Барсакелмес орыы
Асу-Жабаылы орыы
1926 жылы йымдастырылды. Бл - азастандаы ертеден келе жатан оры. оры Отстік азастан облысыны Талас Алатауы мен гем жотасында 131,9 мы гектар жерді алып жатыр. орык трт биіктік белдеуді камтиды. 1500 м биіктікке дейінгі тменгі белдеу зіне тн сімдіктері мен жануарлар дниесі бар ла, 1500-2000 метр - даланы шалынды, бталы ааш сімдіктері седі. Мнда ааш трізді арша (биіктігі 20 м аралыында), бадам бтасы, жабайы жзім, жабайы алма жне баса да отстік сімдіктері седі. Жануарлардан мнда елік, карайрык, борсы, бы, абан, а тырнаты жне т.б. жануарлар кездеседі.
2000-2300 метр биіктікте субальпілі шалыны жатыр. Бл белдеуде тселіп сетін тркістан аршасынан баса ааш сімдіктері жок. Онда таутеке, ілбіс, суыр, шаылдатар, ал стардан лар, кезеген торай, шауара, озымайлар мекендейді. орыкты аумаында сімдіктердін 1404 трі бар, оны 47 трі азастанны ызыл кітабына енген. старды 239 трі, бауырымен жоралаушыларды 9 трі жне сторектілерді 51 трі, балыты 2 трі бар екені есепке алынды. Сторектілерден орауа алынан аса баалысы арар, сібірді таутекесі, бы, елік, жыртыштардан ілбіс, ала мысы, борсы. Е жоары белдеу - биік таулы арлы жне мзды шыдар. Блардан аарлара лап аатын кбікті сарырамалы тау зендері басталады. орыты аратау жотасы беткейлерінде палеонтологиялы филиалы бар. Бл ір 120 млн жыл брын теіз тбі болан. азір оны орнында р трлі сирек кездесетін балытар мен былылда денелілерді, юра дуіріндегі сімдіктерді табалары сакталан. орыты бл блігіні органикалы дние эволюциясын зерттеу шін ылыми маызы бар. азіргі тада орытар мселесі ауымды. Натыра айтса біз азастан ркениетіне з лесімізді осу шін, е алаш ашылан орытарды дамытанымыз жн. Асу жабагылы орыы е алаш ашыландытан е алашты жмысты осы жерлерден бастаанымыз абзал.
Наурызым орыы
1934 жылы йымдастырылан. Бл останай облысыны Наурызым ауданында орналасан. Мны аумаы 191,4 мы гектар жерді алып жатыр. орыта кптеген клдер бар, бетегелі ты дала корауа алынып зерттелуде, бл клдерді жаасында брыннан шо-шо караай саталып келген. оры клеміне Наурызымдаы араай мен Тірсек орманы да кіреді. Е отстіктегі cop топырата араай сирек скен. орытаы cop топырата алуан трлі кайы ааштар, тек иыр Шыыста ана кездесетін малиус боката алмасыны жабайы трлері седі. Табиат жадайыны ртрлілігіне байланысты, таяу жатан аз ана лескіні сімдігі мен жануарлар дниесі р алуан келеді. Мнда даланы, орманды жне суаттарды мекендейтін жануарлар кездеседі. Поляр фауналары мен флораларыны кілдері жылылыты сйетін сімдіктер жне жануарлар сията жерсініп кеткен. Онда тятылардан абан, елік, кеміргіштерден суырлар, а ояндар жне жыртыштардан арса, тлкі, борсы, кзен, акіс кездеседі. орыта сткоректілерді 42 трі, старды 60-тан астам трі, балыты 6 трі, 687-ге жуы сімдік трі кездеседі. Аппак ардай аулар, шаалалар, біразандар мен йректер аптап жреді
Алматы орыы
1964 жылы рылан. Аумаы 71,7 мы гектара жуы, р трлі ландшафт зоналарында жатыр. Бан мгі кар мен мз жамылан, беткейлері шптер мен ааша бай Іле Алатауы мен жаасында мды шлі бар Іле зеніні ататы «нші тауы» Ам-алан (биіктігі 100 м-ден асатын м тобе) жатады. Кктеректі нудан тратын жапыраты ормандар, долана, жабайы алма жне рік ааштары 1800-2000 м биіктікке дейін ктеріледі. 2500 м биіктіктен жоарыда Тянь-Шань шыршасынан тратын шыршалы орман белдеуі орналасан. Одан да жоары, арлы-мзды белдеуде, субальпі жне альпі шалындары болады. орыты жануарлар дниесі алуан трлі, мнда 39 трге жуы сторектілер мен 200-ден астам старды, 965 сімдік трі бар. Шыршалы орманда бы, елік, Тянь- Шань сілеусіні, барыс, борсы, тлкі, асырлар мекендейді. Орман шекараларындаы биік шыдар мен здарда арар мен таутеке кп. Соы уаыттарда корыта тиін, сасы кзен сірілетін болды. орыта старды е кбі: лар, кекілік, блдыры, Іле зеніні бойындаы тоайларда ырауылдар, таракташар мекендейді.
Барсакелмес орыы
Арал теізіні солтстік-батыс блігіндегі зі аттас шлейтті аралда орналасан. оры 1939 жылы йымдастырылан. Жалпы клемі 160, 8 мы гектар. Ондаы масат - жалпы табиат кешенімен атар саны азайып бара жатан абкен мен арайрыкты орау болды. Брын Аралда жоары сатыдаы сімдіктерді 257 трі ссе, соы кезде оларды саны тіпті азайып, кейбіреулері жойылып кету аупінде. орыа шлді аймаа тіршілік етуге бейімделген жануарлар тн. Негізгі оралатын адар: абкен, арайры жне лан. 1953-1964 жылдар аралыында 9 лан Трікменстанны Бадхыз орыынан осында келініп жіберілген. Соы жылдары биологиялык жргізілген сынатарды салдары да Аралды экологиялы жадайын крделендіріп, орыкты біраз жануарларын кшіруге тура келді (мысалы, ланды).
Оралжы орыы
1968 жылы рылан. орык Амола облысыны 259 мы гектар жерін алып жатыр. Оан ты даланы (38 мы гектар) ол тимеген, трен тспеген жерлері, сондай-а оралжы жне Теіз (199 мы гектар) клдері кіреді. Бл жерлер дниежзілік маызы бар су оймасы мен жайылымдар тізіміне енгізілген. орыты жануарлар дниесі дала зонасына тн. Сткоректілерді 41 трі, старды 299 трі, балыты 14 трі, сімдікті 343 трі кездеседі. Олар: суыр, дала алаоржыны, су егеуйрыы, осаятар жне басалар. оралжы кліні амыс нуларында абандар мекендейді. сты 120 трі я салады. Кл жиегіні кара суларында йрек, аз жне баса суда жзетін стар сансыз кп. Теіз клінде мыдаан оиаз я салады. Бл дние жзінде сирек кездесетін, е солтстікке я салатын с. оралжы клдерінде шкір тмсыты ссыр мекендейді, ол балапандарын суда алып жзіп жрген яда басады. Содан кейін балапандарды за уаыт аркасына салып жзеді, тіпті олармен бірге суа да сгиді. Теіз-оралжы клдеріне кктем кезінде кптеген су стары жиналады. Осыны аркасында бл оры дние жзіне йгілі болып отыр. Ол ЮНЕСКО-ны тізіміне ерекше коралатын батпаты-шлді ландшафт ретінде енген. орыта суда жзетін старды тіршілігін зерттеу жнінде лкен ылыми-зерттеу жмыстары жргізіліп, мражайлар, хайуанаттар баына арналан материалдар жинастырылады.
Маракл
1976 жылы рылан. оры солтстігінде азастан Алтайыны Кршім жотасы мен отстігінде теіз дегейінен 1447 м биіктіктегі Азутау жотасы аралыындаы аса сем Маркакл шегінде орналасан. орыты жалпы ауданы 75 мы гектар, оны 44 мыын кл айдыны райды. кінішке орай, шыысында 1,5 мы гектар жер клді аса маызды блігі бола трса да, орыа енбеген. оры ауданындаы климат ата континентті. Мндаы азастан аумаы шін е тмен атарды орташа температурасы -26°-27°С, ал кейде аяз -55°С -а дейін жетеді. Шілдені орташа температурасы 14°-17°С, е жоарысы 30°С-а жетеді. Жауын-шашынны жылды млшері 400 мм-ге жуы тседі.Клге 27 кішігірім зендер, жылалар яды, ал одан бір ана зен Ертісті о саласы - алжыр аып шыады. Дрілік сімдіктерден аралий мен «алтынтамыр» кездеседі. орыта сторектілерді 39 трі мекендейді, оны ішінде аю, сілеусін, бы, арар, асыр жне сты 200-ге жуык трі, оны ішінде аратан, ау, сузындар, 5 трлі балы кездеседі. Клде балыты бірнеше трі: мке, майан, талма, теге бар. Бларды ішінде е баалысы мке, оны еті те дмді. сімдікті 721 трі кездеседі.
Стірт орыы
Pеспубликадаы е жас орыты бірі. Ол Маыстау облысында 1984 жылы рылды. Ауданы 223,3 мы гектар республикадаы е лкен бл оры стірт жерінде орналасан. орыта сторектіні 227, стын 11 трі, сімдікті 261 трі кездеседі. Климаты солтстік шл зонасына тн: жазы ысты, за, ысы ата, жауын- шашын млшері тым аз (жылына 120 мм). орыкты йым дастырудаы масат азастандаы ызыл кітапа тіркелетін шл зонасындаы 12 трлі а мен старды корау мен сатау. Жануарлар арасынан орауа жататыны: жабайы койды ерекше трі - устірт муфлоны жне арайры, зын тікенді кірпі, шбар кзен, трт жолаты арашбар жылан. стардан ялайтыны: арабауыр шіл, кекілік, ителгі, шл кекілігі. орыты аумаында бір кезде осы арада кеінен тараан жыртыш ірі мысы абылан мен ланны санын алпына келтіру белгіленді. сімдіктен орауа тратын аса маыздысы жмса жемістік (алды жне монотип бталар), иіссіз катрана, стірт таспасы. алымдар шлді ата климат жадайына бейім жануарлар мен сімдікті мір сруін зерттеу шін ылыми-зерттеу жмыстарын жргізбекші.