III-тарау. ОРТАЛЫ ЖНЕ ОТСТІК-ШЫЫС 1 страница
ЕУРОПА ЕЛДЕРІ (1918–1939 жж.)
Польша
Польша буржуазиялы мемлекетiнi рылуы. 2 – Речь Посполитая.1918 жылы араша айындабiрiншi дниежзiлiк соыс аяталды. Соыса дейiн Польша жерi ш мемлекеттi ол астында болып келдi. Батыс Польша жерi Пруссияны, Шыыс Польша Ресейдi, Силезия мен Гомиция Австро-Венгрияны отары болды. ХVI асырды соындаы Речь Посполитаяны шке блiнуi поляк халын туелсiздiгiнен айырды. Бiра поляк халы за жылдар бойына туелсiздiк шiн крес жргiзiп келдi. Соыста Германия мен Австро-Венгрия жеiлiп, Польша халы айтадан мемлекетiн руа ммкiндiк алды. Бл тарихи оиа поляк халына туелсiздiктi алуа жол ашты. Поляк халыны адал лдары Юзеф Пимудский, Роман Димовский, Игнацы Падеревский, Игнацы Дашинскийлер зор лес осып, туелсiздiктi баянды болуына ебек еттi.
1917 жылы 25 азанда Ресейде арулы ктерiлiс болып, Петроград аласында жаа кеес кiметi рылды. Кеестiк Ресей соыстан шыты. 1918 жылы апанда кеес кiметi Польшадан бас тартатынын млiмдедi. 1918 жылы 29 тамыз кнi Польшаны туелсiздiгiн мойындаан декретке ол ойылды.
ХХ асырды алашы жылдарындаы саяси-оамды згерiстер Польшаны з алдына айтадан мемлекет болуына жол ашты. 1918 жылы араша айыны 11-і кнi Варшава аласында Регенттiк Кеес елдегi скери билiктi Магдебург трмесiнен шыып келген Юзеф Пилсудскийге бердi. Юзеф Пилсудский жаа кiмет рды. кiмет басшысы болып социалист Енджеем Морачевский таайындалды. Польша буржуазиялы демократиялы мемлекет болып жарияланды. Екiншi Речь Посполитая Республика болды. Бiрiншi Речь Посполитая 1569 жылы Люблин униясынан кейiн рылан. Бл уния негiзiнде Польша королдiгi мен лы Литва княздiгi осылып – мемлекет бiрттас Речь Посполитая деп аталан. Речь Посполитая – кп лтты мемлекет болды.
1919 жылы атар айында Польша мемлекетiнi парламенті (За шыарушы органы Сеймге) сайлау ттi. Сеймге сайлау жалпыа бiрдей, те негiзде ттi. Сайлаудан кейiн Польша мемлекетi рылуыны бiрiншi кезеi аяталды. 1919 жылы апан айында бiрiншi рет Сейм шаырылды. Сеймде Юзеф Пимудский сз сйледi. Ол: «Бiр жарым асыра созылан крес жеiспен аяталып, халы жаа демократиялы Речь Посполитая мемлекетiнi айтадан рлеуiне толы сене бастады. Бгiн бiз шiн лы жеiс мейрамы» – дедi.
Сеймде елдi жаа конституциясын жазу шiн арнайы комисссия рды. Комиссия екi жыл жмыс iстеп, 1921 жылы наурыз айында жаа конституция абылдады. Бл конституция 1721 жылы 3 мамырдаы конституция негiзiнде жасалынып, Еуропадаы е демократияшыл конституция болып абылданды. Польша буржуазиялы мемлекетiнi рылуы аяталды.
Польшаны антисоветтiк саясаты.1919 жылы апан айында Польша скерлерi Кеестiк Ресей жерiне кiрiп, Ковель, Брест, Вильнюс (Вильно), Минск, Житомир жне Батыс Украина жерлерiн басып алды. 1920 жылы мамыр айында Киев аласын алады. Большевиктер партиясы мен кеес кiметi Киев аласын азат ету шiн соыс имылдарын жргiздi. Польша скерлерiне арсы Буденный басшылыындаы атты скер атысып Киев аласын азат еттi. Польша скерi кейiн шегiнуге мжбр болды. Кеес скерлерiнi соыс имылдарына генерал Михаил Тухачевский басшылы жасады. Соысты барысында Буч озенiнен тiп, Белосток аласын азат етiп Варшава аласына жеттi. 12–18 тамызда Варшава шiн соыстар жрдi. аланы орау генерал Тадеуш Розвадовскийге тапсырылды. 16 тамызда Польша скерлерi арсы шабуыла шыып Радзимин, Непоренто жне Осково алаларын ызыл скерлерден азат еттi. Маршал Пимудский соыс имылдарына зi басшылы жасады. ызыл Армия кейiн шегiнуге мжбр болды.
1920 жылы азан айында Польша – Кеес келiсiмi болып, соыс имылдары тоталды. Соыс аяталаннан кейiн 1921 жылы 18 наурызда Рига аласында Польша – Кеес келiсiмiне ол ойылды. Келiсiм бойынша Польша – Кеес шекарасы белгiленiп, Польшаа Батыс Украина мен Батыс Белоруссия территориясы Речь Посполитаяа берiлдi.
Капитализмнi уаытша тратану кезеiндегi Польша. Польша мемлекетiнi жерклемi 388 мы км2, 1921 жылы халы санаы бойынша 27 млн адам, оны 65% поляктар болды. 20 жылда Польша халыны саны 35 млн адама жеттi. 1922– 1924 жылдарда елде экономикалы айта ру реформалары жргiзiлдi. Реформа айтарлытай нтиже бермедi, елде экономикалы дадарыс ке етек алды. Шет елге мемлекеттiк арыз млшерi 2 млрд златых болды. Кмiр ндiру – 68%, болат орыту 37,5% кемiдi. Шет ел капиталы ндiрiстi негiзгi салаларына ие бола бастады.
1926 жылы Польшаны экономикалы дамуына олайлы жадай сер етті. Елде егiс клемi сiп, жазда егiннен мол нiм тстi. Сырты саудада бидай (асты) кптеп шыарылды. 1926 жылы мамыр айындаы Англиядаы кмiршiлердi жалпы ереуiлi нтижесiнде аылшын кмiрiнi орнына Польша кмiрiне сраныс стi.
1924 жылы тамыз айында кiмет аша реформасын жргiздi. Осы кезге дейiнгi немiс маркасыны орнына польша злотасы енгiзiлдi. лтты аша беделi сiп, шетелге туелдiлiк азая бастады. 1925 жылы Польша сеймi аграрлы реформаны аятады. Реформа бойынша Батыс Польшада 180 гектардан арты жер блiнуi ажет болды, ал шыыста 300 гектардан арты жер блiске тстi. Себебi, Шыыс Польшаны жерi егiс егуге олайлы болатын. ндiрiс пен жеке нерксiп иелерiне 700 гектар жер берiлдi. Бл блiс екi жылда аяталуы керек, екi жылдан кейiн жерi блiске тскен жер иесi мемлекеттен арнайы банк арылы несие алатын болды. 1921 жылы млiмет бойынша, халыты 60% шаруалар болды. Реформа бойынша, iрi помещиктерден алынан жер лесi шаруалара берiлдi, олар шаруашылытарын жргiзу шiн банктен ашалай несие алды. Кепiлдiлiкке жерлерiн ойды. Реформа толы жргiзiлмедi. Шаруаларды жерiне салы млшерi кп салынды. Халыты кп блiгi айыршылыта кн крiп жатты.
1926 жылы мамыр айындаы ткерiс.1922 жылы сейм сайлауында Пилсудскийдi олдаан саяси партиялар жеiлiс тауып, Пилсудский елдегi саяси жмыстан кетедi. Парламент елдi басару iсiнде белсендiлiк танытады. Бiра халы кiмет пен парламенттi сынап арсы шыады. Саяси партиялар конституцияа згерiстер енгiзудi талап етеді. Атарушы билiктi кшейтуге, жеке билiктi Пилсудскийге берудi талап етедi. Армия арасындаы беделiн пайдаланып Пилсудский ткерiс арылы ел билiгiн олына алуа дайынды жасап жатанда, 1926 жылы мамыр айында кiмет дадарысы басталады. Президент Войцеховский кiметтi ауыстырады. Пилсудский мамыр айыны 12-і кнi елде ткерiс жасайды. ш кннен кейiн армияны олдауымен Пилсудский елдегi билiктi з олына алады. Парламент таратылмайды, Польшаны жаа президентi болып Игнацы Мосицицкий сайланады. Конституция мен парламент саталанымен, Пилсудский мемлекеттi басшысы болды.
Жаа кiмет басшысы болып Бартель таайындалады. кiмет елдi дадарыстан шыару шiн санация бадарламасын жариялайды. Санация – ауруды алдын алу деген сз. Мектеп балаларыны тiс ауруын болдырмас шiн дрiгерлер мектепте санации жргiзедi. Экономиканы ктеру шiн санация арылы бiршама реформалар жргiзiлдi. Маршал Пилсудский конституцияа згерiстер енгiзудi, президенттi жарлыы за кшi ретiнде пайдалануды талап еттi. Бартель кiметi елде нерксiптi жаа салаларын дамытуа, Гдын аласындаы кеме жасау портын жаадан салуа кп аржы блдi. лтты аша беделi сiп, аграрлы реформа жаласты. Елдi экономикасы дами бастады. сiресе, кмiр нерксiбi кп нiм шыарды.
1928 жылы 4 наурыз кнi сейм сайлауы ттi. Сайлауда Пилсудский жаы жеiске жеттi. Бiра парламенттi тарата алмады. Елде санация диктатурасына арсы оппозиция лi де болса кштi болды. Бiра 1929 жылы Польшада экономикалы дадарыс басталды. Экономикаа шет ел капиталы кп келе бастады. Халы наразылыы кшейдi. Олар санация диктатурасын олдаан саяси кштер конституцияны згертiп, жеке билiктi кшейтудi талап ете бастады.
Экономикалы дадарыс жылдарында. Дниежзiлiк экономикалы дадарыс Польша экономикасыны барлы саласын амтыды. 1929 жылы нерксiп нiмдерiн шыару 15,2% азайды, ауыл шаруашылы нiмдерiн шыару 4,7 млрд злотаа, 1,5 млрд злотаа кемiдi. Елде 500 мы жмыссыз болды. Санация кiметiне арсы ереуiлдi озалыс кшейiп, оан 1934 жылы 400 мы жмысшы атысты. Украина мен Батыс Белоруссия шаруашылыыны жадайы те ауыр болды. Волын жне Краков воеводтарында шаруалар ктерiлiсi ке етек алды. Польшада 1934 жылы Березе-Картуда концентрациялы лагерь (концлагерь) пайда болды.
Экономикалы дадарыс санация диктатурасы кезiнде саясибилiк саласын да дадарыса келдi. 1934 жылы билеушi топтар конституцияны згертудi талап еттi. Пилсудский парламент арылы жаа конституцияны бекiттi. 1935 жылы суiр айыны 23-і кнi президент Мосьцицкий жаа конститу-цияа ол ойды. Суiр конституциясы бойынша, елдегi басшылы Пилсудскийдi олына кштi. Ол «дай мен тарих» алдында ана жауапты болды. Президент 7 жыла сайланады. Президент кiметтi таайындауа жне алып тастауа, парла-менттi таратуа, елде ттенше жадайды жариялауа ылы, сонымен бiрге жоары скери олбасшы болды. Сенат депутаттарыны 
президент таайындай алады. Конституция азаматтарды
ын тежедi. Халытан мемлекеттi жоары санады. Польшада жеке адам диктатурасы орнап, демократия шектелдi.
Конституция абылдананнан кейiн бiрнеше жетiден кейiн маршал Пилсудский айтыс болды. Маршал Краков аласында Ваел костелiнде (шiркеуiнде) Речь Посполитая корольдерiнi асында жерлендi.
Осыдан кейiн Польшада жаа конституция бойынша сейм (парламент) сайлауы болды. Сайлауда санация диктатурасын олдаан саяси партиялар жеiске жеттi.
Польша мемлекетiнi басшысы болып генерал Эдварда– Смигло таайындалды.
Екiншi дниежзiлiк соыс арсаында Польша мемлекетiнi сырты саясаты Германия мен КСРО арасында тепетедiктi сатауды олдады. Польшаны сырты iстер министрі, полковник Юзеф Бек болды. 1932 жылы КСРО мен бiр-бiрiне соыспау туралы келiсiмге ол ойылды. 1934 жылы осындай келiсiм Германиямен де жасасылды. 1939 жылы Гитлер Польшадан Данциг аласын жне «польша коридорын» Германияа берудi талап еттi. «Польша коридорымен» Польша жерiнен Шыыс Пруссияа бару шiн темiр жол мен автомобиль жолдарын салу шiн жер блудi сынды. Польша кiметi Германия сынысын абылдамады. Сйтiп, 1934 жылы келiсiм бзылды. 1939 жылы тамызды 23-і кні Молотов–Риббентрон пактiсiне ол ойып, Батыс Украина, Батыс Белоруссия, Финляндия, Латвия жне Бессарабия КСРО-а берiлетiн болды да, Литва Германияпа тетiн болды. Соыс басталмай трып-а Гитлер мен Сталин Польшаны осылай блiстi.
1939 жылы ыркйектi 1-і кнi Германия Польшаа соыс ашты. Польша халы ерлiкпен з отанын орап, соыс имылдарын жргiзiп жатты. Варшава аласын екi жетi бойына орап, кштi те болмауына байланысты Германия Польшаны жаулап алды.
1939 жылы ыркйектi 17 кнi КСРО Батыс Украина мен Батыс Белоруссия жерiне басып кiрдi. Молотов – Риббентрон пактiсiнi жасырын ыпал жасау келiсiмiне сйенiп, КСРО Польшаа соыс ашты. Германия мен КСРО ыркйек айында Польшаны толы жаулап алды.
Чехословакия
Буржуазиялы Республиканы рылуы.1918 жылы азан айыны 28-і кнi Австро-Венгрия зiнi АШ кiметiне жiберген нотасында соыстан шыатынын жне бiтiмге ол оюа дайын екенiн жазды. Австро-Венгрия империясы лады. Бл уанышты хабар жеткеннен кейiн эмиграцияда жрген Чехословак лтты комитеті елдегi кiмет билiгін з олдарына алатынын жариялады. 1918 жылы азан айыны 30-ы кнi Турчанский Мартин аласында Словак лтты комитетi арнайы декларация абылдап, здерiн чех халыны бiр блiгi ретiнде санап, бiр мемлекетке осылатынын бiлдiрдi.
1918 жылы араша айыны 16-ы кнi Чехословак лтты комитеті уаытша конституция жариялайды. Жоары за шыарушы лтты жиналыс (парламентi) болып абылданады. лтты жиналысты бiрiншi отырысында елдi тыш президентi болып Т.Г.Масарик (1886–1918 жж.) сайланады. Чехословак кiметiн лтты-демократиялы партия жетекшiсi К.Краларис басарады. Чехословак сырты iстер министрi
Э.Бенеш таайындалады. Э.Бэнеш (1884–1949 жж.). 1918–1935 жылдарда сырты iстер министрi. 1935–1948 жылдарда Чехословак Республикасыны президент ызметiн атарады.
Чехословак Республикасыны шекарасы Версаль, Сен-
Жермен жне Трианон келiсiмдерi арылы шешiлдi. Чехословакия мен Польша арасындаы Тешин облысы Антанта елдерiнi олдауымен 1919 жылы апан айында екi ел келiсiмi арылы бейбiт жолмен шешiледi. Тешин облысы екiге блiнедi. Бл брыннан екi ел арасында талас туызып келген мселе болатын. Ользе зенiнi отстiк-батысында Тешин Силезиясындаы жер болатын. Осымен Чехословак буржуазиялы Республикасыны рылуы аяталды.
1918–1920 жылдарында Чехословак кiметi елде экономикалы-леуметтiк шаралар жргiздi. 1920 жылы аграрлы реформа абылдады. Мемлекет iрi жер иелерiнен 150 га жерден арты жердi сатып алып, оны шаруалара бердi. Шаруаларды жердi сатып алуы шiн аграрлы банктерден несие алуларына рсат етiлдi. Аграрлы реформа за уаыта созылды. Елде революциялы озалыстар ке етек алды. Оан себеп бiрiншiден, Ресейдегi азан ткерiсi, екiншiден, 1919 жылы Венгриядаы революция болды. 1919 жылы маусым айыны 16ы кнi Словакияны Пресиове аласында революция жеiп Словак кеес Республикасы рылды. Кеестiк кiмет ш апта ана мiр срдi.
1920 жылы апан айында лтты жиналыс жаа конституция абылдады. Конституция буржуазиялы демократиялы кешiлiк жариялады. Азаматтарды ытарын жне жеке меншiктi орады. Жоары за шыарушы органы екi палатасын лтты жиналыс бекiттi. Президент парламент арылы жетi жыла сайланды. Жергiлiктi басару мекемелерi айтарлытай згерiске шыраан жо. 1920 жылы суiр айында Чехословакияда тыш парламент сайлауы ткiзiлдi. Сайлауда социал-демократ партиясы мен социалистер жеiске жеттi. ызыл-жасыл коалициялы кiмет рылды. Масарик президент болып алды. кiмет басшысы болып Тусар таайындалды. Ебекшi кiметi аталан Тусар кiметi халыты леуметтiк жне трмыс жадайын жасарта алмады. Елде жмыссызды стi. ымбатшылы, азы-тлiктi жетiспеуi революциялы озалыса келдi. 1920 жылы желтосан айында жмысшы озалысы ке етек алды. Тусар кiметтен кетiп, оны орнына Я.Черный таайындалды. 1921 жылы мамыр айында солшыл социал-демократтар Прага аласында здерiнi съездерiн ткiзiп Чехословак Коммунисттiк партиясыны рыландыын жариялады.
1918–1921 жылдарда Чехословак кiметiны сырты саясаты антисоветтiк баытта болды. Сырты саясатта Антанта мемлекеттерiне ара сйедi. Оны iшiнде Франция кiметiнi сырты саясатын олдау арылы жргiздi. Францияны тiкелей айтуымен антисоветтiк саясатты олдап Орталы Еуропада Кiшi Антанта скери одаы рылды. Кiшi Антанта Югославия корольдiгiнi атысуымен рылды. 1920 жылы 14–15 тамызда Чехословак – Югославия, Чехословак – Румыния келiсiмдерiне ол ойылды. Кiшi Антанта одаыны мiндетi бiрiншiден, советтiк Ресейге арсы тру, екiншiден, Австро-Венгрия империясыны айтадан рылуына жол бермеу болды. 1921 жылы ыркйек-азан айларында Карл Габсбург екi рет монархияны алпына келтiру шiн ткерiс йымдастырды. 1921 жылы азан айында ткерiсшiлдер жеiлiс тауып, Карл татан тстi. Габсбург монархиясын айта руа тыйым салынды.
Капитализмнi уаытша тратану кезiндегi Чехословакия.Чехословакия капитализмнi уаытша тратану кезiнде 1924–1929 жылдарда экономикалы дамуда айтарлытай жеiске жеттi. 1926 жылы нерксiп нiмдерiн шыару 1913 жылмен салыстыранда 20% артты. Ауыл шаруашылы нiмдерiн шыару 1913 жылы дегейге жеттi. 1927 жылы нерксiп німі 108%, ал 1927 жылы 113% стi. Чехия мен Моровия аудандарында ауыр нерксiп аржы олигархиясыны олдауымен тез дамыды. нерксiп-аржы иесi Живностен банкiн з олына алды. Словак ауданы аграрлы болып ала бердi. нерксiптi 20% шет капиталыны олында болды. 1930 жылы 494 iрi нерксiп орындарында жмысшыларды 21,7% жмыс iстедi. ХХ асырды 20-жылдарында лтты буржуазия жеiл нерксiпте айтарлытай табыса жеттi. Змине аласындаы ая киiм фабрикасы елдегi ая киiм нiмдерiн шыаруды 90% з олына алды. 1924–1930 жылдарда Бати концернi 3 млннан 22,5 млн пар ая киiм шыарды. Чехословакия экспорта ая киiм шыарудан дние жзiнде бiрiншi орына шыты. Чехословак шет елге капитал шыарып отырды. Австрия, Венгрия, Югославия, Румыния жне Польша за мерзiмге несиеге Чехословакия тауарларын алды.
Аграрлы реформа Чехословакияда 1929 жылы аяталды. 1927 жылы 4881 iрi жер иесiнi лесiнде 1 млн 166 мы га жер болса, 1 млн 67 мы шаруаларды лесiнде 2 млн 30 мы га жер болды. рбір ірi жер иесiнде 238 га жер болса, р шаруада 2 га жер болды. Техникалы даылдарды егiс клемi артты. ант ызылшасыны клемi 2 есеге жуы стi.
Жмысшы табыны леуметтiк жадайы ауыр болды. Елде ымбатшылы ке етек алды. Жмысшы ереуiлдерi жиi-жиi болып жатты. 1924 жылы мамыр айында Жилин аласында тоымашылар ереуiлге шыты. ыркйек айында Прага аласындаы демонстрацияа 10 мы адам атысты. ымбатшылыа арсы ереуiл 19 ыркйекте Братиславада, 30 ыркйекте Остров аласында ттi.
1924 жылы азан айында парламент леуметтiк ауiпсiздендiру туралы за абылдады. 1925 жылы жмыссыздара тленетiн кмек туралы за шыты. Ксiпода йымы жмыссыздара ш айа дейiн кмек тлейтiн болды. Мемлекет ксiпода йымына айтарым тлем тлейтiн болды.
1922–1926 жылдарда Швеглы кiметi ебекшi халыты мддесiне сай жмыс атара алмады. Елде кiметтiк дадарыс алыптасты. 1925 жылы парламент сайлауы ттi. Сайлауда бiрлiк кiмет партиялары жеiске жеттi. Социал-демократ, Аграрлы лтты-демократиялы партиялары 146 мандата ие болса, оппозициялы партиялар 141 мандат алды. Чехословак коммунистiк партиясы екiншi орын алып 40 мандат жеiп алды. Социал-демократ партиясы 19 мандата ие болды. Жаа кiметтi Швеглы басарды. 1926 жылы мамыр айында кiметтi рамынан социал-демократтар шыты. кiметтi Ян Черны ауыстырды. 1927 жылы скерлер сайлау ынан айрылады.
Елде кiмшiлiк басару реформасы жргiзiлдi.
1930 жылы Чехословакияда дниежзiлiк экономикалы дадарыс басталды. 1930 жылы нерксiп нiмдерiн шыару 30% ысарды. нерксiп орындарыны 15% жабылды. Елде 1,3 млн адам жмыссыз алды. 1929 жылы парламент сайлауында Аграрлы партия жеiске жеттi. кiметтi рамына социалдемократ партиясы кiрдi. Жаа кiмет дадарыстан шыуды жолын ебекшi халыа салынатын салы млшерiн кбейту арылы жргiздi. Дадарыс леуметтiк айшылыты тередеттi. Жмыссыздар здерiнi жадайын жасарту жолында шерулер йымдастырды. 1930 жылы наурыз айыны 6-ы кнi 100 мы адам атысан шерулер болды. 1932 жылы апан айында осындай шерулерге 400 мы адам атысты. Жмыссыздарды шерулерiн Чехословак коммунистiк партиясы басарды. 1932 жылы наурыз айында жмысшыларды саяси ереуiлi жалпы халыты сипата ие болды.
Солтстiк Чех ауданындаы Мостец кмiршiлерiнi ереуiлi ке етек алды. Бдан баса 400-дей саяси ереуiлдер ткiзiлдi. Экономикалы дадарыс жылдарында кйзелiске шыраан Закарпат Украин шаруаларыны озалысы да рши тсті. Экономикалы дадарыс Чехословакияда 1937 жыла дейiн созылды. Ебекшi халыты трмыс жадайы нашарлай бердi. Елде саяси дадарыс кшейе тстi. 1939 жылы Германияда фашистiк диктатураны орнауы, елде фашистiк партиялар рылып, Судет облысында Генлейн бастаан «немiс судет» партиясы рылды. Чехословакияны туелсiздiгiне тiкелей ауiп тндi.
1935 жылы желтосан айында президенттiк сайлау ттi. Масарик президенттiк билiктен бас тартуына байланысты, сайлауда кпшiлiк дауыс алан лтты-социалистiк партия сынан Э.Бенеш жеiске жеттi. 1935–1938 жылдарда Германия мен Италия елдерiнi агрессиялы саясаты Чехословакияны сырты саясатта жаа баыт стауына келдi. Франция мен КСРО елдерiнi коллективтiк ауiпсiздiк саясатын олдау арылы антисоветтiк саясаттан бас тартуа мжбр болды. 1935 жылы мамырды 2-і кнгi Кеес – Француз келiсiмiн олдап, 1935 жылы мамырды 16-ы кнi Мскеу аласында бiр-бiрiне шабуыл жасаспау жне зара кмек крсету туралы Совет – Чехословак келiсiмiне ол ойылды. Бл саясат Чехословакияны туелсiздiгiне уаытша болса да кепiлдiк бере алды.
Мюнхен келiсiмi.1938 жылы 12 наурызда фашистiк
Германия Версальбiтiмiн бзып Австрияны аншлюс саясаты негiзiнде Германияа осты. Чехословак туелсiздiгiне тiкелей ауiп тндi. 1938 жылы 23–24 суiрде Карлово-Вары аласында Судет немiстер партиясыны съезi болып, здерiнi талаптарын ойды. Бiрiншiден, Судет облысына автономиялы ы беру, екiншiден немiс лтшылдарына еркiн гiт-насихат жргiзуге рсат ету, КСРО – Чехословак келiсiмiнен бас тарту сияты саяси талаптар ойды. Генлейннi съезде сйлеген сзi Германия радиосы арылы толы берiлдi. Мамыр айында Судет облысында арандатушылы, гiт-насихат жмысы кшейдi. 1938 жылы мамырды 22-і кнi Судет облысында ткен жергiлiктi басару органдарын сайлаудан бас тартан Судет немiстерiнi блiгi болды. Судет немiстерiн олдаан Германия Чехословакияа арсы соыс ашу шiн «Грюн» жоспарын жасады. Мамырды 21-і кнi Чехословакия кiметi елде мобилизация жариялады. Чехословак халы отанын орауа дайындалды. Мамыр дадарысы ыркйек айына дейiн созылды.
Франция мен Англия кiметтерi Гитлердi Чехословакияны басып алу саясатын олдап, Судет облысын Германияа беруге кндiру шiн 1938 жылы 19 ыркйекте Чехословакияа ультиматум табыс еттi. Чехословак президентi Э.Бэнеш екi кннi iшiнде жауап беру керек болды, егер жауап болмаса Германия соыс ашады деп орытты. Чехословак кiметi ультиматумнан бас тартты. Гитлер: «Егер Судет облысы 1 азан айына дейiн берiлмесе, мен вермахт солдаты ретiнде Чехословакияа соыс ашамын» – деп радио арылы сз сйледi. Чехословакияда мобилизация жаласып, 1,5 млн адам скер атарына шаырылды. Гаджи кiмет оставкаа кетуге мжбр болды. ыркйек дадарысы 26 кнге дейiн жаласты. АШ президентi Ф.Рузвельт «Чехословак мселесiн» бейбiт жолмен шешуге болатынын айтты. Соыс болса Еуропада саяси рылымны згеруi ммкiн, сондытан бл мселенi бейбіт трде шешу шiн АШ президенті халыаралы конференция шаыру керек деген сыныс жасады.