Осылайша засыз ксіпкерлікті субьектісі он алты жаса толан, есі дрыс жеке тла танылады.

азіргі тада засыз ксіпкерлікпен айналысу шін жауаптылы жасы лі кнге дейін зекті болып ала беруде.

азіргі тадаы азастан Республикасыны ылмысты зынамасына сйкес засыз ксіпкерлікпен айналысаны шін зады тлалара жауаптылы арастырылмаан. Егер засыз ксіпкерлік ылмысы жасалынатын болса оларды орнына басшылары , орынбасарары жне т.б. тлалар жауап береді.

А.В. Наумовты пайымдауы бойынша « бл мселе отанды ылмысты ыта дстрлі трде зашыарушылы дрежеде шешілген. Біра теориялы трыда зады тлаларлы жауаптылыы мселесі лі кнге дейін пікірталаса толы»,- деген секіді ой білдіріп ткен[109. Б. 179].

Зады тлаларды жауаптылыа тарту мселесіні пайда болу тарихына тотала кетсек, зады тлаларды жауаптылыа тарту мселесі ортаасырлы мемлекеттер занамасында да орын алан. Мысалы 1670 жылы француз мемлекетіні ордонансында ауымдастытар мен корпорацияларды ылмысты жауаптылыа тарту мселесі арастырылан[139. Б.250-251]

Ал неміс криминаисті Франс фон-Лист XIX-асырда осы таырыпа байланысты зекті ой жазып алдыранын креміз. Оны пайымдауы бойынша: Ерекше жарыларды жай алдыратын болса онда азіргі империялы ыа сйкес тек жеке тлалар ылмысты жауаптылыа тартылады ал зады тлалара болса ешандай жауаптылы арастырылмаан... Біра зады тлалар ыты атынастарды атысушыларыны бірі ретінде рекет абілеттілігін беру мселесі мен корпорацияларды жауаптылыа тарту мселесі ммкін жне аыла онымды шешім екенін айтып ткен [150. Б. 124].

Ал 1953 жылы Рим шахарында ткен VI-ылмысты ыа байланысты халыараы конгрессте болса зады тлаларды жауаптылыа тарту мселесіні ммкін екенін арастырып ткен. 1978 жылы Европа кеесіні ылмысты мсеелеріне байланысты комитеті зады таларды экологиялы мселелер бойынша жауаптылыа тартуа байланысты Батыс Европа мемекеттеріне кеес берген. Отанды белді алым У.С. Джекебаевті пайымдауы бойынша « щет ел мемлекеттеріні сонымен атар АШ ылмысты ыыны субьектісі ретінде рі жеке тлалар рі зады тлалар (крпорациялар) жауаптылыа тартылады»,-еген секілді ой білдіріп ткен [151. Б.91]

Рессей Федерациясыны ылмысты Кодексіне Тсіндірмесіні авторларыны ойынша , засыз ксіпкерлікті субьектісі ретінде ксіпорынды ран, оны ндірістік бадарамасын ран,ксіпорынды басаруа байланысты кімшілік – жайастырушылы ызметті атаратын, сонымен атар ксіпкерліктен тскен пайданы жайастырушы тла танылады делінген.

Ал Т.Д. Устинова болса бндай анытаманы сынай отырып , ылмысты жауаптылыа тартуа болатын тлаларды атарына еш кмнсіз пайданы блуге атысатын рытайшыар мен акционерлер де кіререді деп ой білдірген[104,б. 38]. здері тікелей ксіпкерлік ызметпен айналыспаса да , бндай тапсырманы атарушы органа бере отырып з ойларын еркін жзеге асырады.

лтты занамада зады тлаларды ылмысты жауапа тартуды жо екенін профессор Р. Т. Нуртаев та айтып теді. Оны пайымдауынша мемлекет осы йымдарды арасында миллиярдттаан салы тсімдерін ала алмай отыр. Осыны негізінде ол жедел трде зады тлалара жауаптылы енгізу керек екенін атап теді[140, б. 10]

Зады тланы ылмыс субьектісі ретінде тануа байланысты азастан Республикасыны жаа ылмысты кодексті кабылдау барысында да сыныстар болды.

КОНЦЕПЦИЯНЫ жазу

Біра зашыарушы ылмысты кодексті абылдыу барысында зады таларды жауаптылыа тартуа байланысты сынысты таы да ескерусіз алдырды. Дл осыан сас жадай Рессей Федерациясы ылмысты кодексінде де орын алан

Белгілі бір алымдарды пайымдауынша зады тлаларды жауаптылыа тартудан бас тарту ылмысты ыты басты аидаларыны бірі - р адамны оама ауіпті рекет жасааны шін жеке зі жауап беру принципіне сйкес келеді деген секілді ой білдіріп ткен [142, б. 99].

Дл осыан сас станымды В. Д. Филимонов та білдіріп теді. Оны пайымдауынша зады тлалара ылмысты жауаптылы енгізілуі ммкін емес себебі ылмысты ыты ненгізгі аидаларыны бірі кіна жауаптылы аидасына айшы келеді делінген. [143.б.101]

Зады тлаларды жауаптылыа тарту мселесі біратар шет ел зашыарушылары шін зекті мселе емес. Б.С. Никифорв пен Ф.М. Решетниковты айтуларынша «АШ , лыбритания секілді жалпы ы (common law) мемлекеттерінде зады тлаларды жауаптылыа тарту мселесі лде ашан шешілген жне пікірталасарлы хлде емес»[144,б.53]

Зады тлаларды жауапа тарту мселесі , оларды экономикалы ылмыстарды субьектісі деп таныан мемлекеттерде айыппл негізінде шешілген. Мысал ретінде Нью Йорк штатыны ылмысты кодексінде зады тлаа жаза ретінде 500 ден 1000 доллара дейін айыппл салынады[145, б. 174] дл осыан сас жадай Франция занамасында да алыптасан. « Е жоары айыппл: ылмыс шін – 250 млн франк ,5 – кластаы ы бзушылы шін 50-мы франк . Егер ылмысты жауаптылыа айта тартылатын болса онда айыппл да лаяды[146, б.77].

Сонымен атар жоарыда аталан мемлекеттерде, айыпплмен атар осындай ызметпен айналысан йыма жаза ретінде зады тланы ызметін тотату ( ликвидация) шаралары да арыстырылан, ал жеке тлалара болса бес жылдан жоары мезімде бас бостандыынан айыру шаралары арастырылан[146, б. 77]

Дл осы кзарасты азастан Республикасыны Президенті Н.. Назарбаевта станады. Оны пайымдауы бойынша « ...конфискация имущества юридического лица , его ликвидация , как показывает зарубежный опыт, может стать весьма эффективным средством борьбы с перечисленными видами преступлений» ,-деген секілді ой алдырып кеткен [9. Б. 2]

Бізді ойымызша отанды зашыаруышы шет елдік тжірибеден лгі ала отырып, дстрлі трде тек ана жеке тлаларды ана жауаптылыа тартпай зады тлаларды да жауаптылыа тартуы тиіс.

Сонымен атар тжірибеде мынандай жадайлар кездеседі. Белгілі бір ЖШС засыз ксіпкерлік ызметпен айналысаннан со з ызметін тотатады да , біра бірнеше уаыт ткеннен со сол сол раммен жаа ЖШС рып з ызметін рі арай жаластыра береді. Бнымен айтымыз келгені зады тланы жауаптылыа тартаннан со оны атысушылары алдаы уаытта ксіпкерлік ызметімен айналыса алмайтындай етіп жазалау керек. Сонда ксіпкерлік саласындаы ылмысты барысын біршама бседетуге бден болады.

Ары арай засыз ксіпкерлікті субьективті белгілерін одан ары арай зерттейді екенбіз міндетті белгілеріні бірі болып табылатын , субьективті жаына тоталып туімізге тура келеді.

ылмысты субьективтік жаы дегеніміз – адмамны зі жасаан іс – рекетіне жне оны зардаптарыеа психикалы атысы.

ылмысты сырты жаын крсететін обьективті жаа араанда субьективті жа оны ішкі мнін бідіреді. Жне де ылмысты обьективтік жне субьективтік белгілері зара тыыз байланысты болады, белгілі бір ттасты райды. Сондытан субьективті жаты зерделеу ылмысты тиісісті рамыны обьективті жаына талдау жасалынып жргізіледі.

ылмысы ыта субьективті жа мынандай белгілермен сипаттады: кін, ниет, масат. ылмысты ы теориясында аталан белгілері ртрлі тсіндіріп теді: масат пен ниетке араанда кін міндетті белгі болып табылады. Масат пен ниет бір ылмыс рамы шін міндетті болса ал кейбіреуері шін факультативті белгі болып табылады.

А.В. Наумов субьективті жаты белгілеріне , ымыс жасалу барысында тланы эмоционалды жадайын да жатызады [107,б.260 ]

азастан Республикасны ылмысты ыында субьективті жаа мынандай пайымдау берген: « правильное устоновление субьективной стороны приступления – форм вины, мотива и цельи совершения приступления – имеет большое значение; позволяет отграничивать преступного от непреступного, точно квалицировать преступление , отграничивать друг от друга сходные по обьективной стороне составы, определять степень опасности лица, совершившего преступное деяние, индивидуализировать наказание» [85, б.68]

алымдарды кпшілігі засыз ксіпкерлік асаана ылмыс деп есептейді. Р К –ні 20 бабыны , 1 – тармаында : «тiкелей немесе жанама пиылмен жасалан іс-рекет асаана жасалан ылмысты ы бзушылы деп танылады», - деп жазылан.

Ал Р К-ні 20-бапты, 2-тармаында болса: «Егер адам з рекеттерiнi (рекетсiздiгiнi) оама ауiптi екенiн ынан болса, оны оама ауiптi зардаптарыны болу ммкiндігiн немесе болмай оймайтынын алдын ала болжап білген болса жне осы зардаптарды туындауын алаан болса, ылмысты ы бзушылы тiкелей пиылмен жасалан деп танылады» ,- деп жазылан.

За дебиеттерінде засыз ксіпкерлікті тікелей асааналыпен, лде жанама асааналыпен жасалады деген таырыпа байланысты алымдарды ртрлі кзарастары аыптасан.

О.Г. Карповичті ойыша , засыз ксіпкерлікті субьективті жаы ретінде тікелей асаана кінні болуы танылады [98,б.60].

Ал Ю. П. Кравец болса субьективті жаы диспозицияда крсетілген рекеттер бойынша тікелей асааналы болады, ал келіпшыан зардаптан со тікелей асааналыпен бірге жанама асааналы та болатынын айтып теді[108,б.93]

Т. Д Устинова да дл осыан сас ойды білдіріп кеткен . оныі ойынша диспозицидаы рекеттерге арап ол тікелей асааналыпен жасалады деп есептеу керек екенін айтып кеткен.[33, б.31].

Ал С.С. Нестеровты пайымдауы бойынша ірі зардапа алып кеген засыз ксіпкерлік тек ана тікелей асааналыпен ана емес, жанама асааналыпен де жасалынуы ммкін, ол шін алдын ала дайындалан жоспарланан засыз ксіпкерлік ызметпен айналысу керек. Засыз ксіпкерлікпен айналысу барысында , кей зардаптары абайсызда туындауы ммкін. Мысалыа,лиццензия шарттарын бза отырып медициналы тдірибелермен айналысып жріп , адам денсаулыына зиян келтірсе онда бл зардап абайсызда келтірілген зардап болып есептеледі[99, б. 52].

Жоарыда аталан алымдарды дерлік барлыы засыз ксіпкерлікті субьективті жаы диспозиция бойынша тікелей асааналыпен жасалынады , ал наты рекет барысында асааналыпен бірге жанама асааналыпен де жасалынуы ммкін, ал туындаан зардап абайсызда туындауы ммкін деген ойда.

Ал бізді ойымызша засыз ксіпкерлікті субьективті жаын тікелей асааналыпен бірге жанама асааналыпен де сараптаан дрыс деп есептейміз.

Отанды профессорлар И.И. Рогов пен С. М. Рахметовты пайымдауы бойынша засыз ксіпкерлік рі тікелей асааналыпен рі тікелей де асааналыпен де жасалынуы ммкін.190-баптаы рекетті жасау барысында ылмыскер ксіпкерлік ызметті тіркеусіз немесе арнайы рсатсыз жасап жатанын ынады, з жасаан рекетінен со азамата, йыма мемлекетке ірі зардап келетінін кре біледі, немесе оны рекеті айтарлытай млшерде акцизделетін тауарларды ндірумен, сатаумен, тасымалдаумен не ткізумен байланысты болатынын ынады жне аталан зардаптарды болуын алайды немесе саналы трде зардапты болуына жол береді немесе оан кіл аудармайды[153,б.368]

Дл осындай кзарасты Б.В. Волженкин де білдіріп теді, оны ойынша засыз ксіпкерлік ызметпен айналысаннан кейін ірі зардап туындаан жадайда ылмыскер барлыын кре біледі немесе алайды немесе соан саналы трде жол беретінін немесе туындайтын зардапа еш кіл блмейтінін айтып кеткен[76,с.95].

Осы аталан алымдарды ойын сараптай келе сол зардапты болуын алайтын болса онда тікелей асааналыпен жасалынады, ал аламаса да сол зардапты болуына жол берсе онда жанама асааналыпен сипатталатынын ынуа болады.

Осылайша засыз ксіпкерлікті субьективті белгілерін зерттей отырып , келесі ойды тйіндеуге болады:

1. 16 жаса толан азастан Республикасы азаматтары, шет ел азаматтары немесе азаматтыы жо есі дрыс жеке тлалар ылмыс субьектісі болып табылады.

2. Засыз ксіпкерлікті субьективті жаы тікелей де жанама да асааналыты болуымен сипатталынады.