жаласа бердi. Екi кiмет те Ресейдегi большевиктер кiметiне арсы саясат жргiздi. Бл саясат алдаы парламент сайлауында лейбористердi жеiп шыуына негiзгi себеп болды. Себебi, Ресейдегi азан ткерiсi лыбританиядаы саяси дадарысты тередеттi, жмысшы табыны Ресейдегi Кеес кiметiнi саясатын олдап, «Тарт олыды Кеестiк Ресейден» деген рандаы озалысты ке етек алуына жол ашты, бл озалысты басында лейбористер трды.
Капитализмнi уаытша тратану кезiндегi лыбритания (1924–1929 жж.).Жаа парламент сайлауы арсаында саяси кштердi ара салмаы реформалы жолды олдаан Лейбористiк партия жаына ауысты. Бдан брыны реакциялы баыт стаан партияларды халы арасында беделi тстi. Лейбористер сайлау арсаында з бадарламаларын жариялады. Онда бiрiншiден, елде леуметтiк-экономикалы реформа жргiзу, яни жалпы лтты бiрыай жалаы, салы реформасы, жмыссыздыты азайту, жол рылысын жргiзу, трын й мселесiн шешу, леуметтiк орау, жалпыа бiрдей сайлау заын жетiлдiру сияты мселелер ктерілді. Сырты саясатта КСРО-ны елшiлiк дегейде мойындау да маызды мселе ретінде арастырылды. Лейборист партиясыны жетекшiсi Рамзей Макдональд «Таймс» газетiне берген схбатында: «Задылыты сатай отырып, реформа арылы, ебекшi халыты олдауына сйенген мндай партия брын-соды елде болан емес» - деді.
1923 жылы желтосан айыны 6-ы кнi кезектен тыс парламент сайлауы болды. Сайлауда лейбористер партиясы iрi жеiске жеттi. Оларды 4,5 млн сайлаушылар олдап, парламентке 191 депутат ткiздi. Сайлаудан кейiн 1924 жылы атар айыны 22-і кнi лыбританияда тыш рет лейбористiк партия кiмет рды. Бiрiншi лейборист кiметiнi премьерминистрi Рамзей Макдональд болды.
Жаадан рылан кiметтi кбi ошыл лейбористер болды.
Сондытан олар монополиялы буржуазияны мддесiне сйкес саясат жргiзе бастады. Солшыл лейбористер кiметтi рамына кiре алмай алды. Олар кiметті сайлау алдындаы леуметтiк-экономикалы реформаны iске асыруа шаырды. Елде ебекшi халыты озалысы етек алып, сол-шыл лейбористердi талабын олдады. Р.Макдональд кiметi сайлау алдындаы кптеген уделерiн орындаудан бас тартты. 1924 жылы апан айында КСРО-ны мойындап, екi ел арасында сауда жасау туралы келiсiмге ол ойылды. Зейнеткерлер мен мгедектерге зейнетаы млшерiн сiрдi, жмысшылара арнап трын й салуды ола алды.
Бiрiншi лейбористік кiмет халы алдында шкереленiп, ебекшi халы кiметтi iшкi саясатына арсы креске шыа бастады. кiмет, сонымен атар лыбритания Коммунистiк партиясыны басшысы Кэмпбеллдi удалап, сота тартты. Ол «Workers» газетiне жазан маалалары шiн айыпталды. «Кэмпбелл iсiне» жмысшы табы арсы шыты. кiмет амалсыздан з шешiмiнен бас тартты. Бiра парламенттегi либерал мен консерваторлар Макдональд кiметiнi шешiмiне арсы шыып, лейборист кiметiне сенiмсiздiк жариялауа сыныс жасады. «Кэмпбелл iсiн» сылтау жасап Р.Макдональд кiметтi таратты. 1924 жылды 8-і азан кнi кiмет таратылып, 1924 жылы 29 азанда парламент сайлауы ткiзiлiп, консерватор партиясы жеiске жеттi.
1924 жылы азан айында консерватор кiметi рылып, премьер-министрi болып Стэнли Болдуин отырды.
1926 жылы жалпы халыты ереуiл.1924 жылы лыбритания экономикасы бiркелкi тратану жолына тсе бастады. Финанс саласы тратанып ф.ст. алтын баламасы сiп, аылшын тауарлары шетелге кптеп шыарыла бастады. Алайда, нерксiп нiмдерiн шыару соыса дейiнгi дегейде алды. АШ экономикасыны жедел арынмен дамуы, аылшын рыногын бiртiндеп жаулап алып, дниежзiнде з стемдiгiн арттыра тстi. Сонымен атар АШ Еуропадаы лыбританияны негiзгi баталасы Германияны аржы жаынан олдап, экономикасыны жедел дамуына кмектесті. Консерваторлар кiметi iшкi экономикалы тоырауды тотата алмады. Ебекшi халы здерiнi трмыс жадайларыны нашарлауын консерваторлар кiметiнен крдi. Елде саяси дадарыс кшейе тстi. сiресе, бл кезде аылшын кмiршiлерiнi жадайы тмендей бастады. Консерваторлар кiметi кмiр нерксiбiне мемлекеттiк кмектер беруден бас тартты. Кмiр нерксiбi жмысшыларыны кiмет алдындаы талабын лейбористер мен аылшын ксiпода йымы Тредюнионны Бас Кеесi олдады.
кiмет пен жмысшылар арасында жекпе-жек басталды.
1925 жылы маусым айында шахта иелерi кiметтен жмысшыларды жалаысын ысарту туралы шешім абылдауды срайды.
кiмет кмiр шахта иелерiнi бл талабын орындаудан бас тартады. Кмiр шахтасыны жмысшылары бл талапа арсы шыып, 1925 жылы 1 тамыз айында жалпылтты ереуiл жариялайды. Кмiр шахтасы жмысшыларыны талабын елдегi темiржол, машина жасау, нерксiп, ксiпода йымдары олдады. 1925 жылы шiлде айыны 31-і кнi кмiр шахта иелерiнi талабына арсы жмысшылар ереуiлге шыып, елдегi кмiр баса елдерге жiберiлмей алады. кiмет кмiр жмысшыларыны талабын орындауа мжбр болды. Жмысшыларды жалаысын тоыз ай бойында сатап тру шiн 24 млн фунт аржы блдi. Сйтiп, аылшын жмысшылары iрi жеiске жеттi, 1925 жылды 31 шiлдесі «ызыл жма» кнi болып тарихта алды. Кмiр шахталары жмысшыларыны жеiсi уаытша болды. кiметті з удесiн толы орындамауы салдарынан 1926 жылы кмiр жмысшылары жалпыхалыты ереуiлге дайындала бастайды. Жмысшыларды бл ойын кн брыннан бiлген кiмет те олара арсы дайынды шараларын жасайды. Тоыз ай бойы кмiр орын дайындап, ереуiлге шыан жмысшыларды ауыстыру шiн штрейкбрехердi зiрлейдi. Егер ереуiл жзеге асан кнде, елде ттенше жадай жариялауа дейiн баратынын ескертедi. кiмет жалпы халыты ереуiлге тойтарыс беру шiн дайындалып жатанда, лейбористік партияны тредюнион ксiпода йымы олармен келiсiм жасап, халыты кiметпен келiсiмге келуге шаырады.
1926 жылы суiр айыны 29-ы кнi тредюнион йымыны Бас кеесiнi конференциясы ттi. Конференция жмысшылар талабын ескерiп, мамырды 1-і кнi жалпыхалыты ереуiлдi бастауа шешiм абылдады.
1926 жылы мамыр айыны 4-і кнi жалпыхалыты ереуiл басталып, ереуiлге 5 млн жмысшы атысты. Жалпыхалыты ереуiл бкiл елдi тгелдей амтыды. Кмiр шахталары жмысшыларын баса нерк¸сiп салаларыны жмысшылары мен ызметкерлерi олдады. Британ ксiпода йымыны Бас кеесi басшылары мндайды ктпеген едi. кiмет саяси дадарыса тап болып, келiсiмге келуді жолын iздестiре бастайды. 1926 жылы мамырды 12-і кнi Бас кеес жмысшыларды жалпы ереуiлдi тотатуа шаырады. Жмысшыларды кбi Бас кеестi шаыруына сене бастайды. Ереуiлшiлдер арасында жiк туды. кiмет пен ксiподаты Бас кеес басшылары жасырын келiссздер жргiзiп, ереуiлдi тотатуа кш салады. Лейбористiк партия басшылары да кiмет жаына шыады. Сйтiп, жалпы ереуiлдi олдаан ксiпода жне лейбористік партияны сатындыынан 12-і мамыр кнi жалпыхалыты ереуiл жеiлiс тапты.
1926 жылы жалпыхалыты ктерiлiс жеiлiс тапаннан со, аылшын буржуазиясы, ебекшi халыа арсы консервативтiк баыт стады. Болдуин кiметi 1927 жылы апан айында парламент арылы «ндiрiстiк келiспеушiлiк жне тредюниондар туралы» реакциялы за абылдады. Бл за бойынша жалпы ереуiлге шыу ылмыспен теестiрiлдi. Жмысшы табыны ынтыматастыына, кшеге шеруге шыуа тыйым салынды. Зада ереуiлге шыатындытарын 2 ай брын кiметке хабарлауы ажет делiнген еді.
Аылшын корпоративтiк буржуазиясы жмысшы табыны саын сындыраннан кейiн, ксiпода йымымен жне лейбористік партиямен ынтыма орната бастады. 1927 жылы тредюнион конгресiнi Бас кеесi нерксiп иелерiн бiрiгуге шаырып «ндiрiстi жасарту жне аылшын ндiрiс тауарларыны рынокке шыарудаы баталастыты кшейту» туралы келiсiмге ол ойды. ндiрiс иелері атынан Империялы химия трестiнi басшысы Альфред Монд осындай келiсiмге келуге шаырды. Бл келiсiмдiк саясат «Мондизм» деп аталды. 1928 жылы тредюнион конгресiнi жиналысында баяндама жасаан ксiпода басшылары «тап кресiнен бас тарту» керек екендiгiн айтты.
«Мондизм» жмысшы табына жасылы келген жо. 19291933 жылдарда лыбритания экономикасында дадарыс кшейдi ебекшi халыты трмыс жадайы нашарлады.
1929-1933 жылдардаы дниежзiлiк экономикалы дадарыс капиталистiк елдер арасындаы айшылыты кшейте тстi Консерваторлар кiметiні Еуропада беделi тсiп, АШ-ты олдауымен Германия экономикасы жедел арынмен дами бастады. Франция кiметiнi сырты саясаты Еуропа елдерiнде бiршама лсiреп, ошаулана тстi. Болдуин кiметi АШ-ты Германияны олдау саясатын жатады.
Сйтiп, АШ жне лыбритания бiрiгiп, Германияны осы кезден бастап КСРО-а арсы соыса дайындай тстi. Консерваторлар кiметiнi антисоветтiк саясаты елде ке етек ала бастады. У.Черчиль бл кезде консерватор кiметiнi рамында финанс миниистрi болатын. Ол КСРО-а арсы батыл шаралар жргiзуге шаырды. 1926 жылы маусым айында КСРО елiн айыптаушы «А кiтап» деген жары крдi. Британ компартиясыны кесесiн тексергенде «Мскеудi олынан жасалан аылшындара арсы жаттар табылды» деп жала жабылады. Бл кiтаптан кейiн парламентте КСРО-а арсы айып таылып, КСРО елiмен араатынасты зiп, елшiлiктi айтару туралы талап ойылды.
1927 жылы Варшава темiржол вокзалында кеес елшiсi Войков астандыпен лтiрiледi. Совет кiметi бл астандыты йымдастырушы Болдуин кiметi деп таниды. Сол жылы Лондонда кеес-аылшын сауда йiнде арандатушылы йымдастырылады. 1927 жылы мамыр айында консерваторлар кiметi КСРО-а нота жiберiп, елшiлiк атынасты тотатады.
Екiншi лейбористтiк кiмет.Елдегi экономикалы дадарыспен атар консерваторлар кiметiнi реакциялы iшкi жне сырты саясаты 1929 жылы парламенттiк сайлауда жеiлiске шырады. Парламенттiк сайлау арсаында лейбористік партия «Ебек жне лт» деген бадарламасын алып шыты. Бл бадарламасында: жмыссыздыты жою, капитала салы енгiзу, 1927 жылы жмысшы табына арсы шыарылан зады жою, кмiр шахталарында 7 саатты жмыс кнiн енгiзу, кмiр, транспорт (клiк саласын), энергия жне жердi национализациялауды арастырды. КСРО-мен елшiлiк атынасты алпына келтiру талаптарын ойды. Консерваторлар сайлау алдында сайлаушылар реформасын жргiзiп, йелдерге 30 жастан емес, 21 жастан сайлауа атысып дауыс беру ыын енгiздi. Бл сайлаушыларды санын 8 млн кбейтiп, сайлауда дауыс берушiлердi саны 29 млн жеттi. Сайлау арсаында консерваторларды сайлаушылар алдында беделi тсiп, лейбористердi сайлауда жеiске жететiнiне ешандай кмн келтiрмедi.
1929 жылы мамыр айында парламенттiк сайлау ттi. Лейбористер 287 депутатты орынды жеiп алды. Консерваторлар – 260, либералдар – 59 депутат ткiзе алды. Лейбористер жаа кiмет рды. Премьер-министрi Макдональд болды. кiметтi рамына Гендерсон, Сноуден, Мориссон т.б. кiрдi.
Парламенттiк сайлаудан кейiнгi рылан лейбористік кiмет здерiнi сайлау алдындаы сайлаушылара берген удесiн орындауа кiрiсiп, бiршама ызмет атарды. Алашы шаралары елдегi жмыссыздыты жою шiн, оамды жмыс орындарын ашты, жмыссыздарды Канадаа жiбердi, бiра олара онда да жмыс таба алмады. Жмыссыздара кiшiгiрiм жер блiп бердi. Жмыссыздара мемлекеттiк кмек крсету шараларын жргiздi.
1930 жылы жмыссыздара берiлетiн мемлекеттiк жрдем аыны млшерiн сiрдi. Бл шаралар аяына дейiн жргiзiлмедi. Жмысшы табыны негiзгi талаптары орындалмады. 1927 жылы зады жоя алмады. Кмiр шахталарында 7 саатты орнына, 7,5 саат жмыс уаыты белгiлендi. Лейбористік кiмет рылан кезде басталан дниежзiлiк экономикалы дадарыс елге ауыр зардаптар келдi. Бiра та кiмет iрi монополияа кптеген жеiлдiктер жасады. Капитала салынатын салы млшерi азайтылды, нерксiптi кбi жеке меншiктi олында саталды. Сайлау алдындаы таы бiр уделерi орындалмады. Артта алан кмiр нерксiбi национализацияланбады. Iрi компанияларды таза табысы стi. Мысалы: 1929 жылы компанияларды жылды табысы 49,4 млн фунт болса, 1930 жылы 54,5 млн фунта артты.
Лейбористік кiмет халы алдында шкереленiп, здерiнi уделерiнен шыа алмады. Ебекшi халы здерiнi трмыс жадайларын жасарту шiн креске шыып, саяси-леуметтік талаптар ойып отырды. Олар КСРО елiмен елшiлiк атынасты алпына келтiрудi талап еттi. 1929 жылы шiлде айыны 2-і кнi лейбористік кiмет бл мселенi арастырып жатанын тсiндiрдi. Екi ел арасында келiссздер басталды. 1929 жылы азан айыны 3-і кнi аылшын-кеес келiсiмдердi нтижесiнде елшiлiктi алпына келтiруге ол ойылды. 1929 жылы араша айыны 5-і кнi елшiлiк атынас алпына келтiрiлдi. Сол кнi кеес-аылшын сауда келiсiмiне ол ойылды.
«лтты» кiметтi рылуы.Екiншi лейбористік кiмет рыланнан кейiн елдегi экономикалы дадарыс тередей тстi. Жмысшы партиясыны ебекшi халыты алдында беделi толы шкерелендi. Сайлаушылар алдындаы берген удесi сз жзiнде алды. Экономикалы дадарыс лейбористер партиясында жiк туызды. Жмысшы табына арсы крес кшейiп, ебекшi халы есебiнен мемлекеттiк бюджеттi 120 млн ф.с. ысарту туралы мселе кн тртiбiнде трды. кiмет жалаыны 20%-а ысартуа шешiм абылдады. Экономика шыынын немдеу туралы Мэя жоспарын абылдау керек екенiн айта бастады. Бл жоспара лыбритания коммунистiк партиясы жне Британ ксiпода Конгресi арсы шыты. Елдi таы да ереуiлдiк озалыса шыуа шаырды. 1931 жылы аша-аржы дадарысы кшейдi. АШ заем беруден бас тартты. 1931 жылы тамыз айыны 23-і кнi кiмет отырысы болып, елдегi аша-аржы дадарысынан шыу туралы мселе аралды. кiметтi 21 мшесiнi 11 мшесi жмыссыздыа блiнетiн тлемдi ысартуа арсы дауыс бердi. кiметтiк дадарыстан кейiн премьер-министр Макдональд отставкаа кетуге шешiм абылдады.
Макдональд кеткеннен кейiн «лтты» бiрлiк кiметi рылды. Жаа кiметтi рамы 10 адамнан трды. Макдональд бастаан топ «лтты лейбористер» кiметі рамына кiрдi. Либерал партиясынан екi адам кiрдi. Макдональд кiметтi басара бердi.
«лтты» бiрлiк кiметтi дадарыстан шыуды жолдарын арастырып, бiршама батыл шараларды ола алды. «немдеу» жоспарына сйкес 85 млн ф.с. аржы алынды. Салыты жаа трлерi енгiзiлдi. Макдональд премьердi жалаысын 20%-а ысартты. Ебекшi халыты елдегi дадарыса байланысты тсiнiсуге шаырды. «немдеу» саясаты елде халы озалысына келдi. Лондон аласында бiрнеше мы адам атысан шерулер ттi. Шеруге атысандар «халытан олыды тарт», «лтты кiмет жойылсын» деген рандар алып шыты. Инвергордан аласындаы теiз моряктары мен порт жмысшылары ереуiлге шыты. Олар жалаыны ысартуа арсы болан едi. Аылшын кiметiнi тiрегi болып келген теiз моряктарыны шыуы буржуазияны атты орытты. Экономикалы дадарыс аяталаннан кейiн 1934-1935 жылдары елде саяси тратану басталып, «лтты» кiметтi беделi стi. ндiрiс айтадан жмыс iстей бастады. Жмыссыздарды саны 2086 мы адамнан, 1937 жылы 1665 мы адама азайды. нерксiп нiмдерiн шыару 20%-а стi. нерксiптi жаа салалары айтадан жмыс iстей бастады. 1935 жылы араша айында парламент сайлауында консерваторлар жеiске жеттi. 1935-1937 жылдары Болдуин премьер-министр болады. 1937 жылды мамыр айынан 1940 жылды май айына дейiн Н.Чемберлен кiметтi басарды. «лтты бiрлiк» кiметiнi iшкi жне сырты саясаты реакциялы баытта болды.
Италия 1918-1939 жж.
Соыстан кейiнгi Италиядаы буржуазиялы-парламенттiк жйедегi дадарыс.Бiрiншi дниежзiлiк соыстан Италияжеген ел атарында шыты. Италия соыста зiнi негiзгi баталасы Австрия-Венгрияа соы бердi. Соыста жеген ел атарында шыанымен, Версаль бiтiмiнде Франция мен лыбритания Италияа толы еркiндiк бермедi. Бiра та соыста жеген ел ретiндегі Италия озалысында лы державалы саясат стем болды. Италия буржуазиясы Балан тбегiнде жне Жерорта теiзiнде зiнi стемдiк саясатын жргiзудi кздеген едi. Балан тбегiнде Антанта елдерi Италияны емес, Сербияны стемдiгiн олдады. Бiрiншi дниежзiлiк соыс Италия буржуазиясын саяси дадарыса келдi. лы держава ру идеясы iс жзiне аспады. Франция мен лыбритания жеген ел ретiнде здерiнi Еуропадаы билiгiн ныайту шiн Италия буржуазиясын менсiнгiсi келмедi. Италияда лы державалы ойды жзеге асыру шiн крес жргiзетiн буржуазиялы саяси партиялар жо болды.
Соыстан кейiн халыты арасында беделдi бiрден-бiр саяси партия - Италия социалистiк партиясы (ИСП) болды. Италия парламенттiк Республика боланымен, ИСП-ы парламентте кпшiлiк болды да, са буржуазиялы (либерал, республика, радикалдар) парламентте айтарлытай саяси кшке айнала алмады. Сондытан Италия парламентi шынайы демократиялы института айнала алмады. Италия парламентi са буржуазия алдында толы шкерлендi. Саяси дадарыс iрi буржуазия мен католик шiркеуiнi бiрiгуiне жол ашты. Бдан былай елдi басара алатындай саяси партия ру ажет болды. Сйтiп, 1919 жылы Италияда Халы партиясы рылды. Бл партияны леуметтiк тiрегi католик шiркеуi ыпалындаы буржуазия жне шаруалар болды. ИХП-ны рылуы Ватиканны католиктерге саяси жмыса араласуына рсат беруiн білдірді. Біра Ватикан мен Италия кiметiндегi арама-арсылы толы жойылан жо болатын. Либералдар католик шiркеуiне деген сенiмсiздiгiнен бас тартпай, антиклерикалы саясатын жаластырып, ИХП-ына арсы болды.
Соыстан кейiн Италия парламентiндегi саяси топтар демократиялы сайлау жйесiн енгiздi. Парламенттегi депутаттар мандатыны алан дауыс санына сйкес блiнуi принципі енгізілді. 1919 жылы жаа сайлау заы негiзiнде парламент сайлауы ттi. Сайлау барысында ИСП мен ИХП депутаттар палатасында 154 жне 94 депутатты орын алды. Ал либералдар жне баса са буржуазиялы партиялар 181 депутат ткiзе алды. Саяси кштер сайлаудан кейiн бiрiккенiмен, са буржуазия мен соыса атысан скери топтар Италияны соыста жеiп шыанын малданып, здерiн жеушi ретiнде баалап, содан лы державалы, шовинистiк пиылдаы адамдар саны кбейе бастады. са буржуазия мен майданнан келген топтар арасында «лтты шовинизм» рухы жоары болды. Сйтiп, Италияда кптеген саяси-оамды йымдар Италияны лы державаа айналдыруа баыт ала бастады.
Саяси-оамды йымдарды арасында фашистер лдеайда белсендi болды. лтты шовинизм ке етек алып Версаль бiтiмiнi шешiмiне арсы шыып, айта арауын талап еттi. Италияны Фиулле аралын аннекциялау талабын Антанта елдерi олдамай, 1920 жылы аралды Югославияа бергiздi. Антанта елдерiнi мндай шешiмi фашистiк йымдарды арсылыына, лтты намысын оятуа негiз болды.
1919-1920 жылдардаы саяси дадарыс, сырты саясаттаы стсiздiктер италияндытарды шовинистік ойларын кшпен орындауа шаырды. Италия армиясында блiкке шаырушылар кбейе бастады. Олар Адриат теiзiнi жаасына, Албанияа скер жiберудi талап еттi, Италия скерлерiнi арасында блiк шыып, либерал партиясы кiметтен полиция мен жандармерияны санын кбейтудi талап еттi.
1920 жылдан бастап Италияда саяси кштердi ара салмаы лтшыл шовинистiк топтара арай ауысты. Елдегi буржуазия дрменсiздiк бiлдiрдi. ИСП-ы революциялы жолды олдап, Кеестiк Ресейдi олдап, халыты революцияа шаырып жатты. Экономикалы дадарыстар, революциялы толулар Италия буржуазиясыны террорлы саясата кшуіне жадай жасады. Фашизмні халы арасында беделi стi. Фашизм Италияда iрi леуметтiк кшке айналып, жаадан скери йымдар мен рылымдар рып, Италияны дадарыстан алып шыатын бiрден-бiр кш деп жарияланды. Елде саяси кiметтiк дадарыс жаласты.
Муссолинидi кiмет басына келуi.Либералды кiмет револю-циялы толулардан со террорлы имыла кштi. Буржуазия дадарыстан шыуды жолын таба алмады, фашистiк озалыс ке етек алып, халы арасында жаа беделге ие бола бастады. Фашистiк топтар кштерiн бiрiктiрiп, 1919 жылы «скери ода» (fasci di combattmento) рды. «скери ода» фашистiк йым ретiнде рылып, оны жетекшiсi Бенито Муссолини болды. Фашистер елде здерiнi шовинистiк, лтшылды гiт-насихатын ке трде жргiздi. Италия кiметiнi дрменсiздiгiн сына алды. «лтты мдде», «лы лт» идеясын таратты. Жмысшы табыны арасында таза экономикалы саясатты, ереуiлдiк озалысты олдап, жмысшы табыны мддесiн орады. Шаруалар арасында «жердi кiм десе, жер соныкi» ранын тастады. Италияда фашизмді негiзгi леуметтiк топтар, халыты кедейленген саласы олдады.
Фашизмнi негiзгi тiрегi алалы са буржуазия болды. Олар з меншiктерін орау шін кiмет олдап отыран iрi буржуазияны атты сына алып, фашизмнi рандарын насихаттады. Фашизмнi шабуылы кшейген кезде халы арасында ыпалы бар дстрлi Италия Социалистiк партиясы ошауланып, тек ана социалистiк идеяны уаыздаумен шектелiп алды. Жмысшы табы реакциялы буржуазия жаына шыты.
1920 жылды аяында Солтстiк жне Орталы Италияда фашистер ашы террора шыып, коммунистер ыпалындаы жергiлiктi йымдарды таландап, большевиктерден елдi таруа шаырды. Жмысшы табын лсiретiп, са буржуазия ыпалын кшейту баытын станды. Италия кiметi де бiртiндеп фашизмдi саяси жаынан олдап, 1921 жылы соыс министрi И.Бономи скерлердi фашистiк йымдара кмекке жiберiп, фашизмні арулануына жол берді. Италия премьерминистрi либерал Дж. Джолити парламенттегi 35 фашистiк депутаттармен бiр блока кiрiп, ИСП мен ИКП депутатты тобына арсы кресiп отырды. Италияны iрi буржуазиясы елдегi либерал-парламенттiк саяси кштi сатай отырып, фашизмдi ашы олдады. 1921-1922 жылдарда антифашистiк кштер те лсiз болды. Италияны лылыын алпына келтiретiн бiрден-бiр саяси кш фашизм деп тсiндi. Фашизмнi кiметтi з олына алуына жол ашылды.
1922 жылдан бастап фашистер парламенттi таратып, диктатуралы билiктi орнатуа шаырды. Фашизм Ватиканмен тыыз байланыс орнатып, католиктер де фашизмдi олдай бастады. Италияда саяси трасыздытан 1921 жне 1922 жылдарда ш рет кiмет ауысты.
Италия социалистiк партиясыны реформалы тобы, кiметтi олдап, елде фашизмге арсы тойтарыс беру шiн жмысшы тобын ктеріп, ереуiлдер йымдастырып, Парме аласында фашистердi арулы рамдарына атты соы бердi. ИСП-ны максималистiк тобы реформистерге арсы шыып, партиядан блініп, Унитарлы Социалистiк партия (УСП) рды. Бл жмысшы табын лсiретiп, оларды арасында жiк туызды. Фашизмге кiметтi з олына алуа толы жол ашылды. Олар 1922 жылы Неаполь аласында ткен фашистер съезiнде, кiметке ашы ультиматум ойды. Фашистер скерлерін мобилизация жасады. Сйтiп, Неаполь аласынан Римге жоры йымдастыруа кiрiстi. кiмет амалсыздан отставкаа кетуге мжбр болды. Италияда ттенше жадай жарияланды. Король кiметтi кетуiн олдамай, Муссолинидi шаырып, кiмет руа шаырды. 1922 жылды 22 азанда фашистiк отряд салтанатты трде Рим аласына келiп, Муссолини кiмет басына отырды. Италияда фашистiк диктатура орнады. Еуропада тыш рет фашизм кiмет басына келдi. Италияда соыстан кейiнгi либералды-парламенттiк жйе тарады. Саяси дадарыс, революциялы кштердi жеiлуi, антифашистiк озалысты лсiздiгi, Италия буржуазиясыны фашизмдi олдауы, Италияда демократияны жеiлiс табуына келдi.
Италиядаы «Маттеотти дадарысы».Италияда фашистiк диктатуранырылуы, буржуазиялы демократияны кейбiр басару жйесiнi уаытша саталуына келдi. Парламент саталды, саяси партиялар ашы жмыс iстедi. Муссолини кiметi рамында либералдар да саталды. Бiра та фашистiк диктатура бiртiндеп зiнi саяси рылымын з олдарына ала бастады. 1923 жылы жаадан сайлау реформасын жргiздi. Брыны демократиялы сайлау орнына, мажоритарлы жйесiн енгiздi. Сайлауда 25% дауыс алан партия депутаттарды 
орнын амтамасыз ете алатын болды.
Италия парламентiнi орнына рылан лкен фашистiк кеес (ФК) за шыарушы института айналды. Оны траасы Муссолини болып таайындалды. 1923 жылы лтты ауiпсiздiк милиция – ерекше фашистiк арулы йыма айналды. Оларды мшелерi Корольге жне Муссолиниге таза жмыс атаруа уде бердi. Жергiлiктi басару жйесi префект кiмшiлiгiнде фашистiк партия з баылауын орнатты.
Фашистiк кiмет буржуазияны олдап, кптеген жеiлдiкке барды. Iрi нерксiп иелерiне субсидиялы кмектi млшерiн азайтанымен, банктен кредит алуды жеiлдетiп, салы жйесiне реформа жргiздi. са буржуазия фашизмнi леуметтiк тiрегi болудан ала бастады. Экономикалы реформа iрi буржуазия мддесiне сйкес жргiзiлдi. Капитализмнi уаытша тратану кезiнде Италия экономикасы дами тстi. 1922-1924 жылдарда Италияда акционерлiк оам саны 5951-ден 8822-ге жеттi. лтты капитал 
стi. нерксiп нiмдерiн кптеп
шыара бастады. Ебекшi халыты трмыс жадайы бiртiндеп жасара тстi.
1924 жылы суiр айыны 6-ы кнi Италияда парламент сайлауы болды. Сайлау мажоритарлы жйе арылы ткiзiлiп фашистiк партия депутаттарды 
орнын алды. Оппозициялы
партиялар 
орына ие болды. Алашы парламент
отырысында унитарлы социалистiк партиясыны депутаты Джакомо Маттеоти сайлау орытындысын атты сына алып, фашистердi террорлы жолмен жеiске жетiп отыранын длелдеп сз сйледi. Бл оны соы сзi едi, оны 1924 жылы маусым айыны 10-ы кнi кшеде кетiп бара жатан жерiнен стап алып, лтiрiп тастады. Маттеотиды лтiрiлуi елде саяси дадарысты тередеттi. Антифашистiк озалыс ке етек алды. Парламенттегi оппозициялы партиялар депутаттары шыып кетiп, блек Авентиндiк блок рды. Ежелгi Римдегi плебей топтары кезiнде патрицийлерге арсы болып, Авентин жотасында жиналып, содан здерiн авентиндер деп атаан едi.
Авентин блогы антифашистiк озалысты орталыына айналды. Бiра та Авентин блогын социалистiк партияны о анаты олдамады.
Италия коммунистiк партиясы да авентиндiк блокты толы олдамады. Оппозицияда бiрлiк болмады. 1925 жылдан бастап фашистер шабуыла шыа бастады. 1925-1926 жылдар аралыында фашистiк диктатура ашы террорлы дiспен, буржуазиялы демократияа арсы шыты. 1926 жылы араша айында ттенше задар абылдады. Барлы оппозициядаы партиялара тыйым салды. Антифашистiк баспасздi жауып, цензура орнатты. Муссолини мен Король мiрiне астанды жасаандара лiм жазасы олданылатын болды. Ттенше за шыаннан кейiн елде жаппай ттындау басталды. Италия коммунистiк партиясыны басшысы А.Грамши ттындалып, партияны ары арай мір сруіне тыйым салынды.
1927 жылы Италияда жаппай удалау жргiзетiн Ттенше трибунал жне жасырын полиция кiмшiлiк мекемелерi рылды. Ттенше трибунал мемлекеттi ауiпсiздiгiн орап отырды. Премьер-министр Муссолини Король алдында ана жауап беретiн болды. Парламенттi беделi тстi.
1927 жылы лкен фашистiк кеес Ебек Хартиясы деген за абылдады. Бл за экономиканы корпорациялауа негізделді. Мемлекет корпорациялау арылы нерксiп иелерi мен жмысшы арасында келiсiмге келу «лтты мдденi» ктермелеуге сйкес нерксiп салалары мемлекеттiк олдауа сйенiп жмыс iстейтiн болды. Италия да баса елдер сияты мемлекеттiкмонополиялы жола тсе бастады. Бл, бiр сзбен айтанда, экономиканы мемлекет арылы реттеу деген сз еді. Корпоративтiк буржуазия стем бола бастады.
1930 жылы кiметтi шешiмiмен лтты корпорация кеесi рылды. Бл кеестi мiндетi елдегi экономиканы мемлекет арылы басаруа негізделді. Кееске 22 лтты корпорация кiрдi. Ол ебек пен капитал арасындаы айшылыты реттеп отырды. Ебекшi халыты мддесiн орайтын корпорациялы ксiпода йымы мірге келді. Италиядаы ебек арасындаы дау жанжалды, нерксiп иелерiмен жмысшы арасындаы келiспеушiлiктi реттеу шiн ксiпода федерациясы рылды. Корпорациялы Кеес 1933 жылы леуметтiк салада кптеген шаралар енгiздi. 8 саатты жмыс кнiн белгілеп, жмыссыздыты азайтты. Ауыл шаруашылыын дамыту шiн, асты тапшылыын жоюда кптеген шаралар жргiздi. Егiс клемiн кбейтiп, суармалы егiске кп кiл блiндi. 1929 жылы Италияда 81 млн тонна асты алынды. Сйтiп, Италия зiн-зi астыпен амтамасыз еттi. Бл брын-соды болмаан жеiс еді, барлыы 4 млн га жер жаадан игерiлдi.
Италияны саяси дамуына айтарлытай ыпал жасайтын жадай мемлекет пен Ватикан арасындаы атынас едi. 1929 жылы Италияны фашистiк кiметiмен Ватикан арасындаы Латеран сарайында келiсiм болды.
Бл келiсiм бойынша: 1. Рим папасы Италия кiметiнен алатын 1750 млн лир компенсациясынан бас тартты. 2. Италия кiметi Ватиканны туелсiздiгiн мойындап, асиеттi Петр шiркеу айналасындаы ауданды мойындады. 3. Ватикан шiркеуiнi жаня жне неке мселесiнде толы еркiндiгiн мойындады. Мектептерде католик шiркеуi з ыпалын жргiзуге келiсiм алды.
Италияны фашистiк диктатурасы бл келiсiм арылы з идеологиясында католик ыпалын алыптастырды. Мны Италия оамы шiн маызы те зор болды.
Италияны сырты саясаты.Италияда фашистiк кiмет орнааннан кейiн-а,сырты саясатта лтшылды баыт стады. Муссолини кiметi жерорта теiзiнде стемдiк орнату, Балан тбегiндегi елдерге ыпал жасау саясатын iске асыру шiн крестi. 1924 жылы Италия мен Югославия арасындаы келiсiм бойынша Фиум аралын зiне айтарды. 1924 жылы атар айында Италия Кеестiк Ресейдi мойындап, елшiлiк атынас орнатты.
30-жылдары Италия сырты саясатта империалистiк баытты ашы жргiзе бастады. Ел экономикасыны тез дамуы жаа соыса дайындалу шiн ару-жараты жаа трлерiн шыарып, арулануа ммкіндік туызды. Италияда фашистiк кiмет соыса дайындалуды негiзгi масат етіп ойды, империялы кзарас идеологияны негiзгi гiт-насихатына айналды.
Мемлекеттiк аппарат лы державалы сырты саясатты жзеге асыру шiн жмыс iстедi. 1933 жылы Муссолини елдегi скери басшылыты з олына алды. Халыты соыса дайындап, жаппай арулану кн тртiбiне ойылды. Тiптi 1934 жылы Муссолини Аветрияны жаулап алуа дайындалды. 1934 жылды соында стратегиялы маызы зор, Африкадаы Эфиопия елiн жаулап алуа дайынды жргiзе бастады. Франция мен Германия арасындаы келiспеушiлiктi пайдаланып, 1935 жылы атар айында Италия мен Франция арасында жасырын келiсiмге ол ойылып, Франция кiметi Италияны Эфиопияны жаулап алу ойын олдап, сенiм бiлдiрдi. 1935 жылы азан айыны 3-і кнi 500 мы скерiмен Италия Эфиопияа соыс жарияламастан шабуыл жасады. Италия – Эфиопия соысы басталды. Италия зiнi агрессиялы саясатын тыш рет жзеге асырды. скери кш жаынан Эфиопиядан бiрнеше есе кп скерiмен 1936 жылы ол елді жаулап алды. 1936 жылы мамыр айыны 9-ы кнi Муссолини Италияны Эфиопияны толы басып алып жеiске жеткендiгiн Венециан сарайыны балконынан халыа жариялады.
Италия – Эфиопия (Абиссиния) соысын империалистiк елдер Франция мен Англия олдады. Эфиопия королi Хасан I лттар лигасына хат жолдап, Италияны жаулап алуын айыптауа шаырды. лттар лигасы 1935 жылы араша айында Италияа экономикалы санкция жариялады.
Италияны агрессиялы саясаты 1936 жылы жаз айында Испания республикасына арсы интервенция йымдастыруымен жаласты. Испанияа арсы соыста Германиямен бiрiктi. Испанияа жiберген Италия скерлерi 1937 жылы наурыз айында Гвадалахар тбiнде жеiлiске шырады. Фашистiк Италия мен Германияны агрессиясын империалистiк елдер ашы олдамаанымен, ару-жарапен кмектесiп отырды. АШ, Франция жне лыбритания елдерi бейтарап саясат станды.
1936 жылы азан айында Италияны сырты iстер министрi Чиано Берлин аласында саяси ынтыма келiсiмiне ол ойды. Бл келiсiмдi Муссолини екi ел арасындаы ось (азы) деп атап, баса елдердi осылуа шаырды. Сйтiп, Берлин – Рим келiсiмi пайда болды. Германия з жаынан Италияны Жерорта теiзi аймаындаы ыпалын мойындаса, Италия Германияны Орталы Еуропа елдерiне ыпал жргiзуiн еркiн мойындады. Екi фашистiк мемлекет 1937 жылы «большевизмге» арсы кресу шiн Германия мен Жапония ол ойан ынтыма келiсiмiне осылды. Берлин – Рим – Токио агрессиялы одаы рылды. 1937 жылы желтосанда Италия лттар лигасынан з еркiмен шыты.
1938 жылы ыркйек айыны 29-ы кнi Мюнхен аласында Муссолини Гитлердi олдап, Чехословакияны Судет облысын
Германияа беру туралы Мюнхен келiсiмiне ол ойды. Империалистiк елдердi фашистiк Италия мен Германияны агрессиялы саясатын ойланбастан олдауы екiншi дниежзiлiк соысты басталуына жол ашты. 1939 жылы суiр айында Италия, Албания королi Зогуге ультиматум ойып, ол орындалмаан со Италия скерлерi Албанияны жаулап алды. 1939 жылы 22 мамырда Италия мен Германия «темiрдей берiк пактiсiне» ол ойып, болашата «жерде, теiзде жне уеде» бiр-бiрiн олдау туралы ант бердi. Екi фашистiк мемлекет арасында осылай скери ода рылды. Италия екiншi дниежзiлiк соыса дайындала бастады. Елдi экономикасы жаа соыса бейiмделiп автаркиялы саясата (зiн-зi амтамасыз ету) кштi. Соыс ндiрiсiне ажеттi стратегиялы шикiзаттармен, азы-тлiкпен амтамасыз ету автаркиялы саясатты негiзгi баыты болды.
§ 5. Америка рама Штаттары (АШ)
(1918-1939 жж.)
Бiрiншi дниежзiлiк соысты орытындысы. Саясиэкономикалы дамуы.Бiрiншi дниежзiлiк соыс АШ-ты халыаралы атынаста тбегейлi згерiске келдi - АШ соыса Антанта жаында 1917 жылы суiр айында кiрдi. 1918 жылы кктемде Америка скерлерi Еуропа рлыына келiп, шiлде-тамыз айларында соыс майдандарына атысты. Соыс АШ-ты жерiн амтыан жо, экономикасы ешандай зиян шекпедi. АШ-ты соыста адам шыыны те аз болды. Соыс майданында 50 мы адам лiп, 230 мы адам жараланды.
Бiрiншi дниежзiлiк соыс жылдарында АШ-ты нерксiп орындары тотаусыз жмыс iстеп Еуропа елдерiнi соыс тапсырмаларын орындап отырды. Сондытан американды корпорация иелерi шексiз таза пайдаа кенелді. 1914-1918 жылдары АШ-ты таза кiрiсi 33,5 млрд доллар болды. нерксiптi дамуыны дниежзiлiк саладаы лес салмаы стi. 1919 жылы АШ дниежзiнде ндiрiлген нерксiп нiмдерiнi, оны iшiнде кмiрдi 50%, шойын мен болатты 
; мнайды 
;
автомобильдi 85% шыарды. Соысты орытындысында АШ-ты экономикалы кш уаты артты. Сонымен атар,
АШ аржы саласында Еуропа елдерiне кптеп инвестиция арылы кмектесiп, ндiрiсiн дамытуда. Олар аржы саласында АШ-а туелдi болды.
АШ инвестициясы Еуропа елдерiне:
– соыса ажеттi заем 11 млрд доллара жеттi;
– Канада мен Латын Америка елдерiне жеке инвестиция млшерi 7 млрд доллар болса, 20 жылдарда дниежзi елдерiндегi АШ инвестициясыны млшерi 18 млрд доллара жеттi.
Соысты АШ шiн орытындысы, Еуропа елдерiне Америка капиталыны кп млшерде шыарылуы, АШ арыз беретiн елге айналды. Соысты орытындысында АШ дниежзiне зiнi саяси экспанциялы саясатын ныайта тстi. Дниежзiлiк рынокты з олына ала бастады. АШ президентi
Вильсонны сзiмен айтанда: «Бiздi мiндетiмiз дниежзiне аша беру болса, аша берген ел лемдi билей бiлуi керек». Бл саясатты негiзi – АШ-ты дниежзiлiк гегемонды билiкке шыуы болды.
Соыстан кейiн АШ президентi Вудро Вильсон (1856-1924) болып алды. Iшкi саясатта либерал-реформаторлы баыт стап, Американы аржы капиталыны мддесiн олда-ды. Сырты саясатта Латын Америкасы елдерiне арсы экспанциялы саясат жргiздi. 1918 жылы атарда ататы «14 пункт» бадарламасын сынып, Париж конференциясына атысты.
1920-1921 жылдарда АШ-та экономикалы дадарыс ке етек алды. Елде ереуiлдiк озалыс кшейдi.
1919 жылы елде 210 мы нерксiп орындары болса, ол 1921 жылы 192 мыа ысарды. Жмыссызды 5-6 млн адама жеттi. Ереуiлдiк озалыса атысан адамдар саны 4,5 млн жеттi. 1921 жылы АШ-та екi коммунистiк партия бiрiгiп, бiр партияа айналды. АШ-та дадарыс жылдарында демократиялы озалыс ке етек алды. Ереуiлдiк озалыса Америка Ебек конфедерациясы (АЕК) ксiпода йымы басшылы жасады. Экономикалы дадарыс президенттiк сайлау арсаында демократиялы жне республикалы партия арасында саяси крестi кшейте тстi. Вильсонны демократиялы партия кiметiнi, халыты алдында беделi тсе бастады.
1920 жылы араша айыны 2-і кнi АШ-та президенттiк сайлау ттi. Сайлауда республикалы партияны олдап 16 млн дауыс берсе, демократиялы партияны олдап 9 млн сайлаушылар дауыс бердi. 8 жыл елдi басаран демократиялы партия жеiлiс тапты. АШ президентi болып республика партиясынан Уоррен Гардинг (1865-1923) сайланды. Вице-президентi болып Калвин Кулидж болды. Республикалы партия кiметi келгеннен кейiн де елдегi экономикалы дадарыс жаласты. Iрi монополияа сенiм артанымен, Гардинг кiметi арсылыа душар болды. 1923 жылы елдi аралап жрген кезде, аурудан Гардинг айтыс болып, оны орнына вице-президент Кулидж таайындалды.
Капитализмнi уаытша тратану кезiндегi АШ.1924 жылы АШ-та президенттiк сайлауболып, республикалы партия екiншi рет жеiске жетiп, Кулидж президент болды.
1924 жылы АШ-та капитализм уаытша тратану кезеiне ттi. Буржуазияны саяси ыпалы кшейдi. Ереуiлдiк озалыс жеiлiс тапты. Жалпы демократиялы озалыс сайлаудан кейiн лсiредi. Экономикалы рлеу шін АШ буржуазиясы аржы блуге кірісті. Экономика рылымын згертiп, iшкi ндiрiске капиталды салып, жаа технологияны енгiзiп, ндiргiш кштi тез суiне жадай жасады. нерксiптi жаа салалары: ауыр нерксiп, автомобиль, машина жасау, энергетиканы дамуына кiл бліндi. нерксiп нiмдерiн ндiру тез стi. Мысалы: 1923 жылмен салыстыранда болат орыту 45 млн т; 57 млн т артты; электр энергиясы 71 млрд квт са, 117 млрд кв саата стi. Жалпы нерксiп нiмi 70% артты. АШ нерксiбi дниежзiнде ндiрiлген нiмнi 48%-ын шыарды. Сйтiп, капиталистiк елдердi арасында бірінші орына шыты. ылым мен техниканы жаа жетiстiктерiні ндiрiске тез енгiзiлуi автомобиль шыару Америка оамыны матанышына айналды. Автомобиль ндiрiсті негiзiн алаушы Генри Фордты атымен шыты. Жаа конвейерлiк жйенi енгiзiлуi, ндiрiстi здiксiз жргiзiлуi ндiргiш кштерді артуы, АШ-ты автомобиль шыарудан дниежзiнде бiрiншi орына алып шыты. Мысалы: 1913 жылы 485 мы, ал 1921 жылы, 1.6 млн, 1929 жылы 5,4 млн автомобиль шыарылды. Форд автомобиль заводында кейбiр кезде кнiне 25 мы автомобиль шыарылатын болды. нерксiптi химия, самолет жасау, радиотехника салалары арынды дамыды. 1928 жылы капитализмнi тратануы зiнi е жоары дегейiне жеттi. «Американды глдену заманы басталды» деп тсiндiрдi АШ президентi Кулидж.
1928 жылы АШ-та кезектi президенттiк сайлауда республикалы партия жеiске жетiп Герберт Гувер елдi президентi болып сайланды. Гувер кiметі сайлаушыларды мiтiн атай алмады. АШ экономикасындаы дадарыстан шыуды жолын iздеген «миллионер кiметi» одан ебекшi халы арылы шыуды жолын тадады. «атал индивидуализм» идеясы елді дадарыстан мемлекеттiк олдау арылы шыуынан бас тартты. Ебекшi халыты леуметтiк жаынан олдауа жне жмыссыздара кмек крсетуге арсы болды. Гувер кiметi реакциялы саясат стады. АШ фермерлерiнi талабын орындау шiн 1929 жылы маусым айында конгресс арылы «Ауыл шаруашылы тауарларын ткiзу туралы» за абылдады. Жаа за бойынша федералды фермерлердi басару басармасын рды. Фермерлердi нiмдерiн сатып алу жне рыноктаы арты астыты млшерiн азайту шiн мемлекет фермерлерге 500 млн доллар блді. Фермерлерден сатып алынан ауыл шаруашылыы тауарлары мемлекеттiк оймаларда саталды. оймалара 257 млн т. бидай, 1,3 млн т. мата жиналды. Халыа ажеттi азы-тлiк тауарларын базара шыаруды тежедi. Халы арасында ашты басталды. са жне орта фермерлердi жадайы нашарлады. Мемлекеттiк олдау саясаты уаытша ана олданылып, кп кешiкпей тотатылды.
Гувер кiметi iшкi саясатта миллионерлердi олдап, iрi монополия иелерiне жеiлдiктер жасады. Жеке меншiк компанияларына жеiлдетiлген несие берсе, корпорация иелерiне салы млшерiн азайтты. Шет елдi тауарларына баж салыын сiрiп, iрi нерксiп монополиясы тауарларыны баасын ктерді. Iрi монополияларды мемлекеттiк субсидия (кмек) арылы олдап отырды. Гувер кiметi дадарыс жылдарында мемлекеттiк-монополиялы саясатты жргiзуге мжбр боланымен, оан шектеу ойып отырды. Бл саясатты АШ-та кейіннен Рузвельт кiметi толы жола оя алды.
Гувер кiметiнi сырты саясаты 20-жылдары басталан экспанциялы баытта жргiзiлдi. аржы-аша саясаты АШты халыаралы атынастаы орнын ныайтты. Шет елдерге АШ инвестициясы кптеп шыарылды.