йсіндер жайлы археологиялы деректер.
йсіндерді шаруашылыы мен мдениеті жайындаы деректер археологиялы азбалардан аныталып отыр. ытай жазбаларында йсіндерді кшпелілер ретінде сипаттайды. Б.з.б. 105 жылы йсін кнбиіне затылан ытай императорыны ызы киізбен аптаан дгелек йде тратынын, ет, стпен оректенетінін айтып, лемен зарлы хат жазан. йсіндерді негізгі шаруашылыы – мал шаруашылыы. Обалардан табылан мдени мралар олнер ксібіні боландыын да длелдейді.
Алылар.
аза халыны рамына енген ірі тайпаларды бірі алылар. Олар ытай жазба деректерінде кангюйлар деп аталса, ал парсы жне нді діни кітаптары «Авеста» мен «Махабхарата» кангха болып кездеседі. Тркі руналы жазушыларында Кангю-тарбанд деген кентті (аланы) аты бар.алы тайпаларын ытай жазба деректері бойынша, алаш рет аза халыны тарихына таныс еткен алымдар крнекті ытай тіліні мамандары Н. Я. Бичурин мен Н. В. Кюнер. Жазба деректерді пайдалана отырып, алыларды ысаша болса да тарихына кіл блген академик В. В. Бартольд. Ол алы тайпаларын Сырдарьяны орталы аасында мір срген деп тжырым айтады.Бізді заманымызда брыны III асырда алы тайпалы бірлестігі рылды. Оларды астанасы – Битянь аласы. Оларды саны 600 мы, немесе 120 мы й болан.алы мемлекеттік бірлестігіні басында Уын улетінен шыан патшалар трды, олар «би» немесе “ ябу” деген титула ие болды. Бдан баса мемлекеттік аппарата патшаны орынбасарлары жне ш кеесші кірді. Сол кезде (б.з.б. II асырды аяы – I асырды басы) алы мемлекетіне бес иелік – Сусе, Фумо, Юйни, Цзи, Юйцзянь кірді. алылар ытай, Рим, Кавказ жне Орта Азия елдерімен сауда байланыс жасап трды. Олар йсін, н тайпаларымен соысан.
Шаруашылыы.
алыларды негізгі ксібі егіншілікпен штасан мал шаруашылыы болды. Оларда тлімі жне клдетіп суару егіншілік жасы дамыды. Олар днді даылдар еккен жне огород сурумен де айналасан.А аулау мен балы аулауды осалы маызы болды. Елік, тау теке, арар, киік аулады. оныстар мен орымдарды азан кезде балы аулау ралдары – шанышылар, сгілер, арматар, жкшелер шыты. Ет, балы жне сімдік німдерімен жабайы сетін алма, алмрт, рік, тау жуасы, сарымса т.б. пайданылды.алылар оамында р трлі ксіптер,ол нер, сауда жне аша айналысы дамыды.Оларды оныстарында ондаан трын й мен ора – опсылар болды. оныстарда трын йлерде болсын, ора-опсыларда болсын дн, асты сатайтын ра, еденді сылайтын балшыа, шикі кірпішке осылан сабан, толып жатан днккіштер, асты, баша даылдарын сатайтын ыш кеспектер табылды. Жерді тас кетпендермен деген, сйектен жасалан егіншілік ралдары да пайданылан. алылар табиат кштеріне, ата-баба аруаына сиынан. р жылды маусым айында барлы тайпалар жиналып, ата-бабаларына шектік беріп отыран. Оларды бір блігі будды дінін абылдады. Кп дайа табынушылы болды. Сонымен атар алылар жлдыздар арылы трлі болжамдар жасап отыран.
Ндар - кшпенді халы. ндар тірілік дінді станып, тркі жазуын ттынан. Сйлеу тілі де тркі тілі болан.
ндар - кшпенді халы. ндар тірілік дінді станып, тркі жазуын ттынан. Сйлеу тілі де тркі тілі болан. Шыыста Мде «шыгыс ху» тайпаларын баындырды, ал оны рамна, шамамен аланда, Керулен жне Онон алаптарында мекендеген сянби жне ухуань тайпалары кіретін еді. Мде батыста юеди (юечжи) тайпаларына арсы жорытар жасады. Бл кезде азіргі Кореядан Тибетке жне Шыыс Тркістаннан Хуанхэні орта аысына дейін созылып жатан аума н шаньюйлеріні ол астына тсті, ал солтстікте н конфедерациясына біріккен тайпалар Байкалдан ары отстік аудандара дейінгі ауматы алып жатты. Деректемелерде ндарды Саян-Алтай тайпаларына жасаан жорытары туралы да айтылан. Шежіреші б. з. б. 201 жылы сюннулерді солтстікке жне солтстік-батыса арай жорыын жаластырып, Хуньюй, Цюйшэ, Динлин, Гэкунь жне Синьли елдерін баындыранын хабарлайды. Мтінде берілген тсініктемеде лгі айтылан бес елді сюннулерді солтстік жаында жатаны айтылады, ол батысында Кем (Енисей) зенінен Іле алабына дейін созылып жатса керек. Б. з. б. 201 жылы жорыта ндар Алтай тайпаларын тгелдей дерлік баындырды, біра олар бл ауматы толы ол астына каратан жо. алай дегенмен де, сол кезде осылай боланын жазбаша деректемелер де, архео-логиялык материалдар да крсете алмады.
Батыс н Империясыны территориясы Орталы Азия даласынан бастап азіргі кездегі Германия жерлеріне дейін, жне ара теіз бен Балты теізіне дейін созылан.
Ші асырда салынан "ндар" деген сурет. Бл суретте ндарды здері, оларды ару жаратары жне сол кездегі ала трі сипатталан, 1360.
Лы оныс аудару.
Тарихтаы "лы оныс аудару" Орталы Азияны саяси картасына, этникалы рамына згерістер келді. ытайды ыыстыруымен ндар Алтай, Сарыара арылы Батыс азастана жылжыды. Олар жолшыбай кптеген тайпаларды орын ауыстыруына сер етті.Жалпы н тайпаларыны шыыстан батыса арай жылжуы б.з.д. II асырдан басталып, б.з. IV асырына дейін созылан. Тарихта бл жылжу тек ндара ана тн былыс емес, баса да ірі тайпалара да серін тигізді. Тарихта бл тарихи кбылысты "Халытарды лы оныс аударуы" деп атайды. сіресе азастана лкен серін тигізді: жергілікті са, юэчжи, йсін, алы сияты тайпаларды шыыстан батыса арай орын ауыстыруына келді.ндар Еділден тіп, алдарына сармат-аландарды сала отырып, Еуропаа енді. Енді азияльщ ндар Еуропалы жазбаларда "гундер" деп атала бастады. Олар Доннан Дунайа дейінгі ежелгі готтарды Дунайды ары жаына ыыстырды. Кейін готтар (герман тайпалары), остготтар (шыыс готтар) да ндармен одатасуа мжбр болды. ндар Керчь базы арылы тіп, Босфор патшалыын таландады. Бкіл ара теіз жаалауынан Днестрге дейін аралы ндарды ол астына кшті.376 жылы ндар Рим империясы шекарасына таап келді. V асырды 30-жылдарында н басшысы Румыния жне Венгр жерінде мемлекет басына келгеннен бастап мемлекет кшейіп, лемге йгілі болды. ндар патшасы Аттила Еуропада н мемлекетін крып, елді кеейту масатында Рим империясына арсы кресті.Аттил Рим империясы скерлері мен 250 мы Аттила скерлері арасында Шалон аласы тбінде шайас болды. Ол Рим империясыны кейбір аудандарын басып алды. VI асырда Еуропада Аттила бейнесі кескінделген алтын, кміс ашалар шыарылан. Батыс готтар ндармен бірігіп Ежелгі Рим империясына лкен ауіп тндірді. Сонымен атар тайпаларды антропологиялы тс-келбетіні згеруіне сер ете отырып, тркі тіліні таралуына ыпал жасады. Тркі тіліні жергілікті диалектісі алыптасты.
Аттила жне оны дуiрi тарихта шпес iз алдырды, белгiлерiн тек тарихи шыармалар, жылнамалар жне эпикалы шыармалар ана сатап алан жо. Мселен, германдытарды батырлар жырыны 18 шыармасында ндар мен оны патшасыны лы iстерi крiнiс тапанын айтуа болады. Аттила (Этцель) есiмi уаыт те келе пайда болан лингвистикалы згерiстерiне арамастан орта асырлардан берi Германия топонимикасында саталан.
Еуропаа жоры.
Еділ бастаан н скері 447 ж. Фракия мен Иллирияны таландап, Фермопила мен Константинополь іргесіне дейін жетеді. Шыыс Рим империясы (Византия) Еділге туелді екенін мойындап, алым-салы тлей бастайды.Арада трт жыл ткеннен кейін Рим императоры Валентин ІІІ ні арындасы Онорияны тінішімен Еділ батыса аттанып, Галлияа басып кіреді. Галлияны билеуге Рома императоры жіберген ататы олбасшы Аэций вестгот, алан, фраги лытарымен тіл табысып, Еділге арсы кп скер шыарады. Мны аяы тарихта брын болмаан лкен ырын, йгілі Каталаун шайасына келеді. Тарихшылар осы шайаста майдан даласында 165 мы жауынгерді лігі алды дегенді айтады.452 ж. Еділ Италияны ойрандап, Падуя, Милан секілді алаларын алады. Рим салы тлеп тылады. Сйтіп ол осынау лы жорытан Дунай бойындаы мемлекетіні астанасы Еділалаа (Этцельбургке) лкен жеіспен, салтанатпен оралады.
Сюнну-н.
Сюнну-н тарихынан улеттік бірлестікті ш, ал кейін трт экзогамиялы билеуші рулардан (фратриялардан) траны млім. Деректемеде былай делінген: «Хуянь руы, Лань руы, олардан кейін Сюйбу руы пайда болды; оларда е ататы тарматар да на осы ш улет»11. Бл орайда сол анатты райтын Хуянь руы е ататысы болган, ал Лань жне оан еншілес Сюйбу он анат болга. Бір ызыы, шаньюйлік Люаньти руы ататы ру деп аталмаан. Ал Хуянь мен Лань шаньюймен дандалы туыс болан. Бізді заманымыза жаындаанда дандалы туысты біраз згерген. Отстік сюннулерде шаньюй руы Сюй-Лянь-ти деп атала бастады, баска асйектер улетінен Хуянь, Сюйбу, Цюлинь жне Лань аталан. «Осы трт улет оларды елінде ататы рулар болды жне детте шаньюймен дандалы туыс еді». Онда бдан рі былай делінген: «Хуянь руы сол (яни шыыс жне лкен) анат, ал Лань жне Сюйбу рулары о (яни батыс жне кіші) канат болды». Таы екі асырдан кейін оларды патшалы руы алмасан жне з атауын згерткен. Тізіп келтірілген е ататысы енді Дугэ (Туглаг) руы болып шыгады, ол «е батыр жне лыы болды, сондытан шаньюйлер солардан шыты. Оларды ататы трт руы Хуянь руы, Сюйбу руы, Лань руы, Цяо (Цюлинь) руы болды, біра е ататысы — Хуянь руы, одан канцлерлер, сол жне о анаттаы жичжулер шыкан». Уаыт те келе шаньюй руыны белгісіз рудан «е ержрек» болуы негізінде «е лы» руга айналан эволюциясы ерекше крінеді. Тегінде, мнда белгілі бір кезенде сол кезде-а болан ер адам жаынан мрага алатын принципті крсеткен еркек (патриархатты) тегіні іс жзінде стемдік етуімен дуалды йым алыптасан болса керек.
оамы. Патриархалды-рулы арым-атынастарды белгілері те кшті болан. ндар 24 руа блінген. Оларды басында аамандар тран. Аамандар кеесі мен халы жиналысы жмыс істеген. скери ттындардан ралан лдар да болан.Жазба деректер ндар оамындаы кімет белгісі туралы млімет те алдыран. Елді шаньюй басаран. Одан кейін тменбасылар болды. ндар оамында мал мен жерге жеке меншікті пайда болуы, трпайы бюрократты аппаратты рылуы, алым-салы, жазу-сызуды болуы тапты оам мен мемлекетті пайда болуын туызды .
н билеушілері:
1.Тман(шамамен 270-260 жылдарда туып,209- жылы айтыс болан.)
2.Мде(шамамен б.д.б. 230- жылы туып, 174- жылы айтыс болан.)
3.Лауша-ызай (Б.д.д 174-161 жылдары н еліні тірты болан.
4.Елжау би (шамамен б.д.б 177- жылы туып, 104- жылы айтыс болан)
5.оянды (туан жылы белгісіз, б.д.б 68- жылы айтыс болан)
6.Оай би ( Б.д.б 93-60 жылдарды арасындаы йсін кнбиі)
7.Баутиан (Б.д.б 36- жылы ытай скерімен шайасан )
8.Шже (шамамен б.д.б 85-77 жылдарды арасында туып, 36- жылы айтыс болан)
орытынды: аза хандыыны рылуына дейінгі за тарихи кезеде лан-байта Орталы Азия ірін мекендеген тркі тілдес ру-тайпаларды орта аумата мір сріп, бірте-бірте бірігуі мен дамуы арылы з алдына аза халы болып алыптасу процесіні алышарттары алыптасты. Ежелгі заманны тарихи деректері бгінгі аза лтыны ары тегі са, йсін, н жне алы тайпалары екенін крсетеді. Жргізілген ылыми зерттеулер азастандаы номадизм тарихы бізді дуірімізге дейінгі VІІІ асырдан бастау алатынын длелдейді, осы кезеде алашы этномдени ауымдастытар алыптасып, оларды кн крісі шаруашылы жргізуді жаа тсілі – кшпелі мал шаруашылыымен байланысты ткен тарихты таразыласа, аза халыны з мемлекеттілігін ру жолындаы саяси кресі сан асыра созылатын крделі саяси процесс. Бл мселе аза халын райтын ежелгі ру-тайпалар кезеінен бастау алып, аза хандыыны рылуы, оны дамуы, саяси-экономикалы, леуметтік жне рухани байланыстары, иерархиялы атынастары, зіні саяси ндылытар жйесіні тзілуі, халыты саяси мінез-лыны, лтты психологиясыны алыптасу ерекшеліктері уаытты ата сынатарынан тті. Бл орта асырларда да солай болан, азіргі кезеде де туелсіз азастан Республикасы сан алуан иындытарды жее отырып, траты даму стінде. болды
Пайдаланылан дебиет:
«азастан тарихы» (кне заманнан бгінге дейін). Бес томды. 1-том. — Алматы: Атамра, 2010.
Батыс азастан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002
“аза Энциклопедиясы”, 5-том
Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005
азастан тарихы: Жалпы білім беретін мектепті оамды-гуманитарлы баытындаы 10-сыныбына арналан оулы / . Тлеубаев, Ж. асымбаев, М. ойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006.
Чека Улпиано (1860-1916), "ндар Еуропада "
Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004.
“ ДУЛЫА” Трсын Жртбаев (2 том)
осымша интернеттен алынды