Жалан ксіпкерлікті обьективтік белгілері

Отанды за шыарушы жалан ксіпкерлік ызметпен айналысу ылмысын 2014 жылы Р К ні 8-тарауындаы «Экономикалы ызмет саласындаы ылмысты ы бзушылытар» тарауына енгізіді.

Бл жерде жоарыдаы засыз ксіпкерлікті сипаттау барысында жалпы , арнайы жне тікелей обьектілер жайлы айтып ттік , олай болса тікелей обьектіге те бергеніміз дрыс болады.

Л.Д Гаухман жалан ксіпкерлікті тікелей обьектісі ретіне ксіпкерік саласындаы экономикалы мдделерді амтамасыз ететін оамды атынастарды айтады[118. Б. 151

Осы таарыпа орай Х. Ф. Нафиев пен Г.Р. Хамидуллина айтарлытай ызыты ой білдіріп ткен. Оларды пайымдауынша ксіпкерлік ызметті дамуын амтамасыз ететін оамды атынастар жалан ксіпкерлікті тікелей обьектісі болып табылады деген секілді ой білдіріп ткен[119. Б. 70]

Осыан сас станымды отанды алымдар да білдіріп кеткен. Бл ылмысты тікелей обьектісі ксіпкерлік ызмет туралы занамаа сйкестігін амтамасыз етеуге баытталан оамды атынастар[6. Б. 371, 7. 286]

Жоарыдаы жалан ксіпкерлікті обьектісін анытауа баытталан тжырымдар бойынша отанды жне рессейлік алымдарды ойы бір жерден шыып тр деген сз.

Бізіді ойымызша жалан кісіпкерлікті обьектісімен таныса отырып, осы ылмысты ыты рекетті осымша обьектілері де туындауы ммкін екенін естен шыармауымыз шарт. Жо.арыдаы танысан оулытарымны ешайыссында осымша факультативті обьектіер крсетіліп кетпеген.

Осыан байланысты Т.Д. Устинова жасы ой білдіріп кеткен. ылмысты жауаптылыа тарту шін негізгі обьектімен атар осымша факультативті обьектілерді бірін тауып алуымыз керек екенін айтып ткен[96. Б. 65]

Тлалар тарапынан тадалан тыйым салынан ызмет тріне байланысты жалан ксіпкерлікті осымша факультативті обьектілеріне, экономика саласындаы азаматтарды, мемлекеттті, йымны ытары мен мдделері жатады.

Кредиттен босатылу, немесе зге де мліктік пайда табу масатында жалан ксіпкерік субьектісін ру кезінде факуьтативті обьекті меншік ыы болып табылады.

Жалан ксіпкерікті келесі міндетті белгісін зерттей отырып жалан ксіпкерлік жайлы норманы толытыру керек деп есептейміз. Ол шін тжірибе нтижелеріне сйене отырып , осымша факультативті обьектіні анытауымыз керек.

Жалан ксіпкерлік ызметті обьектісі ретінде ксіпкерлік ызметті аидаларын алыптырастыратын, ылмысты замен оралатын оамды атынастар танылады.

ылмыс рамыны келесі элементтерін тануда аса маызды рлге ие болып табылатын ымысты обьективті жаын зерттеуге кшеміз.

Адамны кез келген ректтері сырты ( обьективті) жне ішкі( субьективті) сипаттара ие болып табылады. Сырты рекеттер адамны іс –рекетіні обьективті шындыта олданылуын амтамасыз етеді. Ал ішкі белгілер болса адамны санасын басаратын психикалы процесстер ( ажеттілік, мдде, ниет).

ылмысты обьективті жаын ылмысты сарты жаын сипаттайтын белгілер алыптастыратыны жалпыа белгілі. Бндай белгілерді атарына белгілі бір обьектіге зардабын келтіретін ауіпті оамды рекеттер ( рекеттер немесе рекетсіздіктер); оама ауіпті зардап ( ылмыс нтижесі); оама ауіпті рекет пен оама ауіпті зардап арасындаы себепті байланыс; тсілі, ралы, орыны, уаыты, жне жадайы жатады. ылмысты обьективті жаы ылмысты жауаптылыты зіндік алыпы болып табылады [109. Б. 156] .

ылмысты занамаа сйкес, ылмысты ой, ылмысты кіл кй, ылмыс жасауа байланысты андай да бір сз болса ол ылмысты жауаптылыа тартуа негіз болып табылмайды. Ойластырылар ы бзылушылыьы жзеге асыру шін оама ауіпті андай да бір рекет немесе рекетсіздікті олдана отырып ылмыс жасаса ана за ылмысты жауаптылыа тартуа рсат береді ( Р К 4-бап).

Жоарыдаы мыліметтермен таныса отырып Р К-ні 215-бабыны диспозициясына сараптама жргізуіміз ммкін. «Жалан ксiпкерлiк, яни ксiпкерлiк ызметтi жзеге асыру ниетiнсiз, кредиттерді засыз алу немесе салытан босату немесе тыйым салынан ызметті жасыру немесе зге де мліктік пайда алу масатында немесе осындай рекеттерді жасалуына жрдемдесу масатында жеке ксiпкерлiк субъектiсiн ру не баса зады тлаларды оларды шешiмдерiн айындау ыын беретiн акцияларын (атысу лестерiн, пайларын) иемдену, сол сияты олара басшылы ету, егер бл іс-рекеттер азамата, йыма немесе мемлекетке iрi залал келтiрсе»

Бл ылмысты обьективті жаы ксіпкерлік ызметімен айналысу ниетінсіз комерциялы йым ру арылы азаматтара , йыма немесе мемлекетке ірі залал келтіру болып табылады.

азастан Республикасыны конституциясыны 26-бабыны 4-тармаында « ркімні ксіпкерлік ызмет еркіндігіне, з млкін кез келген зады ксіпкерлік ызмет шін еркін пайдалануа ыы бар. Монополисттік ызмет замен реттеледі рі шектеледі. Жосысыз бсекеге тыйым салынады.»,-делінген. Осы занама арылы бізді мемлекеттегі азаматтарды ксіпкерлікпен айналысу еркіндігі крсетілір тілген.

Жоарыдаы жалан ксіпкерлікті ылмыс рамын зерттеу барысында ксіпкерлі ызметті зады тланы анытамасына тоталып ткеннен кейін ол жайлы айталап жазбаанды жн крдік.

Енділікте Р К-ні 215-бабында крсетілген жалан ксіпкерлікті обьективтік жаын сипаттауа келер болса бл жерде кез келген зады тланы емес ксіпкерлік субьектісін руа баытталан рекет болуы керек. Осыан байланысты Б. И. Колб маыналы ой білдіріп ткен. Кез- келген комерциялы йым ксіпкерлік ызметпен айналысады біра ксіпкерлікпен айналысатын кез- келген йым комерциялы йым емес екенін айтып ткен [124. Б. 84]. Бір нрсені айтып кетуіміз шарт ы орау ызметінде жалан ксіпкерлікті толы тсіну шін зге ы салаларына сілтеме жасалынады. рылалы жатан комерциялы йымды ру барысында рылтайшылар Р А –ні 34-бабыны 2- тармаына сілтеме жасай отырып, мемлекеттiк ксiпорын, шаруашылы серiктестiк, акционерлiк оам, ндiрiстiк кооператив нысандарында ана ра алады.

Бізді ойымызша отанды за шыарушыны лсіз тараптарыны бірі жалан ксіпкерлік ксіпкерлікті проблеммаларын зерттеу барысындаы комерциялы емес йымдарды ызметі болып отыр. Шынында арап отырса бл аталан йымдар лкен ауіп тндіріп отыр. Бл жердегі кемшілік кез келген зге ( комерциялы емес) йымды ру 215-бап бойынша сараланбайды.

Осыан байланысты бізді ойымызша 215-бап бойынша тек ана комерциялы йымды румен ана шектелмей толы зады тлаларды руды да амтуы тиіс деп есептейміз.

А. Н. Аыбаевті пайымдауынша « ксіпкерлік немесе банктік ызметті жзеге асыру ниетінсіз , несие алу, салы тлеуден босатылу, зге де мліктік пайда алу немесе тыйым салынан ызметті жасыру масатымен зада белгіленген зардапты келтіре отырып комерциялы йым ру рекетімен сипатталады.»,-делінген [8, Б. 191] Бізді пайымдауымызша бл пайымдау лі де толытыруларды талап етеді.

Осы таырыпа байланысты отанды таы бір алым З. О. Ашитов ызыты ой алдырып кеткен. Ксіпкерлі ызметпен айналысу ниетінсіз жалан ксіпкерлік арылы, алаяты, алдау арылы жзеге асырылатын ылмыс:

1. Жеке млікке негізделген жеке ксіпкерлік рылады;

2. зге зады тлаарды акцияларын сатып алу;

3. Он басару;[4. Б. 238]

Жалан ксіпкерлікті обьективті жаын крсетуге отанды алымдар, Бекмаганбетов А.Б., Ревин В. П., Рыхлов О.А. маыналы ой алдырып кеткен. Оларды пайымдауларынша ылмыс комерциялы мекемені ру жне тіркеу ызметімен сипатталады. Бндай ызметті кезедері: ажетті жаттарды дайындау, жарыны абылдануы, тіркеу, лицензия алу жне т.б. Осылайша зады трдегі рекеті аяталады да, азаматтара, мемлекетке, оама зардап алып келетін ылмысты рекеттер басталады. [9. Б. 603 ] .

Жоарыдаы пайымдауларды орытындылау отырып з райымдауымызды бере кетейік: Жалан ксіпкерлікті обьективтік жаы келесідей рекеттермен, белгілермен сипатталады.

1) яни ксiпкерлiк ызметтi жзеге асыру ниетiнсiз, кредиттерді засыз алу ;

2) салытан босату немесе тыйым салынан ызметті жасыру;

3) зге де мліктік пайда алу масатында немесе осындай рекеттерді жасалуына жрдемдесу масатында жеке ксiпкерлiк субъектiсiн ру;

4) баса зады тлаларды оларды шешiмдерiн айындау ыын беретiн акцияларын (атысу лестерiн, пайларын) иемдену, сол сияты олара басшылы ету;

5) йыма немесе мемлекетке iрi залал келтiрсе;

6) жасалан рекет пен келтірілген зардап арасындаы себепті байланысты болуы.

Таы бір оса айта кететін жайыт жалан ксіпкерлікті рылу барысында барлыы зады трде болады. Зады трде тіркеледі, лицензияны да алады. Бірінші араанда баршасы зады трде секілді крінеді . біра бл рекет уаытынша ан сипат алады да засыз іс-рекеттер ол тіркелгеннен кейін басталады. Мысалы : тыйым салынан ызмет трімен айналысу деген секілді.

Жалан ксіпкерлік материялды ылмыс болып есептелінеді. ылмыс ірі залал келтірілгеннен со аяталан деп есептелінеді. Осыан сас ойларды отанды алымдар да пайымдап ткен[4. Б. 239; 8. Б.191 ;9. Б. 604;]

Жеке ксіпкерлік субьектісіні засыз рекеттері нтижесінде ірі залал келсе ана жалан ксіпкерлік шін жауаптылы болады [10, Б. 286]