Пайдаланылан дебиеттер

Кіріспе

Саяси режим тсінігі

 

Негізгі блім

1) Авторитаризм

2) Тоталитаризм

Орытынды

 

Пайдаланылан дебиеттер

 

Кіріспе

Саяси режим - саяси билік арылы орталытан басарылатын оамны тыныс-тіршілігін амтамасыз ететін, бірттас организм ретіндегі крделі рылым. Отанды жне шетелдік ыты жне саяси дебиетерде саяси режим тсінігіне байланысты р трлі кзарастар айтылып жр. Оларды атарына саяси режимді азастанда зерттеген загерлер С.Н. Сбікенов, С.Зиманов, Сапаралиев, А.С. Ибраева, С. Табанов, Г.Сапаргалиев, Баймаханов М.Т., Д.А.Булгакова жне басаларды теорияларын жатызуа болады.

  • Демократия
  • Авторитаризм
  • Тоталитаризм

 

Авторитаризм - (гр. 'autoritas' - билік, ыпал ету) - саяси тртіп трі. Авторитарлылы - біржаты билеу, басарушыларды баынушылара жргізетін стемдігі. Трлері: абсолютті монархия, диктатура, теократиялы жне посттоталитарлы тртіптер.

 

ртрлі саяси мселелерді шешу тсілдері (реформалар, оамды айта ру), сондай-а ткерістер мен соыстар авторитаризмге келіп сотыруы ммкін. Тоталитарлы тртіптен елеулі трде ерекшеленеді: оларда шектеулер едуір дрежеде аз жне жеке адамны еркіндіктері мен ытары емес, саяси еркіндіктер мен ытар шектеледі; тртіп саяси партиялар мен идеологияа сйенбей, скер кші мен дстрлі діндерді ара ттады; оама жаа ндылытар жйесін рып, енгізуге талпынбайды; азаматты оам руды масат етпейді.

 

Ал экономикалы (жекеменшік трлеріні кптігі, еркін нары, ксіпкерлікті олдау табуы жне т.б.), саяси (кбіне партиялы ода немесе озалыса сйенеді), леуметтік (бір-біріне жау таптарды, жіктерді жоюды кздемейді), идеологиялы (дстрліден баса да ндылытар жйесіні шектеулі жне жасырын мір сруіне жол береді) салаларда билігі едуір шектеулі.

 

Дстрлер - авторитаризм билігіні негізгі шектеушісі. Дегенмен, оны тоталитаризммен орта белгілері де бар: мемлекеттік билікті мирасорлы жайы задастырылмайды; азаматтарды демократиялы ытары мен бостандытары шектеледі; оппозициядаы партиялар мен озалыстарды біразына немесе барлыына тыйым салынады; мемлекеттік органдара сайлану шектеледі жне парламентті екінші дрежелі, арзан ол органа айналдырады; басарушы партия мемлекеттік органмен ласып, ттасып кетеді;жергілікті зін-зі басару жне билік органдарыны кілеттілігі шектеулі рі іс-рекеті ресми трде болады; оппозициялы баыттаы баспасзге ата тыйым салынады; арсыластарымен кресте лакестік дісті пайдаланады. Басаруда мемлекеттік билікті ата орталытандырып, міршіл дісті олданады.

 

Барлы мемлекеттік билікті бір адамны немесе адамдар тобыны олына шоырландыру арылы, саяси бостандытарды барынша жоары немесе аз дегейде шектеуді білдіретін саяси режим тріні бірі.

 

 

Авторитарлы саяси жйе -[лат. autoritas - билік, ыпал ету] - демократиялы жне авторитарлы саяси жйелер бір-біріне арама-айшы. Авторитарлы саяси жйелерде басарушы топты билігін алы бара зады трде мойындамайды; басарушы топты рамына халы атыспайды; саясатты негізгі баыттарын алыптастыруда бараны лесі жо; басарушы топ з билігін леуметтік топтар мен жіктерді тарапынан еш баылаусыз жзеге асырады. Мны барлыы авторитарлы сипаттаы саяси жйелерді саяси міріне бараны атысуы те шектеулі екендігін длелдейді. Авторитарлы билік задылыыны негізі - дстр немесе билеушіні харизмалы тласы. Дегенмен, авторитарлы саяси жйелерге біржаты теріс баа беруге болмайды. Адамзат тарихи даму жолыны басым блігінде осындай саяси жйелер аясында мір срді. Авторитаризм индустриалды оама дейінгі билікті йымдастыру трі болды. Біратар Азия, Африка, Латын Америкасы елдерінде бгінгі кнге дейін авторитарлы саяси жйелер орныан. Олар бл тртіпті орныуын лт азаттыы мен айта дуірлеуі шін ажет деп бркемелейді. Мнда авторитарлы басарушылар халыты мойындауына тек кшпен ана емес, задастыруды харизмалы дісін олдану арылы ол жеткізеді. Авторитарлы билік шын мнінде оамды тртіп орнатуда, оамды рылымдарды айта руда, аса маызды мселелерді шешуге ажет ресурстар мен кшті жмылдыруда тиімді. Алайда, азіргі тада авторитарлы саяси жйелер тпелі кезеге тн былыс ретінде сипатталады. Одан рі не демократизмге, не тоталитаризмге ласады.

 

Ол айтарлытай ке негіздерге ие. йткені, бедел — билік пен билік руды ажетті рылымды элементі. Оны билікті атрибутивтік белгісі деп есептеуге болады. Сондытан билік, билік рушы субъект з беделіні сагалуы мен суіне рдайым аморлы жасап отырады. Бедел билікті жне оны шешімдері мен рекеттеріні задылыын амтамасыз етеді. Билік ру тек ана зорлы-зомбылы пен мжбрлеу емес, оны баынушыны келісімі негізінде басару болып табылады. Бедел билік рушы субъектіні баынушыларды стінен арай тын жне оларды тіршілік рекеттеріне бадар беретін кшке айналдырады.

 

Билік жеке баынушыларды шамасы келмейтін ерекше ндылытарды жоспарлап, жзеге асыратындытан беделді. Сондытан бедел адамдарды ассоциативтік бірлестігіні бастапы кезендерінен бастап адамдар ауымдастыыны барлыында ызмет етті. Бедел билікті леуметтік, мораль ды-психологиялы негізі болып саналады. Авторитет, авторитаризм, авторитарлы — тек бір тбірлі сздер ана емес, олар мемлекеттік билікті жргізілуіні зіндік ерекшеліктерін білдіреді.

 

Авторитаризм, авторитарлы саяси режим — билік рушы элитаны блініп шыуы, жеке бостандытар мен саяси бсекелестікті шектелуі, адамдарды саяси ауым дастыа біріктіретін тіршілікке ажетті леуметтік-саяси факторлар тн ерекше саяси режим. Сол себепті авторитарлы режим з бетінше ызмет етеді, онда билік шін ашы бсекелестік крес жо. Билік шін крес, кп жадайда, саяси тартыстар трінде билік рушы элитаны ішінде жреді. оам рылымданан, саяси рлдер аны талынан, саяси жинаылы тмен. Адамзатты тарихи тжірибесінде авторитарлы режимні дамуыны р трлі формалары крініс тапан. Бл формаларды ерекшелігі ауымдастыты дамуыны леуметтік-мдени дегейімен аныталынады.

 

 

Тоталитаризм(лат. totalіs – ттастай, тгелдей) – деспотизмні бір трі. Тоталитаризм орнаан мемлекетте оам міріні барлы саласы билікті баылауында болып, адам бостандыы мен конституциялы ытары жойылады, оппозиция мен зге саяси ой кілдері саяси уын-сргінге шыратылады. Тоталитаризмні тарихи лгілері КСРО-да Сталин, ытайда Мао Цзэ-дун, Солтстік Кореяда Ким Ир Сен режимі кезінде, фашистік Италия мен Германияда орнады. 1) оамны, жеке адамдарды мірін деспотты, авторитарлы — бюрократиялык мемлекетті кшімен басаратын оамды-саяси рылыс. Тоталитарлы саяси жйе е сораы трі — фашистік тртіп; 2) саяси ой-жйедегі тоталитарлы тртіпті атарушы баыт.

 

Барлы тоталитарлы жйелерді орта 8 белгісі бар: бюрократияны бір партия арылы саяси, экономикалы, скери жне идеол. стемдік жргізуі; саясиланан иерархиялы леуметтік рылыс; міндетті трде олына жоары саяси, экономикалы, скери жне идеололгиялы билік шоырланан ксемні болуы; уырша парламентті болуы; оамды орынышта жне толы баыныштылыта стау масатымен уын-сргін науанын жргізіп тратын уатты уындау-жазалау органы; скерилендірілген экономика, ішкі саясатты скери-ндірістік кешенге туелділігі; мжбрлеуші идеологияны болуы, оан мойынснбау ауыр ылмыс ретінде баалануы; оамда жау бейнесіні алыптастырылуы, сол жауа деген жек крушілік режимні масатына жету жолында бараны жмылуына себепші болады. Кеестер Одаында Тоталитаризм орныан 1920 – 1930 ж. байлар мен кулактарды тап ретінде жою шаралары жне ауыл шаруашылыын коллективтендіру саясаты жзеге асырылып, аза халы алапат ашаршылы пен босыншылыты бастан кешті. Кеестік Тоталитаризм лтты зиялы ауым кілдеріні бір блігін зіндік саяси станымдарына орай “тап жаулары”, “жат пікірдегілер” жне “леуметтік ауіпті элементтер” ретінде удалады. А.Байтрсынов, .Бкейханов, М.Жмабаев, Ж.Аймауытов, .Байділдин, Д.білов, М.Тынышбаев, Т.Рыслов, т.б. аза айраткерлері кеестік Тоталитаризмні рбаны болды (. Саяси уын-сргін). 2-дниежзілік соыстан кейінгі кезеде де Тоталитаризм ысымшылыын Е.Бекмаханов, Б.Слейменов, Б.Кенжебаев, М.уезов, .оыратбаев, .Марлан, .Стбаев сияты аза зиялылары бастан кешті. Кеестік Тоталитаризмге арсы наразылы 1960 жылдан арын ала бастады. Бан Мскеуде азастанды жастарды “Жас тлпар” йымын руы жне 1979 ж. Целиноградта болан оианы бой крсетуі длел бола алады. 1986 жылы желтосан оиасы кеестік Тоталитаризмге арсылыты айын крінісі болып табылады.

 

Тоталитарлы саясатты жйе - мемлекетті оама жне жеке адама толытай, ттас баылау орнатуымен сипатталатын саяси жйені бір трі. Оан тн ерекше белгілер: азаматтарды ытары мен бостандытарыны барынша бзылуы; барлы дегейдегі билікті жоарыдан таайындалуы; билік блінісі принципіні жойылуы, яни, билікті барлы - атарушы, зашыарушы, сот тарматарыны ттасып кетуі; басында ксемі бар бір ана билеуші партияны болуы жне оны мемлекетпен ттасып кетуі; баса партияларды жне йымдарды ызметіні ресми "озалыс" ызметімен алмастырылуы; оамны барлы мшелеріне бір ресми идеологиялы доктринаны таылуы; тек ана мемлекеттік нысандаы баралы апарат ралдарыны болуы, андай да болмасын апаратты ата "сзгіден" ткізілуі; здіксіз рі ттастай зорлыа негізделген мемлекеттік йымдасан лакестік.

 

Пайдаланылан дебиеттер:

 

Саяси тсіндірме сздік. – Алматы, 2007

 

Биекенов К., Садырова М. леуметтануды тсіндірме сздігі. — Алматы: Сздік-Словарь,