III-тарау. ОРТАЛЫ ЖНЕ ОТСТІК-ШЫЫС 4 страница
1920 жылы СХС корольдiгiнде парламент (скупщина) сайлауы ттi. Сайлауа елдегi барлы саяси партиялар атысты. Белград аласында ЮКП-сы жеiске жетiп, Белград аласыны мэрi (кiмi) болып Ф.Филипович сайланды. ЮКП скупщина сайлауында айтарлытай жеiске жетiп, оларды 200 мы сайлаушылар олдап, 59 депутатын ткiздi.
1920 жылы елде реакциялы кштер кшейiп, ЮКП-ны таратты, Хорват шаруалар партиясы (ХРКП) блiніп шыу шiн крес жргiздi. Скупщинаны таратты, СХС королi Александра астанды жасалды. Пашич кiметi елдегi реакцияны басу шiн, скупщинаны айтадан шаырып, 1921 жылы Косово шайасы болан маусымны 28-і кнiне орайлап, асиеттi Вида кнi конституция абылдады. Бл конституцияны Видовдан деп атады. СХС корольдiгi буржуазиялы-монархия болды. СХС кiметi корольге баындырылды. Король Александр парламенттi таратуа, кiметтi таайындауа ыты болды. лы Серб буржуазиясыны стемдiгi толы орнады. Жекеменшiк конституция арылы оралды. СХС корольдiгi басару-кiмшiлiк жаынан 33 жупана (облыса) блiндi. р жупанды губернатор басарды. йелдер мен скери адамдарды сайлау ы жо болды.
СХС корольдiгi рылан кнiнен бастап, сырты саясатта Францияны ыпалында болды. Антисоветтiк саясат ке олдау тапты. 1920 жылы тамыз айында Чехословакия мен СХС королдiгiнi арасындаы келiсiм бойынша Кiшi Антанта саяси-скери одаына бiрiктi, бл келiсiмге кейiннен Румыния кiрдi. Францияны тiкелей олдауымен 1920–1922 жылдары Кiшi Антанта одаы рылды.
СХС корольдiгi капитализмнi тратану кезiнде.Капитализмнi уаытша тратанукезеiнде де елдi экономикасы дадарыстан шыа алмады. Брыныша аграрлы ел алпында алды. Ауыр нерксiп саласы болмады. 2 мыдай ауыл шаруашылы нiмдерiн дейтiн нерксiп жмыс iстедi. 10 мыдай са олнер шеберханалары болды. Таукен ндiрiсiнде шет ел капиталы стем болды. Мемлекеттi шет елге арызы 30 млрд динара жеттi. лтты табысты 
ауылшаруашылыы рады. Жердi 70% iрi жер иеленушілерді олында болды. Шаруаларды жер млшерi 5 га артпады. Жердi 
шаруалар-
ды меншiгiнде болды. Жарты миллион шаруада жер болмады. Ауыл шаруашылыы да дадарыстан шыа алмады. Ауыл шаруашылыындаы жерсiз шаруалар кн кру шiн алалара немесе шет елге жмыса кетуге мжбр болды. 10 жыл iшiнде, яни 1928 жыла дейiн 250 мы шаруа шет елге кеттi.
СХС корольдiгiнде 1924–1929 жылдарда саяси дадарыс ке етек алды. лт саясаты шешiлмедi, Серб буржуазиясыны шовинистiк саясаты кшейдi. Хорват Республикалы шаруалар партиясы (ХРКП) 1924 жылы скупщина сайлауында жеiске жеттi. кiметтi Радич басарды. ХРКП-сыны кiметi серб буржуазиясына арсы крес жргiздi. 1928 жылы Радич оппозицияа кеттi. Серб буржуазиясы оппозицияа арсы крес жргiзiп, елде террор йымдастырды. 1928 жылы скупщинадаы хорват депутаттары Басаричск пен П.Радича арсы о атып, Степан Радич лдi. Хорватияда халы озалысы ке етек алды. Жаа кiметтi словен халы партиясыны укiлi А.Корошец басарды. СХС корольдiгiнде саяси дадарыстан шыу шiн король мен серб буржуазиясы мемлекеттiк ткерiс йымдастыруа дайындала бастады.
1929 жылы мемлекеттiк ткерiс.20-жылдарды соында СХС корольдiгiндебуржуазиялы демократизм дадарыса шырады. леуметтiк жне лтты дадарыс кшейдi. лтты буржуазия саяси дадарыстан шыуды жолы диктатуралы билiк орнату деп тсiндi. Бл жолды монархия олдап, елде ашы мемлекеттiк ткерiске дайынды жргiзiлдi. Король Александр Франция олдауына сйену шiн Париж аласына барды. 1929 жылы атарды 6-ы кнi Белград аласында ткерiс жзеге асырылды. Елдегi билiктi король з олына алды. Видовдан конституциясыны ызметi тотатылды. Парламент таратылып, саяси партиялара тыйым салынды. кiмет басшысы болып генерал П.Живкович таайындалды. СХС корольдiгiнде ткерiстен кейiн террор ке етек алды. Ттенше соттар мен цензура рылды.
Бiрттас мемлекет идеясын ру шiн король Александар СХС корольдiгiнi атын Югослав корольдiгi деп згерттi. кiмшiлiк басару реформасын жргiздi. Жупандарды орнына 9 бановтар рды. Облысты король таайындаан банов басарды. Баса жергiлiктi басару жйесiн таратты. рбiр облыс басшылыын серб буржуазиясы басарды. лы серб идеясы ке трде енгiзiлдi. Бл саясат баса лттарды наразылыын туызды. Монархия террор мен реакцияны олдау шiн «мемлекеттi орау» заын шыарды. Арнайы диктатураны олдау шiн Мемлекеттiк сот рылды. Елде монархиялы-фашистiк диктатура рылды. А террор саясатыны рбаны ЮКП басшысы Д.Джакович 1929 жылы суiр айында лтiрiлдi. ЮКП-сыны кптеген басшылары шет елге кетуге мжбр болды.
Монархиялы ткерiстен кейiн Югославияда экономикалы дадарыс басталды. Ауыл шаруашылыыны жадайы те ауыр болды. Шаруалар кйзелiске шырады. 1932 жылы шаруаларды мемлекетке арызы 3,5 есеге кбейдi. Ауыл шаруашылы нiмдерiнi баасы арзандады. Югославия ндiрiсi де дадарыса шырады. нерксiп нiмдерiн шыару 50% ысарды, Орта жне са нерксiп банкрота шырады. лтты табыс азайды. нерксiп орындарыны 70% жмыстарын тотатты. Елде жмыссызды саны 300 мы адама жеттi. кімет шет елдi капиталына сйендi. Франция кмек ретiнде 3 млрд динар заем бердi. Немiс жне Италия капиталына ысым жасалды.
1931 жылы ыркйектi айыны 3-і кнi жаа конституция абылданды. Парламент алпына келтiрiлдi. Халы скупщинасы мен сената жалпыа бiрдей сайлау арылы депутаттар сайланды. Бiра король елдi билiгiн з олында стады. Брыны ттенше задар саталды. Парламенттiк жйенi алпына келтiрiлуiн саяси партиялар олдаанымен, профашистiк кштер натпады. Германия мен Италияны арандатуымен 1934 жылы азан айыны 9-ы кнi Марсель аласында Югославия королi Александр мен Францияны сырты iстер министрi Луи Барту лтiрiлдi. Кейiннен белгiлi боландай, бл астандыты Германияны арнаулы барлау йымдары йымдастыраны белгiлi болды. Ол «Тевтон ылышы» атты арнаулы операция арылы жзеге асты. Германия мен Италияны масаты Балан тбегiнде Францияны ыпалын лсiрету болды.
Александр лтiрiлгеннен кейiн, оны орнына регенттiк кеестi басшысы принц Павел елдi басарды. 1935 жылы мамыр айында парламент сайлауы ттi. Сайлауа саяси партиялар белсендi атысты. «Югослав радикалды одаы бiрлiгi» жеiске жеттi. Оппозициялы партиялар жеiлiс тапты. кiметтi финанс буржуазиясынан М.Стоядинович басарды. Стоядинович басаран кiмет принц Павелмен бiрiгiп профашистiк саясат стады. Оларды лтты жне фашистiк йымдар (Борбаш, Збор) олдады. кiметтi бл саясатын кптеген буржуазиялы партиялар олдамады. ЮКП елде фашизмге арсы кресте халы майдан ру шiн крес жргiздi. 1937 жылы ЮКП-ны басшысы болып Иосит Броз Тито таайындалды.
30-жылдарда Югославия кiметi сырты саясатында фашистiк Германияа олдау крсетті. Стоядинович кiметi «Кiшi Антанта» одаынан шыты. 1937 жылы атарда Болгариямен «мгi досты» келiсiмiне ол ойды. Кп кешiкпей, 1937 жылы наурыз айында Италиямен байтарап жне досты келiсiмiн жасасады. 1937–1938 жылдарда Стоядинович Рим мен Берлин алаларына барып келiссздер жргiздi. Югославияда фашизм ке етек ала бастады. 1939 жылы Стоядинович кiметтен кетуге мжбр болды. йткені халыты арсылыы кшейе тстi. Жаа кiметтi Цветкович басарды. Хорватияда Югославиядан блiну озалысы ке етек алып, автономия берудi талап ете бастайды.
1939 жылы тамыз айыны 26-ы кнi Цветкович Хорват крестьян демократиялы партия басшысы Мачекпен келiссз жргiзiп, Цветкович–Мачек кiметiн рады. Соыс арсаында хорват мселесi осылай з шешiмiн табады.
1941 жылы наурызды 25-і кнi Вена аласында Югославия штiк одаа мше болып кiрдi. Бл саясат Югославияда халыты наразылыын туызды. Елде iрi шерулер мен арсылы озалысы ке етек алды. Демократиялы оам ру шiн крес басталады. Югославияда диктатураа тiкелей ауiп тнедi. 27 наурызда Югославияда мемлекеттiк ткерiс болып, Цветкович – Мачек кiметi лайды. Сол кнi генерал Душан Симович бастаан кiмет билік басына келеді. Ол штiк одаты олдамайды. Бл Германияа арсы рылан кiмет болды. Югославиядаы мемлекеттiк ткерiстi естiген Гитлер Кеес ткiзiп, Югославияны жою шiн тез жоспар жасау керектiгiн айтады. Шын мнiнде, кейiннен белгiлi боландай, Гитлер «Барбаросса» жоспарын iске асыру шiн дайындалып жатан болатын. Ктпеген жадай «Барбаросса» жоспарын, яни КСРОа шабуылды бiр айа кешiктiруге кеп соты.
КСРО кiметi Югославиядаы мемлекеттiк ткерiстi олдап, кмек крсетуге дайын екенiн бiлдірдi. Суiр айыны 5і кнi Мскеу аласына Симович кiметiнi укiлi М.Гаврилович келедi. Суiрдi 6-ы кнi Кеес – Югославия келiссздерi болып, бiр-бiрiне шабуыл жасаспау жне досты келiсiмiне ол ойылады. Келiсiмде атап крсетiлгендей, КСРО Югославияа кмек берудi з мойынына алады. Сол кнi тнде, яни 6 суiр кнi фашистiк Германия Югославияа шабуыл жасайды. Кштi те болмауына байланысты 15 суiрде Югославия жеiледi. Югославия халы жауа арсы лт-азатты крестi бастайды. 1941–1945 жылдарда Балан тбегiнде Югославия халыны ерлiк кресi екiншi дниежзiлiк соыс тарихында ерлiкке толы крес жылдары боолды. Югославия халыны фашизмге арсы кресiн ЮКП басшысы Иосип Броз Тито басарды. Югославия халы арулы крес арылы жауа арсылы крсеттi.