Засыз ксіпкерлікті обьективтік жне субьективтік белгілері

 

азастан Республикасындаы алашы жылдардаы жоспарлы экономикадан нарыты экономикаа туі мемлекетті экономикалы мддесін орауа баытталан ылмысты ыыты абыдауында айтарлытай иындытарды туындатты. Алашы 1997 жылы абылданан Р ылмысты кодексі[72] алаш рет барлы экономика саласындаы ылмыстарды 7-тарауа кіргізді. Біра бл ылмысты кодекс............Сілтеме табып ескі кодекс неге алынып тасталды, не шін ала бермеді соан анытау беріп кету керек.Жаа кодексті артышылытарын крсететін сілтеме керек. Мысалыа : Президентті жолдауы негізінде деген сияты.

ылмысты ы теориясында кез – келген ылмыстар обьективті жне субьективтік белгілерден тралы. ылмыс рамыны обьективтік белгілері обьект жне обьективтік жаыны белгілерін сипаттайды.

Соны ішінде, ылмысты ыты негізгі институттарыны бірі болып табылатын, азіргі таа дейін трлі пікірталастара таырып болып келе жатан ылмыс обьектісінзерттеуге тоталып туіміз тиісті. Осы арада професор Е.И. айыржанов те маыналы, ділетті ой адырып кеткен: «Обьект мселесі азіргі таа дейін толы зерттелмеген жне е крделі мселелерді бірі болып ала беруде»-, деп айтып кеткен[79,б. 88].

ылмысты ыты обьектісі ретінде ылмысты ыпен оралатын оамды атынастар танылады[80-83]. А.Н. Трайнинні пайымдауы бойынша: «Кез келген ылмысты обьектісі ол оамды атынастар екенін толыанды жариялау керек»[84, б.124].

Л. Д. Гаухманны ойы бойынша «ылмысты обьектісі дегеніміз баалыры жне маыздыра оамды атынастар» [86, б. 53]. Н.И. Коржанскийді ойы бойынша «маыздыра атынастар деп – бзыланнан кейін мемлекетке немесе оама елеулі зиян кетіретін атынастар, ал баалыра атынастар дегеніміз – леуметтік пайдалы оамды атынастар»-, деген[87, б.77].

Жоарыдаы ойлара арап отырып мына нрсені тсінуге болады: ылмысты ыты обьектісі дегеніміз - ол мемлекет пен оам мддесі шін, сонымен атар азаматтар шін маызды, конституциямен бекітілген, оралатын оамды атынастар болып табылады.

ылмысты ыты теорриясында дстрлі трде обьектіні жалпы, тектік жне тікелей деп бледі. Бл сияты шке бліп арастыру рдісі ескі аза ССР-ні 1959 жылы кодексі абылдананда алыптасса, кейіннен азастан Республикасыны 1997 ж. кодексінде де осы рдіс саталып алды. Демек 2014 жылы абылданан жаа ылмысты кодекске де осы секілді обьектіні вертикаль бойынша бліп арастыру тсілі тн.

Жалпы обьект ретінде ылмысты замен оралатын барлы оамды атынастар табылады. азастан Республикасыны ылмысты кодексіні 1-бабында замен оралатын жалпы обьектілерді крсетеді.

Ал тектік обьектіде болса ылмысты замен оралатын белгілі бір оамды атынастарды бір блігі ана арастырылады. Жалпы обьектіден айырмашылыы, тектік обьекті жалпылама , ке ауымда арастырмайды , белгілі бір саладаы оамды атынастарды арастырады. Мысалыа 8-тараудаы «Экономикалы ызмет саласындаы ылмысты ы бзушылытар»,- ды тектік обектісі экономика саласындаы туындайтын оамды атынастар болып табылады.

Ал Рессей Федерациясыны ылмысты кодексінде болса обектілерді тртке бліп арастырады, олар: жалпы, тектік, трлік жне тікелей. А.П Гореловты пайымдауы бойынша: «бір блікте жиылан ылмысты рамы РФ К – де тектік деп аталады. Ал рамы бір тарауда орналасан ылмыстарды трлік обьекті дейді »[96, б.80],- деп айтып кеткен. Кріп транымыздай Рессей ымысты ыында бізге араанда біршама згешілікті байауа болады.

Ал тікелей обьектіге келер болса отанды аымдарды кзарастары бір жерден шыып тр, оларды пайымдаулары бойынша засыз ксіпкерлікті тікелей обьектісі зады ксіпкерлік ызметтпен айналысуа негіздеген оамды атынастар[77,б. 30; 103,б. 24].

Ал Рессейлік алымдар арасында ртрлі ойлар алыптасандыы байалады. Т.Д. Устинаны ойы бойынша жоарыда аталан саланы обьектісі ретінде ксіпкерлік ызметті баылайтын функционалыды саласы бойынша атысатын оамды атынастар болып табылады[104, с. 10]

Ал С.С. Нестеровты ойы бойынша, жалан ксіпкерлікті тікелей обьектісі мемлекеттік тіркелуге байланысты конституциялы ыын жзеге асыру саласындаы жне арнайы рсат алу, зады ксіпкерлікпен айналысу секілді салада алыптасатын оамды атынастарды арастырады[99,б.48].

Ал О.Г. Карповичті ойы бойынша , замен жне баса да нормативтік актілермен бектітілген, ксіпкерлік ызметпен айналысу ызметіні тртібін реттейтін оамды атынастар танылады делінген[98,б.59].

Жоарыда аталан тжырымдарды ои отырып мынаны айтуа болады: засыз ксіпкерлікті тікелей обьектісі ксіпкерлік ызметпен айналысу тртібі бекітілген замен баыланатын оамды атынастар.

Келесі толы жне жанжаты зерттеуді талап ететін ылмыс рамыны элементі ылмысты обьективті жаы болып табылады. ылмысты, ылмыс рамыны элеменнетріні барлыын тсінуде ылмысты обьективті жаыны алатын орны ерекше.

ылмысты обьективті жаы оама ауіпті астандыты сырты жаы болып табылады. Оны мынандай белгілер сипаттайды: оама ауіпті іс – рекет (рекет немесе рекетсіздік), оама ауіпті зардап(ылмысты нтижесі), оама ауіпті іс – рекет пен оама ауіпті зардап арасындаы себептік байланыс, ылмыс жасаан орын, уаыт, тсіл жадай, жасау ралы мен аруы[1,б.94].

А.В. Наумовты пайымдауы бойынша: «ылмысты обьективті жаы дегеніміз - ылмысты жауаптылыты зіндік ерекше алыпы, олсыз ылмысты болуы ммкін емес»-,деп ылмысты обьективті жаына зінше тсінік берген.

Отанды аымдары арасынан осы таырыпа толыыра жне аныыра мліметті профессор И. И. Рогов пен професор С. М. Рахметов беріп кетті.

Оларды пайымдаулары бойынша: «Адаманы сырты мінез лыын суреттейтін белгілерді жиынтыын ылмысты обьективті жаы деп айтамыз. Бл белгілерге тланы оама ауіпті рекеттері(активті мінез-лы)жне рекетсіздіктері жатады ( пассивті мінез- лы). Сонымен атар обьективті жаты белгілеріне тланы рекетінен немесе рекетсіздігінен туындайтын оама ауіпті зардап пен соларды арасында туындайтын себепті байланыс та жатыды. осымша жоарыдаы бегілермен бірге ылмысты обьективті жаына орыны, уаыты, тсілі, жадайы, жасау ралы мен аруы да жатады.»[2.б.17]

Мені тйген ойым осы И. И. Рогов пен С. М Рахметовты ойларымен сйкес келеді. Осы таырыпа толыанды жне жан – жаты анытаманы осы кісілер крсетіп кеткен.

Таырыбыма сйкес енділікте азастан Республикасыны ымысты кодексіні 214 – бабында крсетілген Засыз ксіпкерлікке тоталып, осы ылмысты обьективті жаыны белгілерін крсететін боламын. Осы Бапыты диспозициясы засыз ксіпкерлікті обьективті жаыны белгілері деп келесі рекеттерді танылады:

1. Ксіпкерлік ызметпен тіркеуден тпей айналысу;

2. Лицензия алу міндетті болан жадайларда арнайы лицензиясыз айналысу;

3. Рсаттар мен хабардамалар туралы занаманы бзып жзеге асырсу;

4. Ксіпкерлік ызметті тыйым салынан трлерімен айналысу;

Азаматтар мен зады тлаларды ксіпкерлік ызметі міндетті трде мемлекеттік тіркеудекн туі тиіс. Мемлекеттік тіркеуден ткен кезден бастап азаматты жеке ксіпкер ретінде ксіпкерлік ызметпен айналысуына ыы бар. Зады таларды тіркеу азастан Ресубликасыны Президентіні 1995 жылы 17 суірдегі Зады тлаларды «мемлекеттік тіркеу туралы» за кші бар жарлыы негізінде жзеге асырылады. Ксіпкерлікпен айналысатын жеке тлалар 2006 жылы 31 атардаы «Жеке ксіпкерлік туралы» заы негізінде тіркеледі.

Зады тла немесе жек тла жоарыдаы негізде мемлекеттік тіркелгеннен кейін , сол тіркелгендігін растайтын жат беріледі, ксіпкерлкпен айналысатын тлада осы жат болмаса , мемлекеттік тіркеусіз ксіпкерлік ызметпен айналысан болып есептеледі[3, б. 367]

Сонымен атар ксіпкерлік ызметпен арнайы рсатсыз(лицензиясыз) айналысатын болса, сол арнайы рсатты бомауы да засыз ксіпкерлік ылмысты рамы болып табылады. Ксіпкерлікті лицензия алуды ажет ететін ызметпен айналысу ыы сол лицензияны алан кезден бастап немесе онда крсетілген мерзімде кшіне енеді, егер зада, зге де ыты актілерде басадай крсетілмеген болса, мерзімі біткеннен со лицензия кшін жояды. азастан Республикасыны 2014 жылы 16 мамырдаы «Рсаттар мен хабарламалар туралы» негізінде лицензиялау ызметі жзеге асырылады.

Лицензия ретінде зырлы мемлекеттік орган тарапынан, белгілі бір ызмет трімен, немесе белгілі бір саламен айналысу шін азаматтара немесе зады тлаа берілетін рсат. Б. У. Сейтхожинні пайымдауы бойынша ксіпкерді лицензия алу міндетті болан ызметпен айналысу ыы сол лицензияны алан сттен басталып жне сол жерде крсетілген мерзім аяталаннан со з ызметін тотатады[78,б.31]. Бдан тсінуге болатыны лицензия алана дейін немесе лицензия з кшін жойаннан кейін ксіпкерлікпен айналысса ол засыз ксіпкерлік болып есептеледі.

Біра бл жерде Б. У. Сейтхожин мселені тек біржатама арастырып отыраны крініп тр. Лицензиясы болып трып та зге ызметпен айналысуы ммкін немесе лицензияны зге адама беру де засыз ксіпкерлік екенін мытпауымыз шарт.

З. О. Ашитовты жазан ебектерінде «лицензияны олдануа ыы жо зге адама берсе, ксіпкерлікпен лицензия мерзімі тіп кеткеннен кейін айналысса немесе лицензия мерзімі кшіне енбей жатып айналысса, лицензияда крсетілмеген ксіпкерлі ызметпен айналысса онда бл лицензиялау ережелерін бза отырып ксіпкерлікпен айналысу балып есептелінеді»-,делінген[4, б, 235]

Ал Рессей Федерациясы ылмысты ыында бл мселеге сл згешелеу кзарас бар.

Профессор Л.Д. Гаухман , Профессор Л. М. Колодкин жне профессор Максимовты пайымдауларынша лицензиялау шарттарын бза отырып ксіпкерлекпен айналысуа мына негіздер жатады: ксіпкерлікрен лицензияны рсімдеу лі аяталмай жатып айналысса немесе лицензия мерзімі тіп кеткенненен кейін айналысса, лицензия талаптарын бза отырып айналысса жне лицензияда крсетілмеген зге ызметпен айналысса делінген.[5, б. 472]

Ал А. Лобков кіпкерлік ызметімен лицензиясыз айналысуды келесі трлерін крсеткен:

1. Лицензияны алуа арналан жаттар укілетті органа жнелтілген, біра лицензия лі берілмеген.;

2. Субьект ксіпкерлік ызметпен айналыспай жатып лицнезия алу керектігін білмеген немесе біле тра амаан;

3. Лицензия ы бзушылы жзеге асырылып алынса зады кші болмайды.;

4. Лицензия зады трде алынан, біра лицензия мерзімі тіп кетсе ;

5. Лицензия зады трде алынан , мерзімі де тіп кетпеген , біра тртіп саталмаса ( лицензия шарттарын сатамаан) , лицензияны кші тотатылан немесе жойылан болса (атйтарылан) , онда мерзімі аяталмай зіні зады кшін жояды; [110]

Жоарыда аталан ойларды, тжырымдарды ои отырып тйгенім: Лицензиялау укілетті орган тарапынан жзеге асырылады. Ксіпкерлер з ызметімен айналысанда лицензиялау ережелерін бза алмайды.

Ксіпкерлік ызметті обьективты жаыны келесі белгісі – Ксіпкерлік ызметті тыйым салынан трлерімен айналысу.

АЛЫП ТАСТАУ КЕРЕК.......

Ксіпкерлікті тыйым салынан тріні айнаысуды білгілі бір тртібі жо.

................. егер тыйым салынан кісіпкерлікті трімен айналысу фактісі аныталса онда жауапты адам К ні лайыты бабы бойынша жауап беруі тиіс делінген. Ал егер ылмысты кодексте арнайы бап болмаса ....РФ заын арау керек....................

 

ылмысты кодексті 21- бап бойынша ылмысты жауаптылыа тарту шін тек ана жоарыдаы рекеттер жне рекетсіздіктерді болуы аны жеткілікті емес сонымен атар сол ркететтерімен мемлекетке, азаматтара йымдара ірі млшерде зардап келтіруі шарт.