Алашорда жне Халел Досмхамедов
Кіріспе
Алашорда ксемдеріні бірі, дрігер, алым, публицист, 1883 жылы 24 суірде ызылоа ауданында дниеге келген.
Орал реалды училищесін здік (1903 ж), Санкт – Петербург Императорлы скери академиясын алтын медальмен (1909 ж) бітірген. 1909-13 ж. Пермь губерниясында, 1 – Тркістан, 2 – Орал орыс-казак атыштар батальеонында скери дрігер, 1913-17 ж. Темір уезінде дрігерлік ызмет атарды.
Халел Досмхамедов 1905 жылдан бастап саяси креспен айналыса бастады. Осы жылды желтосан айында азастанны бес облысы игі жасылары бас осанОралдаы жиына атысып, аза халы туелсіздігін ту еткен Алаш озалысыны жмысына белсене араласады. 1913 жылы скери дрігерлік ызметін тастааннан кейін біржолата Алаш озалысына ден ойып, оны саяси ызметіне араласа бастайды. 1913 жылы «аза» газеті йымдасанда оны траты авторы ретінде атысып отырады. 1917 жылды Апан революциясынан кейін Халел Досмхамедов азастанны батысында Алаш озалысын рістетіп, 1917 жылы 19-22 суірде ткен 800-ден астам делегат атысан Орал облысты съезіні жмысына белсене араласып, облысты комитет мшелігіне сайланды. 1917 жылы 1-11 мамырда Мскеуде ткен Бкілресейлік мсылмандар съезіне делегат ретінде атысан, бкілресейлік саяси креске тартылады. 1917жылы 21-28 шілдеде Орынборда ткен I Бкілазаты съезге траалы етіп, онда бкілазаты рылтай жиналысына депутаттыа сынылады. 1917 жылды 5-13 желтосан кндері Орынборда ткен Жалпыаза съезіне трт адамны бірі ретінде съезді те траасы болып сайланып, 15 адамнан тратын «Алашорда» кіметіні мшелігіне теді. «Алашорда» тапсырмасы бойынша Халел Жаанша Досмхамедовпен бірге 1918 жылы РКФСР Халы Комиссарлар Кеесіні траасы В.В.Ленин жне лт істері Халы комиссары И.В.Сталинмен Алашорда жне кеес кіметіні араатынасына байланысты келіссздер жргізеді. Азамат соысы жылдарында Алаш озалысыны бір орталыа баынан бірттас ызметін жргізу иын болан кезеде Халел 1918 жыды 18-22 мамырында Жымпиты аласында ткен Орал казактары 4–облысты съезінде Мскеуде ткен келіссз барысын баяндап, съезд шешімі бойынша Ойыл улаятыны Уаытша кіметін рды. 1918 жылды ыркйек айында Ойыл улиятыны орнына Батыс Алашордасы рылып, оны басшылыына Жаанша Досмхамедов таайындалды. Осылайша Халел Досмхамедов Алашорданы зге айраткерлерімен бірге Алаш партиясыны жмысына, Алаш автономиясын жариялау ісіне, Алашорда кіметін руа белсене ат салысып, оны басшылары атарында болды.
1920 жылы Алаш ызметіне тыйым салынан со, бдан кейінгі саяси ызметті тиімсіздігін тсінген Халел бкіл кш-жігерін ылым-білімге жмсайды. 1920-25 жТашкенттегі Орта Азия университеті медицина факультетіні ординаторы, Тркістан Автономиялы Республикасы Орталы Атару Комитеті жанындаы ырыз-аза Білім комиссиясыны траасы ызметін атарады. 1926 жылы аза Жоары педагогикалы институтыны проректоры. Х.Досмхамедов 1927 жылы 21 наурызда аза мемлекеттік университетін (кейінгі азПИ,азіргі Алматы мемлекеттік университеті) ру жніндегі комиссияны траасы ызметін атарып, кейін оны проректоры, доценті (1926), профессоры (1929) болды.1930 жылы Алашордаа атысаны шін саяси айып таылып, Воронеж аласына жер аударылды. 1938 жылы 26 шілдеде ттына алынып, 1939 жылы 23 суірде атылан.
Халел Досмхамедов (1883-1937)
Алаш озалысыны айраткері, дрігер, стаз, алым. Мамандыы дрігер бола трса да, оам міріні сан салалы мселелеріне араласан кп ырлы дарын: саяси жне оам айраткері, тарихшы, табиаттанушы, тілтанушы, дебиетші, ауыз дебиетіні сирек лгілерін жинап, насихаттаушы, шебер аудармашы.
1883 ж. суіріді 24 брыны Орал облысы, Гурьев уезі, Тайсойан болысы, (азіргі Атырау облысы ызылоа ауданы) Тайсойан мында №4 ауылында дниеге келген.
Аасы Дулетмбет Машалыны ыпалымен кесі Досмхамед ауыл молдасынан хат таныан Халелді жергілікті орыс аза мектебіне береді. Мектепті жасы бітірген Халел 1894 жылы Теке аласындаы Орал скери-реалды училищесіні даярлы класына абылданып, оны здік бітіреді де, таы бір жыла осымша класта оуа алдырылады.
Сосын Санкт-Петербург императорлы скери-медицина академиясына латын тілінен осымша емтихан тапсырып тскен.
Студенттік мірі империяны саяси толулара толы кезеімен тстас келіп, оны саяси білімін жетілдіріп, алыптасуына сер етті. Ол осы жылдары ел ішінде гіт-насихат жргізіп, жергілікті «Фикр» (Пікір), «Уральский листок» газеттеріне маалалар жазып, саяси толуларды мн-жайын халыа тсіндіріп отырды.
1905 жылы Орал аласында бес облысты делегаттары жиналан съезде кадеттер партиясыны жергілікті блімшесі рылан. аза конституциялы-демократиялы партиясыны 9 адамнан тратын Орталы комитетіне Б. аратаев, М. Баыткереевтермен бірге сайланды.
1909 жылы академияны здік дрежелі дрігер атаымен, Алтын медальмен бітіріп, офицер ретінде кесімді мерзімдегі скери міндетін теуге жіберілді. Алдымен Пермь губерниясында, кейін 2-Тркістан, 2-Орал аза-орыс атыштар батальонында скери кіші дрігерлік ызмет атарды. 1912, 1913 жне 1915 жылдары оба індетіне арсы крес ісіне атысты. Бл ебектері шін Императорлы ола медальмен марапатталды. 1913-18 жылдары «аза» газетінде «Тамыр дрі хаында», «Сары кезік — сзек», «Жпалы ауру хаында» сынды ксіби, леуметтік-саяси таырыптарда маалалар жариялап, зіндік ой-пікірін білдіріп трды. «Как бороться с чумой среди киргизского народа» (1916) деген кітабы з кезеінде оба індетіне арсы кресті діс-тсілдерін тгел амтыан ебек болды. Ресейдегі Апан ткерісінен кейін аза даласында облысты, жалпы аза съездерін йымдастырып, ткізуге атсалысты. Суір айында 800-ден аса делегатты атысуымен ткен Орал облысты аза съезінде Ж.Досмхамедовпен бірге «Орал облысыны далалы блігін басаруды уаытша ережелері» атты жергілікті жне облысты дегейдегі басару жйесін толы амтыан за жобасын сынып, оан делегаттар бірауыздан дауыс берді. Мскеуде ткен Бкілресейлік мсылмандар съезіне атысып, І жалпыаза съезінен Бкілресейлік рылтай жиналысына депутаттыа кандидат ретінде сынылды.
1917 жылы ІІ жалпыаза съезінде жарияланан Алашорда кіметі — лт кеесі рамына сайланды. Алаш айраткерлерімен бірге бірінші кезекте халыты бліншіліктен орайтын лтты скер — халы милициясын жасатауа, Алаш орын руа, елден алым-салы аражат жинау ісіне кш салды. Уаытша кіметтен билікті кшпен тартып алан большевиктерді стемдігі ныайан тста, Кеес кіметіні басшысы В.И.Ленинмен, лт істері жніндегі халы комиссары И.В.Сталинмен бетпе-бет келіссздер жргізеді. Большевиктер Кеес кіметін толы мойындап, сзсіз баынуды талап етсе, олар Алашордаа ішінара билік беру (за шыару, атарушы билік, сот жргізу, з скері болу), азатар шоырланан жерлерді тгел азатара айтару, р жерде кеес органдары ттындаан алаш айраткерлерін трмеден босату, оларды удалауды тотату, аржылай кмек беру сияты маызды мселелерді ткір оя білді.
1918 жылы Жымпиты аласында ткен Орал ірі азатарыны 4-съезінде азастанны бкіл батыс іріне ыпал етерлік лтты-территориялы рылым — «Ойыл улаяты уаытша кіметін» жариялауа атысты. Сол жылы ыркйек айыны ортасында Кеес кіметіне арсы кштерді Уфа директориясын жариялау мжілісіне жиналан Алашорда айраткерлері бл рылымды олдап, оан «Алашорданы батыс блімшесі» деген ат берді. Осы кезеде Халел Алашорданы атты скерін йымдастырып, Самарадаы Комуч кіметінен ару-жара алуа, лтты банк ашуа, баспахана, «Еркін аза» газетін шыаруа кп ебек сіірді.
Алашорда таратыланнан кейін баса аза зиялылары секілді Халел де жаа кіметті жмысына тартылады. 1920 жылы 21 тамызда Тркістан республикасы халы аарту комиссариаты жанынан Тркістан халытарыны оу-аарту, мдени м ылыми мтаждарын теу шін арнайы йымдастырылан Білім комиссиясыны мшелігіне, кейін траалыына сайланды. Ташкенттегі халы аарту институтында оытушысы болды.
Орта Азия (Тркістан) университеті медицина факультетіні хирургиялы емханасында ординатор, Тркістан денсаулы сатау халы комиссариаты аласыны мшесі жне емдеу-санитарлы бліміні мегерушісі болды. Орта Азия мемлекеттік баспа коллегиясыны, кейін аза мемлекеттік баспасы Шыыс бліміні мегерушісі, аза мемлекеттік баспа басармасы мегерушісіні орынбасары ызметтерін атара жріп, отанды ылымны дамуына да мол лес осты. Халел Досмхамедов бір зі бірнеше ызметтер атара жріп, лтты мектептерді ылыми терминология жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде аулап ашыла бастаан жйесін руа, аза тіліндегі ылыми терминология жасау ісіне ат салысады. Жер жерлерде аулап ашыла бастаан лтты мектептерге ана тілінде оулы жазу ажет болады. Осындай ажеттілік Халелді атарып жрген толып жатан оамды ызметерін ана тіліндегі оулытар жазумен жне оны шыару жмыстарымен штастыра жргізуге мжбр етті.
Ол «Табиаттану», «Жануарлар», «Адамны тн тірлігі» (азаша орысша жаратылыстану сздігі), «Оушыларды денсаулыын сатау», «Дене бітімі жне оны жмысы туралы гімелер», «Сйектілер туралы» т.б. оулытар мен ылыми ебектер жазды.
Ол аза халыны тілі мен дебиетіне, тарихына атысты материалдар жинатап, тілді дыбыс жйесіні зекті мселесі — сингармонизм заын зерттеді, «аза-ырыз тілдеріндегі сингармонизм заы», «Шернияз шешен», «Алаш не сз», «Барадаы Кгілташ медресесін салу туралы псана», «Тілл-ары мен Ширдор медреселерін салызан Жалатс батыр шежіресі», «Диуани лат ат-трік», «Кенесарыны соы кндері», «аза дебиетіні тарихы» сияты, т.б. ылыми-теориялы ебектер жазып алдырды. «Мрат аын сзі», «Исатай — Махамбет», «Аламан» жинатарын шыарды.
Сондай а оны аламы жйрік журналист боланын аза тілінде шыып тран «Шолпан», «А жол», «Ебекші аза», «Суле» сияты газет журнал беттерінде жарияланан маалаларынан айын круге болады. Ол сонымен бірге аза ырыз білім комиссиясы жанынан «Сана» журналын шыарып, зі соны редакторы болан.
1924 жылы Ресей ылым Академиясыны Орталы лкетану бюросыны корреспондент-мшесі болып сайланады, осы жылы Тркістан халы аарту комиссариаты атынан Орынборда ткен аза білімпаздарыны, Мскеудегі Бкілресейлік денсаулы сатау ызметкерлеріні съездеріне атысты.
зі проректор болып істейтін, халымызды алашы жоары оу орны аза педагогика институтыны негізінде аза мемлекеттік университетін йымдастыру жніндегі комиссияны траасы, оны бірінші проректоры болып таайындалады. аза педагогика институтыны доценті, аза мемлекеттік университетіні кімшілік-шаруашылы бліміні басшысы, осы оу орныны профессоры болды.
Алайда, келесі жылы Кеес кіметі йымдастыран уын-сргін саясаты кезінде ттындалып, ОГПУ штігіні шешімімен Воронеж аласына 5 жыла жер аударылды. Онда жріп Денсаулы сатау жне гигиена институтында блім мегерушісі, балаларды емдеу-сатандыру амбулаториясы мегерушісіні орынбасары секілді ызмет істеді. Соы бір жыл кесімді мерзімі бітсе де елге оралмады.
1938 жылы 26 шілдеде жалан саяси айыппен екінші рет ттына алынып уелі Мскеу, кейін Алматы трмесінде отырды. 1939 жылы 24 суірде скери трибуналды кімімен ату жазасына кесілді.
Оны ісі тек 1958 жылы 28 апанда аза КСР Жоары сотыны ылмысты істер коллегиясында айта аралып аталды
азір туан жері Атырау облысы Миялы кентінде оан ескерткіш ойылан. Атырау университетіне, Алматы жне Атырау алаларындаы бір-бір кшеге есімі берілген.
Халел Досмхамедов, Алашорда кіметіні Орал облысынан сайланан белді мшесі, Алаш озалысыны аса крнекті айраткері, жан-жаты білімпаз-алым, мамандыы жаынан скери дрігер. 1883 жылды 24 суірінде брыны Орал облысы, Гурьев уезі, Тайсойан болысы, №4 ауылында дниеге келген. Алашында Ойыл болысты аза мектебінде оып, 1895 жылы тамыз айында Орал скери жолды училищені дайындау бліміне тсіп, училищені 1903 жылы кіле 5-ке бітіріп, сол жылы Санкт-Петербургтегі Императорлы скери-медицина академиясын 1909 жылы 17 арашада здік емші-дрігер атаымен бітіріп шыады. Бір ызыы, академияда оып жрген кезінде, сол кездегі алыптасан тртіп бойынша, академия бастыыны 1908 жылы 10 желтосандаы рсатымен Тотыбаев Саира Жмаашызына йленеді. Академияда оып жргенде-а ол баспасз беттерінен империяда болып жатан р трлі саяси толуларды мн-жайын тсіндіріп, оны шет айматаы аза даласын амту ммкіндігін ашып айтып, оан алдын ала дайын отыруын ескертеді. 1905 жылы Теке (Орал) аласында бес болыстан жиылан сиезге аза оыандары Ресей кадет партиясыны лгісімен саяси йым руа рекеттенеді. Оларды арасында студент Халел де бар болатын.
Академияны бітірген со міндетті медициналы ызметін не скери, не теіз салаларында теуге тиіс боландытан, р трлі скери блімшелерде скери дрігер ызметін атарады. Оба індетіне арсы кресті. 1913 жылы міндетті скери ызметінен босап, Темір уезіне блімшелік дрігер болады. Сол кезедерде «аза» газетінде жпалы аурулардан орану, р трлі жалан емшілерге емделмеу сияты пайдалы кеестер сынады. Кітапша да шыарады.
Апан ткерісінен со лтжанды азамат ретінде Халел де туан халыны болашаы шін саяси креске араласады. Орал облысты аза сиездеріне атысып, р трлі за жобаларын дайындап сынады.
1917 жылы мамыр айында ткен Бкілресейлік мсылмандар сиезіне атысады. 1917 жылы шілдеде ткен жалпы аза сиезінде Бкілресейлік рылтай жиналысына депутаттыа кандидат ретінде сынылады. Сол жылы желтосанда ткен жалпы азаты сиезінде Алашорда кіметіні мшелігіне Орал облысы атынан сайланады. 1918 жылы наурыз айында Жанша Досмхамедовпен бірге Кеес кіметіні басшысы В.И.Ленин жне И.В.Сталинмен кезігіп, келіссз жргізіп, оларды алдына біршама талаптар ойып, біраз ашалай жрдем алуа ол жеткізеді.
1918 жылды мамыр айында Жанша екеуі Оралда сиез ашып, онда «Ойыл уалаятыны уаытша кіметін» жариялайды. скер жасатайды. Кіші скери мамандытарын даярлайтын оу орнын йымдастырады. аза жасашыларына ару-жара алуа, банк ашуа, баспахана йымдастырып, газет шыаруа кп ебек сііреді. 1918 жылы ыркйек айында Уфа аласында ткен алаш басшыларыны жиналысында «Жер шалайлыы мен жол атынастарыны нашарлыынан бкіл елді бір орталытан басару иындыын» ескеріп, «Ойыл уалаяты» ресми трде мойындалады. Оан «Алашорданы батыс блімшесі» деген ат беріледі де батыстаы бірнеше уез жерін басару ын Азамат соысы жылдарында Батыс алашорда блімшесіні скери жасатары р трлі рыс имылдара атысады. Кеес кіметі орнаан со баса да алаш айраткерлері сияты ол да ел басарудан ошауландырылады.
1920 жылы Ташкентке, Тркістан лкесіне келіп р трлі ылыми, оу-аарту салаларында жемісті ебек етеді. Педагогикалы білім тарату, оулытар жазып шыарумен айналысады. Жаа терминдер алыптастыруа ат салысады. «Табиат тану», «Жануарлар», «Сйектілер туралы», «Оушыларды денсаулыын сатау» жне таы баса оулытар жазады. Халелді ауыз дебиетін жинастырып, баспа бетіне шыарудаы ебегі зор. Махам бет, Мрат аынны жырларын, Шернияз бен Ыылманны толауларын жинастыруда шпес ебек етті. «аза-ырыз тіліндегі сингармонизм заы», тарихи шежірелер туралы ылыми зерттеу жмыстары да лшеусіз. Ташкенде «Сана» атты ылыми-кпшілік, деби журналын шыарып трды.
1928 жылы ашылан аза мемлекеттік университетін (азіргі Абай атындаы пед. унив) руа белсене араласты. Университетті профессоры атаын алды. 1930 жылы сталып, Воронежге жер аударылады. Онда дрігерлік ызметте болып, 1935 жылы мерзімі бітсе де, сонда алады. 1938 жылы айтара сталынады да, 1939 жылы кіммен ату жазасына кесіледі. Сол жылы 19 тамызда трме ауруханасында аурудан айтыс болады.
Халел – студент кннен-а лтшыл, жинаан білім азынасын халыа таратуды зіне борыш санаан м сол пікірін іспен крсете бастаан азаты мітті лы еді. Досмхамедлы Халел – аумалы ткпелі заманда м мен зарды, айтыс пен тартысты, мір мен лімні бел ортасында жрсе де азаматты тласына да тсірмеген аза зиялыларыны бірі, мамандыы дрігер бола трса да, оам міріні сан салалы мселелеріне араласан кп ырлы дарын: саяси жне оам айраткері, тарихшы, табиаттанушы, тілтанушы, дебиетші, ауыз дебиетіні сирек лгілерін жинап, насихаттаушы, шебер аудармашы. Халыны жан саулыы мен тн саулыыны шипагері бола білген Халел арнайы шаырумен Орынбор аласында ткен Жалпы аза ырыз съезіне атысады. Осында аза ырыз лкелік автономиясы жарияланады, Алашорда кіметі рылады. Ол соан мше болып сайланады.
Жеке адама табыну дуіріндегі алашы уын сргін злматына алдымен халымызды мадай алды аяулы азаматтары шырааны белгілі. Соларды бірі болып, КазПи де проректор болып жрген Халел ттындалып, Воронежге жер аударылды. Сонда жргенде айта ттындалып, уелі Мскеу, содан со Алматы трмесінде отырды. 1937 жылы скери трибуналды кімімен атылды. Халыма ызмет етуден арты баыт жо деп, бар маыналы мірін осы жола арнаан аяулы азамат осылайша злымдыты рбаны болды. Оны ісі тек 1958 жылы 28 апанда аза КСР Жоары сотыны ылмысты істер коллегиясында айта аралып аталды.
Бір дерек:
Алашыда біз де Маратты кпті бірі деп ойлаанбыз. деттегідей адам сйлескенше деген, танысып барып білістік. Жрегі жртым деп жылап тран, арапайым, намысой, лты шін басын тігуге бар. азір елуді есерген, ара еті ебекпен піскен айыстай араторы жігіт аасы.
– кініштісі сол, – деді ол, – бізді улет мірді рахатын сезінбей тті. Халел атам лты шін жаралан жан еді. Сол кезгі билік уындаумен болды. Аыры тбіне жетті. Ал, рпатары ше? Дені дрыс ызмет бермей, трт былаа тентіретіп жіберді. Соына шам алып тскендер бір жерде тратанып труа ммкіндік бермеді. Оны ауыртпалыы мен ащы сабаын немересі мен де сезіндім. Алматы медицина институтыны шінші курсынан оуды тастауа тура келді. Себеп – анамны 70 сом зейнетаысына арап, кн кру ммкін емес еді. кем ерте айтыс болды. Тірі адам тіршілік етеді, амалсыз басымды бейнетке салдым...
Маратты гімесіне араанда, кп мселе клекелі сияты. Оны ашып айтатын уаыт туды. Біз бан бармас брын, Халел Досмхамедов кім болды, оны не шін жазыты етті, енді соны сабатайы. Халел Досмхамедов 1883 жылы Атырау облысы ызылоа ауданы Тайсойан мында туан, Алаш озалысыны айраткері, дрігер, стаз, алым. 1894 жылы Орал скери-реалды училищесіні даярлы класына абылданып, оны здік бітіреді де, таы бір жыла осымша класта оуа алдырылады. Сосын Санкт-Петербург императорлы скери-медицина академиясына латын тілінен осымша емтихан тапсырып тскен. Студенттік мірі империяны саяси толулара толы кезеімен тстас келіп, оны саяси білімін жетілдіріп, алыптасуына сер етті. Ол осы жылдары ел ішінде гіт-насихат жргізіп, жергілікті “Фикр” (Пікір), “Уральский листок” газеттеріне маалалар жазып, саяси толуларды мн-жайын халыа тсіндіріп отырды. 1905 жылы Орал аласында бес облысты делегаттары жиналан съезде кадеттер партиясыны жергілікті блімшесі рылан. аза конституциялы-демократиялы партиясыны 9 адамнан тратын Орталы комитетіне Б.аратаев, М.Баыткереевтермен бірге сайланды. 1909 жылы академияны здік дрежелі дрігер атаымен бітіріп, офицер ретінде кесімді мерзімдегі скери міндетін теуге жіберілді. Алдымен Пермь губерниясында, кейін 2-Тркістан, 2-Орал аза-орыс атыштар батальонында скери кіші дрігерлік ызмет атарды. 1912, 1913 жне 1915 жылдары оба індетіне арсы крес ісіне атысты. Бл ебектері шін Императорлы ола медальмен марапатталды. 1913-18 жылдары “аза” газетінде “Тамыр дрі хаында”, “Сары кезік — сзек”, “Жпалы ауру хаында” сынды ксіби, леуметтік-саяси таырыптарда маалалар жариялап, зіндік ой-пікірін білдіріп трды. “Как бороться с чумой среди киргизского народа” (1916) деген кітабы з кезеінде оба індетіне арсы кресті діс-тсілдерін тгел амтыан ебек болды. Ресейдегі Апан ткерісінен кейін аза даласында облысты, жалпы аза съездерін йымдастырып, ткізуге атсалысты. Суір айында 800-ден аса делегатты атысуымен ткен Орал облысты аза съезінде Ж.Досмхамедовпен бірге “Орал облысыны далалы блігін басаруды уаытша ережелері” атты жергілікті жне облысты дегейдегі басару жйесін толы амтыан за жобасын сынып, оан делегаттар бірауыздан дауыс берді. Мскеуде ткен Бкілресейлік мсылмандар съезіне атысып, І жалпыаза съезінен Бкілресейлік рылтай жиналысына депутаттыа кандидат ретінде сынылды. 1917 жылы ІІ жалпыаза съезінде жарияланан Алашорда кіметі — лт кеесі рамына сайланды. Алаш айраткерлерімен бірге бірінші кезекте халыты бліншіліктен орайтын лтты скер – халы милициясын жасатауа, Алаш орын руа, елден алым-салы аражат жинау ісіне кш салды. Уаытша кіметтен билікті кшпен тартып алан большевиктерді стемдігі ныайан тста, Кеес кіметіні басшысы В.И.Ленинмен, лт істері жніндегі халы комиссары И.В.Сталинмен бетпе-бет келіссздер жргізеді. Большевиктер Кеес кіметін толы мойындап, сзсіз баынуды талап етсе, олар Алашордаа ішінара билік беру (за шыару, атарушы билік, сот жргізу, з скері болу), азатар шоырланан жерлерді тгел азатара айтару, р жерде кеес органдары ттындаан алаш айраткерлерін трмеден босату, оларды удалауды тотату, аржылай кмек беру сияты маызды мселелерді ткір оя білді.
1918 жылы Жымпиты аласында ткен Орал ірі азатарыны 4-съезінде азастанны бкіл батыс іріне ыпал етерлік лтты-территориялы рылым – “Ойыл улаяты уаытша кіметін” жариялауа атысты. Сол жылы ыркйек айыны ортасында Кеес кіметіне арсы кштерді Уфа директориясын жариялау мжілісіне жиналан Алашорда айраткерлері бл рылымды олдап, оан “Алашорданы батыс блімшесі” деген ат берді. Осы кезеде Халел Алашорданы атты скерін йымдастырып, Самарадаы Комуч кіметінен ару-жара алуа, лтты банк ашуа, баспахана, “Еркін аза” газетін шыаруа кп ебек сіірді. 1920 жылы 21 тамызда Тркістан республикасы халы аарту комиссариаты жанынан Тркістан халытарыны оу-аарту, мдени м ылыми мтаждарын теу шін арнайы йымдастырылан Білім комиссиясыны мшелігіне, кейін траалыына сайланды. Орта Азия (Тркістан) университеті медицина факультетіні хирургиялы емханасында ординатор, Тркістан денсаулы сатау халы комиссариаты аласыны мшесі жне емдеу-санитарлы бліміні мегерушісі болды. Орта Азия мемлекеттік баспа коллегиясыны, кейін аза мемлекеттік баспасы Шыыс бліміні мегерушісі, аза мемлекеттік баспа басармасы мегерушісіні орынбасары ызметтерін атара жріп, отанды ылымны дамуына да мол лес осты. “Табиаттану”, “Жануарлар”, “Адамны тін тірлігі”, “Оушыларды саулыын сатау”, “Дене бітімі жне оны жмысы туралы гімелер”, т.б. оулытар мен ылыми ебектер жазды.
Ол аза халыны тілі мен дебиетіне, тарихына атысты материалдар жинатап, тілді дыбыс жйесіні зекті мселесі – сингармонизм заын зерттеді, “аза-ырыз тілдеріндегі сингармонизм заы”, “Шернияз шешен”, “Алаш не сз”, “Барадаы Кгілташ медресесін салу туралы псана”, “Тілл-ары мен Ширдор медреселерін салызан Жалатс батыр шежіресі”, “Диуани лат ат-трік”, “Кенесарыны соы кндері”, “аза дебиетіні тарихы” сияты, т.б. ылыми-теориялы ебектер жазып алдырды. “Мрат аын сзі”, “Исатай — Махамбет”, “Аламан” жинатарын шыарды. 1924 жылы Ресей А-ны Орталы лкетану бюросыны корреспондент-мшесі болып сайланды, осы жылы Тркістан халы аарту комиссариаты атынан Орынборда ткен аза білімпаздарыны, Мскеудегі Бкілресейлік денсаулы сатау ызметкерлеріні съездеріне атысты. аза педагогика институтыны доценті, аза мемлекеттік университетіні (азіргі АлМУ) йымдастыру жніндегі комиссияны траасы, аза мемлекеттік университетіні кімшілік-шаруашылы бліміні басшысы, осы оу орныны профессоры болды.
Алайда, келесі жылы Кеес кіметі йымдастыран уын-сргін саясаты кезінде ттындалып, ОГПУ штігіні шешімімен Воронеж аласына 5 жыла жер аударылды. Онда жріп Денсаулы сатау жне гигиена институтында блім мегерушісі, балаларды емдеу-сатандыру амбулаториясы мегерушісіні орынбасары секілді ызмет істеді. Соы бір жыл кесімді мерзімі бітсе де елге оралмады. 1938 жылы 26 шілдеде жалан саяси айыппен екінші рет ттына алынып Мскеуге, кейін Алматыа келінді. 1939 жылы 24 суірде скери трибуналды кімімен ату жазасына кесілді. Ал, 1958 жылы 11 апанда аталды. азір туан жері Атырау облысы Миялы кентінде оан ескерткіш ойылан. Атырау университетіне, Алматы жне Атырау алаларындаы бір-бір кшеге есімі берілген.
Жалпы, Халелден Рабиа, ділхан, Суле, арашаш, Тле деген бес л-ыз тарайды. Мны брі де жоары білім алып, елге елеулі ебек сіірген. Бір ызыы улеттен 13 рпа ата жолын жалап, дрігер мамандыын иеленіпті. Бл туралы толытай айту бір маалаа сыймайды. Сондытан ызылордаа атысты жаын ана арастыруды йарды. Досмхамедовтер отбасына келген нубет бала-шаасын тарыдай шашып жіберді дедік. ділхан Сыр елін саалады. Алдымен Шиелі ауданды ауруханасында, сосын республикалы алапес ауруын емдеу мекемесінде дрігер болды.
О баста аза мемлекеттік университеті жанындаы дайынды курсын здік бітірген жылы кесін “халы жауы” ретінде Воронежге жер аударанда, оны кесірі баласына да тиді. рі арай оуды стін салмады.
– Адам деген е тзімді тіршілік иесі ой. анша иыншылы ыспатаса да тауыметке ттеп бере алан. Алдамшы мірде де айтарлытай асу бар, оан жеткен де кем болмасы аны. кем ділхан лы Отан соысынан ауыр жараланып, І топтаы мгедек болып келді. Біра бейнеттен ашпады. зін ебегімен длелдеді. Апайым арашаш пен аам Тле екі кзден алса да ылыма, мірге мтылысын тотатан жо. Аыры ылыми ебегін зерттеп, орады. Міне, бізді улет андай нубет тнсе де малмай, ммкіндігін малм етті. азір атамнан тараан л-ызды біреуі де алмады. Немереден жалыз мен тірімін.
кем ызылордаа келгенде ешкімге тіс жарып айтпаса керек. йткені, “халы жауыны” баласы деген жаман аттан бден шаршаан секілді. Ол 1968 жыла дейін ебек етіп, зейнетке шыты. Осы жерде бір айтарым, кем кезінде мемлекет айраткері Дінмхамед онаевпен Алматыда, №14 мектепте, сосын азМУ-ді дайынды блімінде бірге оыан. арашаш апайым аралы демалыс йінде ОК-ны іс басарушысымен кездесіп, оан кем жайлы айтан екен. Содан кп замай Орталы комитеттен шаырту алды. онаев абылдап, Алматыдан й берді. Екеуі за сйлескен сияты. Димаш аа кемні басындаы жадаймен таныс болатын. Іштегі атып алан шерін досына атаран ой деп ойлаймын. Екі кн тпей кем ауруханаа тсті де, араа бірнеше уаыт салып мірден тті. Кейін білгенім, онаев кемні жиені Халел Досмхамедов орыны президенті Динаны леуметтік амсыздандыру министрі етіп таайындаан еді. Соан айтан екен, аа те здік оыды, біра арманына жете алмай кетті деп. Шынында, жер аударылып Воронежге барды, Астраханьда мединститутта оыды, оны Алматыда ре аятады. йтеуір сол кезгі саясат оытпауа да, ызметке орналаспауа да рекет етіп тырысты.
Мен ызылордадаы №3 мектепті бітіргенмін. Алматыда, Астраханьда жмыс жасадым. азір “ыран-СТС” еншілес ЖШС-да директорды орынбасарымын. Атам атыраулы болса, кем мен маан Сыр елі туан жеріміз. Жбайым алия екеумізді Глназ, сел есімді екі ызымыз бар. лкеніміз азУ биотехнология факультетіне грантпен оуа тсті. Кішіміз “Парасат” мектебінде оушы. 1994 жылы Атырау мемлекеттік университетіне Халел Досмхамедовті есімі беріліп, лкен шара жасалды. Соан рпаын шаырып, рмет крсетті. Мені лкен ілтипатпен трге оздырып, кіші басымды ккке ктерді. Содан он жыл ткенде университетте лгіндей шара таы йымдастырылды. Біра бл жолы баса немере пайда болды. Соан лі тамын, ол кім деп. Себебі, менен баса тірі немере алмады ой. Блкім, лы адама рпа болысы келетіндер кп шыар, соларды бірі болар дедім. Оу орныны басшыларына хат жазым да келді. Ойлана-ойлана мынадай пікірге тоталдым: расында, немере екенімді брі біледі. Одан арты не керек.
азір Халел Досмхамедов атындаы ор жмысын айта жаыртсам деймін. Оан жергілікті билік иелері олдау білдіріп жатса тіпті жасы. аза шін жанын пида еткен марасаны тірілту рбір азамата парыз екені айын. Сондытан ор жмысы ызылордада анат жайды деген андай абырой болса, сол жолда мен дайынмын, – деді Марат.
И, кнделікті кйбемен ескере бермейтін осындай жандар арамызда жр. Біреуге алаан жаятындай адам емес, кдімгі тектіні тяы десек жарасады. Оны ызылорда шін жасаймын деген жобалары те кп. Жасы тірлікті масаттаан Мараттан осындай гіме естідік. Бір ынжылатынымыз, айналамызда жрген адамдарды лі дрыс танымайтынымыз екен. Барды баалай алса, лі кеш емес.
Алашорда жне Халел Досмхамедов
аза халы Кеес кіметі рамында боланда бастарынан талай иыншылытарды ткеріп келеді. Осы иыншылытармен кері тартпалытан тылуды алаш жолын іздегендер азаты кзі ашы, кілі ояау зиялылары болды. Бларды кбі Москва, Санкт-Петербург, азан университеттерінде оыан аза жастарыны аймаы еді. Алашордашылар тарихын зерттеу мселесіне келсек, азан ткерісіне дейін оны зерттеуді аза зиялыларыны здері бастап берген болатын. Оан длел .Бкейханов, М.Дулатов, М.Тынышбаев, Е.Омаров жне басаларды жары крген ебектері. Ал Алаш сзіні тркініне келсек, азатар оны ертеден олданып келді. азатар елге аморы болан адірменді адамдарын «Алашты азаматы» атады. ысасы, «Алаш» сзі ел аузында жасы орына жмсалан. Бірата кешегі Кеес кіметі кезінде осы сзді айтудан халыты бездіріп жіберді. Оларды осындай таылыы мен идеологиясыны орнауы азаты кейбір азаматтарын арсы оюа мжбр етті. Мселен, Скен Сейфуллин 1920 жылы «аза интеллигенциясы туралы» мааласында лы ткерістен кейін Алаш озалысы реакцияшыл сипат ала бастады десе, 1927 жылы жариялаан «Тар жол, тайа кешу» романында большевиктер партиясыны дшпандарыны бірі осы Алаштар болды деген тжырымын айтты. Біра ол кейін з кзарасын згертті. Мнан баса Алаш озалысын сынаан партиялы тапсырыспен жазылан ебектерде шыты. «Алаш» партиясыны рылуына келсек, Апан ткерісінен кейін 1917 жылы 21-26 шілде аралыында Орынборда азатарды тыш съезі ткізіліп, оан Амола, Семей, Торай, Орал, Жетісу, Сырдария, Ферана облыстарынан жне Бкей ордасынан кілдер атынасып 14 мселені арап талылайды. Соны ішінде мемлекетті билеу трі, аза автономиясы, аза облыстарындаы жер мселесі, скер ру, йел тедігі жне земство туралы т.б. аралады. Соны ішінде аза нері туралы алынан аулыда «аза халы зіне еншіні жерге орналасып боланша, аза жері ешкімге берілмесін...» деп, осы жер мселесін тиісті дрежеде ою арылы жалпы лтты дрежеге ктеріп, зіні тарихи міндетін орындаан болатын. Мнан баса съезді жасаан лкен бір ызметі «Алаш» партиясын ру жніндегі сыныстары. Жалпы аза съезінен кейін орынборда Ресей кімсетіні йымдастырумен Бкілресейлік мсылмандар съезі шаырылып, р облыстан бір-бірден депуттаттар барды. Осы съезде «аза халын отарлы езгіден таратын Алаш партиясы болу керек» деген аида алды. 1917 жылы 21 арашада «аза» газетіні 251 санында Алаш партиясыны бадарламасы жарияланды. Бадарламаны мазмнына арап, біз Алаш зиялыларыны бірінші кезекте лтты саяси дербестік жне экономикалы-леуметтік даму жолына тсу масатын ойандыын креміз. Сондытанда бадарламада ойылан масат-мдделерді жалпылтты, жалпыдемократиялы сипатын негізге ала отырып, оны рушы лт зиялыларын лтты демократиялы интеллигенциясы партиясы деп атаулары да орынды. Ал аза мемлекеттігі туралы мселе 1917 жылы 5 желтосанда Орынборда жалпы аза съезінде аралып, онда «аза-ырыз автономиясы «Алаш» деп аталсын» деген шешім алады. Сондай-а Алаш облыстарын азіргі тыырытан орап алу масатында оны аты «Алашорда» болсын жне Алашорданы уаытша тратын жері Семей аласы болсын деген аулы алды жаа кімет рамын бекітіп, оан Бкейден Улитхан Танашев, Оралдан Халел Досмхамедов, Амоладан Айдархан Трлыбаев, Торайдан Ахмет Берімжанов, Семейден Халел аббасов, Жетісудан Салы Аманжолов, сырдариядан Мстафа Шоай енді. Алашорданы «лт кеесі» рылып оны траасына ш адам - .Бкейханов, Баыткерей лманов жне айдархан Трлыбаев сынылып, кпшілік дауыспен лихан Бкейханов сайланды (Сйінов С. айраткер лманов. Алматы, 1997ж. 56 б.)Бір айта кетер жай, алашордашылар большевиктер партиясы стаан саясатты олдамады, ол сіресе азамат соысы жылдарында аны крінді. Олар агвардияшылар жаында болды, сонымен атар алашордашыларды з арасында бірлік, тсінушілік болмады. аза зиялылары алашы кезде р айсысы р жата йым рды. Мселен, олар Омбыдан «Бірлік», ызылжарда «Талап», Атбеде «Жас тілек», павлодарда «ылым», Зайсанда «аза жрдемі» жне баса йымдарды ран. Міне, осыларды салдарынан Алашордашыларды мірі заа бармады, бар боланы жыл жарымдай мір срді. алымдарымызды бір ауыза келген пікірлеріне араанда «Алашорда» 1918 жылды ортасынан 1919 жылды желтосан айына дейін мір срген. Алаш партиясы, Алашорда кіметін руда, оны жемісті ебек етуіне ерекше лсе осан. Оны басшыларыны бірі болан – Халел Досмхамедов. Х. Досмхамедов 1883 жылы Атырау (брыны Гурьев) облысыны ызылоа ауданыны тайсойан мындаы Жарыпшыан зені бойында дниеге келеді. Алаш ауыл молдасынан сауатын ашан Халел Ойыл (Ккжар) аласындаы бір класты орыс- ырыз (аза) училищесінен бастапы білім алып, одан кейін Орал аласыедаы реалды училищені 1903 жылы здік бітіреді. Сол жылы ол Санкт-Петербург аласындаы Императорлы скери медицина Академиясына тсіп, оны 199 жылы здік бітіреді. Оуды бітірген ол сол жылы Пермь губерниясына арасты Чердынь уезіндегі Морчань блімшесінде жне блімшені абылдау блімінде елі бірдей жмысты атарады. Сол 1909 жылды аяында Халел Досмхамедов Тркістана оралып, сонда дрігер болып 1910 жылды суіріне дейін істеп, Орала ауысып, орал казак-орыстарын емдейтін Ілбішін, Калмыков амалдарындаы ауруханада алаш кіші дрігер, кейін аа дрігер болып ызмет атарады. Осында ол скери дрігер ызметін аятап, отставкаа шыып 1913-1919 жылдар аралыында Темір уезінде дрігер болып ебек етеді. 1905 жылы анды жексенбіден кейін халел Досмхамедовты саяси кресі басталады. Ол дрігерлік ызметін тастап, біржола Алаш озалысыны белсенді ксемдеріні бірі болады. Ол Орал аласында азастанны бес облысынан 800 делегат атынасан, аза халыны туелсіздігін ту еткен алашы жалпы халыты съезін йымдастырушыларды бірі. Осы съезде Халел жне Жаанша Досмхамедовтер облысты аза аудандарын басаруды айта ру жайлы баяндамаларын тыдап, оны толытай олдады. Сондай-а Халел 1918-19 жылдары мемлекеттік саяси рылым ретінде мір срген Ойыл уалаятыны ызмет жйесіні негізін салан адам. Съезде Москвада тетін Бкілресейлік мсылмандар съезіне азастаннан ш делегат сайлаанда соны бірі – Халел Досмхамедов болан. 1917 жылы 5-13 желтосан арасында Орынборда ткен бірінші Бкілазастанды съезінде Халел Досмхамедов бастан ая траалы еткен. Алашорда тапсырмасымен Жаанша екеуі 1918 жылы РК ФСР Халы Комиссарлар Кеесіні траасы В.И.Ленин жне лт істер Халы Комиссары И.В.Сталинмен Алашорда жне Кеес кіметіні араатынасына байланысты келіссздер жргізді. Халел Досмхамедов азамат соысы жылдарында Алаш озалысыны бір орталыа баынан бірттас ызметін жргізу иын болан кезеде Жымпиты аласында ткен Орал казак-орыстарыны тртінші съезінде Москвада ткен кездесу жайлы баяндап, съез шешімі бойынша Ойыл улаятыны Уаытша кіметін рады. Сйтіп, саяси креске тгелдей берілген Халел Досмхамедов Алашорданы зге айраткерлерімен бірге Алаш партиясы жмысына, Алаш автономиясын жариялау ісіне, Алашорда кіметін руа белсене атынаса отырып, оны басшыларыны бірі болды. 1920 жылдан бастап Алаш озалысына Кеес кіметі тиым салуына байланысты Халел Досмхамедовты білім, ылыма баытталан ызметі басталады. Ол 192-25 жылдары ташкенттегі Орта Азия университетіні медицина факультетінде ординатор, Тркістан Автономиялы Республикасы Орталы атару Комитеті жанындаы ырыз- аза білім комиссиясыны траасы ызметін атарады. 1926 жылы азіргі Абай атындаы (брыны КазПи) Алматы педагогикалы университетін ру жніндегі комиссиясыны траасы болып, азастандаы 1928 жылы рылан тыш оу орныны проректоры болып таайындалады. Проректорлы ызметпен оса стаз ретінде профессорлы (1929 жылы) ызметті де атарады. 1930 жылы Алашордаа атынасаны шін Халел Досмхамедовке саяси айып таылып жмысына босатылып, Ресейді Воронеж аласына жер аударылады. Сйтіп халелді уын-сргінге шыраан кезеі басталып, 1938 жылы 26 суірде ттына алынып, 1939 жылы 23 суірде штікті шешімімен атылады. Халел Досмхамедов 1958 жылы аталанмен за жылдар есімі аталмай, ебектері жарияланбай келді. Шындыында Халел оамды ызметімен оса, кптеген р саланы амтыан нды ылыми ебектер алдырды. Оны медицина, биология, тарих, дебиет таырыбында жазан ебектері, соны ішінде «Табиаттану» (1992), «Жануарлар» (1922), «Адамны тн тірлігі» (1923), «Как бороться с чумой среди население Киргизского края» (1918 жне 1925), «Оушыларды саулыын сатау» (1925) оулытары, аза тілі мселесіне арналан «аза-ырыз тіліндегі сингорманизм заы» (1924), дебиет, фольклор мселесін амтыан «Шернияз шешен» (1925), «аза халы дебиеті» (1928), ауыз дебиетімен аза аындары мрасына арналан, жинастырылан «Мрат аын сздері» (1924), «Исатай-Махамбет» (1925), «Аламан» (1926) жинатары тарихи мселелерге арналан ебектер. Мнан баса Халел Досмхамедов кптеген кпшілік- ылыми, публицистикалы маалаларды авторы. Оны ебектері бгінде тере зерттеліп, бірнеше докторлы, кандидатты диссертациялар оралды. Халел Досмхамедов шыармалары жары крді, Халелтану сабаы жргізілуде. Оны атында Атырау мемлекеттік университеті, ызылоа ауданындаы брыны «ызыл ту» совхозы, Атыраудаы Московская кшесі берілді.