Ксіпкерлік саласындаы ылмыстарды динамикасы, криминологиялы сипаты, рылымы

Осы таырыты ылмысты-ыты жаын сипаттау барысында айтып кеткеніміздей азастан Республикасы жоспарлы экономикадан нарыты экономикаа ткеннен кейін бізге брындары беймлім болып кеген кптеген ксіптер мен ызметтер туындады. Брындары ылмыс деп саналатын ксіпкерлік ызмет саласы задастырылып, жеке тлалара осы ызметпен айналысу шін жадайлар жасалып, задар абылданды.

Жаа ызмет трімен атар жаа ылмыс трлері де туындай бастады. Сол жаа ымыс трлеріні атарына ксіпкерлік саласындаы ылмыстар да жатады.

Осы блімде біз ксіпкерлік саласындаы ылмыстарды криминологиялы тараптарын крсететін боламыз.

азастан Республикасыны Жоары Прокуратура жанындаы ыты статистика жне арнайы есепке алу комитетіні мліметтеріне араанда 2015 жылды мамыр айына дейінгі кезеде жалпы 108856 ылмыс тіркелген боса ал экономика ызметі саласындаы тіркелген ылмыстарды лесі 1805 болып отыр [20].

«ылмыстылы» тсінігін анытап алмай трып біз крсеткішке де сипаттамаа да жеке – жеке тоталып те алмаймыз. «ылмыстылы» тсінігі – криминологияны е маызды тсінігі.

аза ылмысты за ылымыны атасына айналан Е.И. айыржанов пайымдауы бойынша ылмыстылы дегеніміз – белгілі бір аумата, белгілі бір уаыт аралыында тапты оам тарапынан жасалан барша ылмыстарыны жиынтыы ретінде крсетіген тарихи згермелі, теріс,обьективті, леуметтік жадайы екенін айтып кеткен [175. Б. 19---1].

Жоарыдаы анытаманы ашып крсеткенде былай тсіндіруге болады. азастан Республикасында 2015 жыл аралыындаы жеке – жеке жасалан барша ылмыстарды жиынтыын ылмыстылы деп арастырамыз.

Осы анытаманы отанды алым Жмааи Амас біршама толытырып кеткен. Оны пайымдауы бойынша « ылмыстылы – бл саыстырмалы жаппай, тарихи згермелі, леуметтік, ымысты – ыты сипата ие, белгіі бір мемлекеттте белгілі бір уаыт аралыында жасалан ылмыстарды жиынтыынан тратын тапты оамны былысы», - деген анытаманы беріп кеткен [21. Б. 25].

Ендігі кезекте крсеткішке келер болса , ылмыстылыты мынандай крсеткіштері бар: дегейі, арындылыы, рылымы, динамикасы. Дегейі дегеніміз белгілі бір мемекетте белгілі бір уаытта жасалан ылмыстарды тпкілікті жиынтыы. Мысалыа, 2008 жылы азастан Республикасында жасалан ымыстарды жапы деігейі 1277478 ымыс болса,ал 2009 жылы ол дегей 131548-ге ктеріген, 2010 жылы дегейі 132183 ылмыс тіркелген. Осы жердегі 1322183 ол 2010 жылы азастан Республикасындаы ылмыстылыты дегеі болып табылады.

Ал ылмысты арындылыын коэфициент арылы анытауа болады. Оны зін зін ылмыс фактісіне атысты, ымыс жасаан тлаа атысты, сотталандара атысты деп шке бліп арастыруа болады.

ылмыс рылымы дегеніміз – бл белгілі бір уаытта бегілі бір аумата жасалан барша ылмыстарды ішіндегі наты ымыстылы тріні лес салмаы жне ылмыстар саныны ара атынасы.

ылмыстылыты динамикасы – белгілі бір кезедегі ылмыстарды дегейі мен рылымыны згеруі, оны озалысы.

азастан Республикасыны Бас прокуратурасы ыты статистикасы жне арнайы есепке алу комитетіндегі крсетілген мліметтерге сйенсек экономикалы ызмет саласындаы ылмысты ы бзушылытар бойынша 2008 жылы азастан республикасы бойынша 5485 ылмыс тіркелген боса оны ішіндегі 489 ылмыс засыз ксіпкерлік ызметіне атысты тіркелген, ал 368 ылмыс жалан ксіпкерлік саласында тіркеліп отыр. Ал зады ксіпкерлік ызметке кедергі жасау ылмысы бойынша (189-бап) 1 ылмыс тіркелген болса ксіпкерлік ызметке засыз атысу ылмысы бойынша 8 ылмыс тіркелген. жалпы 5485 ылмысты ішіндегі ксіпкерлік ызмет саласындаы ылмыстарды лес салмаы 15,7% рып отыр. Ал келген метериялды шыына келетін болса жалпы экономика саласындаы материялды шыынны лесі 58325416,027 теге болса оны ішіндегі засыз ксіпкерліктен келген материялды шыын 8957833,705 тенгені раса ал жалан ксіпкерлік бойынша материялды шыын 18813240,2 тегені рып отыр [22].

Ал бл крсеткіш 2009 жылы млімет бойынша жалпы тіркеген ылмыс саны 131548 ылмысты рап отыр. Оны ішіндегі экономика саласындаы ылмыстарды лесі 5404 ылмысты рап отыр. 2009 жылы ылмыстылыты дегейі 2008 жылмен салыстыранда 81 ылмыса азайып отыр деген сз. Зады ксіпкерлік ызметке кедергі жасау ылмысы бойынша 1 ылмыс тіркелген, ал засыз ксіпкерлік ылмысы бойынша 679 ылмыс тіркелген 2008 жылы крсеткішке араанда 2009 жыы засыз ксіпкерлік ызмет саласындаы ылмыстылы дегейі 190 ылмыса артанын байауа боады. Ал жалан ксіпкерлік ылмысы бойынша 565 ылмыс тіркеген. Яни 2009 жылы 2008 жылмен салыстыранда 197 ылмыс арты жасалынаны байалып отыр. Ал ксіпкерлік ызметке засыз атысу фактісі бойынша 2009 жылы 8 ылмыс тіркелген. Жалпы ылмыстылы пен экономика саласындаы ылмыстылы дегейі 2009 жылы тмендегенімен, ксіпкерлік саласындаы ылмыстылы дегейі керісінше артып отыр деген сз. 2009 жылы экономикалы ызмет саласы бойынша 5404 ылмысты оиа тіркелген болса ксіпкерлік саласында тіркелген ылмысты рылымы экономикалы ызмет саласыны рамында 23,1 % рап отыр. Демек 2009 жылы экономикалы ызмет саласында тіркелген ылмыстарды те жартысына жуыы ксіпкерлік ызмет саласыны лесіне тиесілі болып отыр. Ал материялды шыын бойынша 2009 жылы ксіпкерлік ызмет саласы бойынша 74769203,579 тегені рып отыр.

Бл жерден байауа болатыны 2008 – 2009 жылдар аралыында жалпы ылмыстылы дегейі азайанымен экономика саласындаы ылмыстылы дегейіні сіп отыранын байауа бден болады.

азастан Республикасыны Бас прокуратурасы ыты статистикасы жне арнайы есепке алу комитетіні берген апаратына сйенер болса жалпы аланда 2010 жылы Республикамызда 131896 ылмыс тіркелген. 2009 жылы крсеткішпен салыстыанда 338 ылмыс арты тіркелген. 2009 жылы крсеткішпен салыстыранда 0,2% ылмысты артып отыранын байауа болады.

Ал экономикалы ызмет саласындаы ылмыстылы дегейі 5054 ылмысты рап отыр. 2009 жылы ылмыстылы дегейімен салыстыранда 350 ылмыса тмендеген.

Ал ксіпкерлік ызметке кедергі жасау бабы бойынша 4 ылмыс оиасы тіркелген. 2009 жылмен салыстыранда 3 ылмыса арты жасаан.

Ал засыз ксіпкерлік бабы бойынша 530 ылмыс тіркелген. 2009 жылы крсеткішпен салыстыранда ылмыстылы дегейі 149 ылмыса тмендеген. Засыз ксіпкерік ылмысы бойынша ылмыстылы крсеткіші 21,8% тмендеген.

Ал жалан ксіпкерлік ылмысы бойынша 730 ылмыс тіркелген. 2009 жылы ылмыстылы дегейімен салыстыранда 2010 жылы 165 ылмыса арты жасалынан. 2010 жылы жалан ксіпкерлік ылмысыны рылымы 22,6 % артаны байалып отыр.

Ал ксіпкерлік ызметке засыз атысу ылмысы бойынша 2010 жылы 6 ылмыс тіркелген.2009 жылы дегейге араанда 2 ылмыса кем жасалынан.

Экономикалы ызмет саласындаы ылмыстылы дегеіні ішіндегі ксіпкерлік ызмет саласындаы ылмыстылы рылымы 2010 жылы 25 % рап отыр.

Жоарыда келтірілген статистикалы мліметке араса жалан ксіпкерлік саласндаы ылмыстылы дегейі бірден 165 ылмыса артан. ылмыстылыты артуына 2010 жылы болан бкіл лемдік дадарысты да лесі зор.

Материялды зардапа келер болса экономикалы ызмет саласында мемлекет экономикасына 165007385,449 теге зардап келтірілген.

Ал засыз ксіпкерлік ылмысы бойынша 14576325,270 теге зардап келтірілген.

Жалан ксіпкерлік ылмысы бойынша 68286808,368 теге зардап келтірілген.

Келтірілген материялды зардап 2009 жымен салыстыранда сіп отыранын байауымыза болады.

Ал келесі кезекте 2011 жылы ылмыстылы дегейін келетін болса бл жылы азастан Республикасыны аумаында 206801 ылмыс жасалынан. 2010 жылмен салыстыранда 2011 жылы ылмыстылы дегейі 74905 ылмыса арты болып отыр. ылмыстылыты рылымы 2010 жылмен салыстыранда 36,2 % арты. ылмыстылы дегейі крт суі байалады. Бл рине кері крсеткіш болып отыр.

Ал экономикалы ызмет саласындаы ылмыстылы дегейі 3481 ылмысты рап отыр. 2010 жылы дегеймен салыстыранда 1573 ылмыса азайан. 2011 жылы ылмыстылы дегейі жоарыдаы 2008,2009,2010 жылы ылмыстылы дегейімен салыстыранда лде айда азайып отыранын байауымыза болады.

Зады ксіпкерлік ызметке кедергі жасау бабы бойынша 7 ылмыс тіркелген

Ал засыз ксіпкерлік саласындаы ылмыстылы дегейі 221 ылмысты раан. 2010 жылы засыз ксіпкерлік саласындаы ылмыстылы дегейіне араанда 309 ылмыса кемейген. ылмыстылы рылымы 58% ысаран.

Ал жалан ксіпкерлікті ылмыстылы дегейі 438 ылмысты раан. 2010 жылы ылмыстылы дегеімен салыстыранда 2011 жылы 292 ылмыса кемейген. ылмыстылы рылымы 40% тмендеген.

Ал ксіпкерік ызметке засыз атысу ылмысы бйынша 2011 жылы 5 ылмыс тіркелген.

Ал экономикалы ызмет саласындаы ылмыстылыты рамындаы ксіпкерлік саласындаы ымыстылыты рылымы 19% рап отыр.

2011 жылы жапы ылмыстылы дегейі крт скенімен ксіпкерлік саасындаы ылмыстылы дегейі тмендегенін байауымыза болады.

Материяды зардаптара келер болса 2011 жылы экономика саласындаы зардап 111922478,575 тегені раан.

Зады ксіпкерік ызметке кедергі жасау бабы бойыша тіркелген зардап 4382,5 тегені раан.

Ал засыз ксіпкерлік бойынша тіркелген материялды шыын 190 - баптаы засыз ксіпкерлікті бірінші блімі бойынша 1246827,893 теге тіркелген болса ал екінші болімі бойынша 1215646,207 теге материялды зардап тіркелген.

Жалан ксіпкерлік бойынша 27738702,134 теге материяды зардап тіркелінген.

Бір айта кетергік жадай 2008,2009,2010 жылдарда зады ксіпкерлік ыжметке кедергі жасау ылмысы бойында материйлды зардап тіркелмеген болса 2011 осы бап бойынша материялды зардап 4382,5 тегеге жеткен.

2012 жылы азастан Республикасындаы ылмыстылы дегейі 287681 ылмыса жеткен. 2012 жылы жалпы ылмыстылы дегейі 2011 жылы ылмыстылы дегейінен 80880 ылмыса арты болып отыр. ылмыстылы рылымы 2011 жымен салыстыранда 39% артанын байауа болады.

Ал экономикалы ызмет саласындаы ылмыстылы дагейі 4934 ылмысты раан. 2011 жылы экономикалы ызмет саласындаы ылмыстылы дегейімен салыстыранда 2011 жылы ылмыстылы дегейі 1453 ылмыса кп жасалынып отыр. Ал ылмыстылы крсеткіші 2011 жылы ылмыстылы крсеткішімен салыстыранда 41,7 % артанын байауымыза болады. Демек экономикалы ызмет саласындаы ылмыстылыты дегейі де 2011 жылмен салыстыранда лдеайда артып отыранын байауымыза болады.

Ескі ылмысты кодекс бойынша 190-бапта крсетілген засыз ксіпкерлік бабы бойынша 2012 жылы 62 ылмыс тіркелген. 2011 жылы дегеймен салыстыранда 159 ылмыса тмендеген. ылмыстылы дегейі ткен жылмен салыстыранда азайан. ылмыстылы рылымы 71,9% тмендеген. Бл крсеткіш алдаы жылмен салыстыранда лде айда тмендегенін байауымыза болады.

Ал жалан ксіпкерлік бойынша 218 ымыс тіркелген. Бл крсеткіш 2011 жылмен салыстыранда 220 ылмыса азайан. Ал пайызбен есептегенде 50,2% тмендеген.

310-бапта крсетілген ксіпкерлік ызметке заісыз атысу бойынша Республикамызда 2012 жылы 1 ылмыс тіркелген 310,1 бапта крсетілген зады ксіпкерлік ызметке кедергі жасау фактісі бойынша 4 ылмыс тіркелінген.

Жалпы аланда экономикалы ызмет саласындаы ксіпкерлік ызмет саласындаы ылмыстарды рылымы 5,7% раан. ткен жылдармен салыстыранда ксіпкерлік саласындаы ылмыстылы дгейі лде айда тмендегенін байауымыза болады.

2012 жылы экономикалы ызмет саласындаы материялды зардап 73064002,301 тегені раан.

Ал засыз ксіпкерлік бойынша 434735,323 теге материялды зардап келтірілген.

Жалан ксіпкерлік бойынша келтірілген материялды шыынны лесі 14137276,206 тегені раан.

Ал зады ксіпкерлікке кедергі жасау бабы бойынша 5585 теге материялды зардап келтірілген.

2012 жылы жалпы барлы ылмысты дегеі бойынша ткен жылдармен салыстыранда лде айда кп, біра ксіпкерлік саасындаы ылмыстылы дегейі лдеайда тмендегенін байауымыза болады [22].

азастан Республикасында 2013 жылы жалпы барлы ылмыстылыты дегейі 359844 ылмысты раан. Бл крсеткіш 2012 жылы жалпы ылмыстылы дегейімен салыстырагда 72163 ылмыса арты екенін байауымыза болады.

Ал экономикалы ызмет саласындаы ылмыстылы дегейі 4914 ылмысты раан. 2012 жылы ылмыс дегейімен салыстыранда 20 ылмыса тмендеген.

Засыз ксіпкерлік бойынша 72 ылмыс тіркеген. 2010 жылы крсеткішке араанда 10 ылмыса артан.

2013 жылы жалан ксіпкерлік бойынша 742 ылмыс тіркелген. Жалан ксіпкерлік бойынша тіркелген ылмыстар 2012 жылмен салыстыранда 240% артып кеткен.

Ал ксіпкерік ызметке засыз атысу бабы бойынша 10 ылмыс тіркелген. зады ксіпкерлік ызметке кедергі жасау бабы бойынша 5 ылмыс тіркелген. Экономикалы ызмет саласындаы ылмыстылы дегейі ішіндегі ксіпкерлік ызмет саласындаы ылмыстылы дегейіні рылымы 16,8% раан. 2012 жылы ылмыстылы рылымымен салыстыранда 11% су байалан.

2013 жылы экономикалы ызмет саласындаы ылмыстылытан кетірілген жалпы материялды зардап 131746843,717 тегені раан.

Ал засыз ксіпкерлік саласында келтірілген материялды зардапты лесі 62667,909 тегені раан.

Ал жалан ксіпкерліктен келтірілген материялды зардап 41352846,44 тегені раан.

Зады ксіпкерлік ызметке кедергі жасау бабы бойынша тіркелген материялды зардап 416 тегені раан [23].

Бір байаанымыз жылдан жыла ылмыстылыты дагейіні крт суі байалып отыр. Бл тенденцияны ртрлі себептермен тсіндіруімізге болады. Бл жайы келесі сшыу себептеріне келгенімізде толыыра жазып тетін боламыз.

Ал 2014 жылы жаарыда келтірілген сім байалмайды керісінше жалпы ылмыстылы дегейіні біршама 2013 жылмен салыстыранда тмендегенін байауа болады.

2014 жылы ымыстылыты жалпы дегейі 341291 ылмысты раан. Бл крсеткіш 2013 жылы дегеймен салыстыранда 18553 ымыса аз жасалынан. Біршама ылмыстылыты дегейіні тмендеуі байалады.

Ал экономикалы ызмет саласындаы ылмыстылы дегейі 3880 ылмысты раан. Бл 2013 жылы крсеткішпен салыстыранда 1034 ымыса тмендеген.

Ал засыз ксіпкерлік бойынша тіркелген ылмыстарды саны 47 ылмысты раан. 2013 жылы крсеткішпен салыстыранда 25 ылмыса тмендеу байалады. Пайыза шаанда 34,7% тмендеген.

Ал жалан ксіпкерлік бойынша 311 ылмыс тіркелген. 2013 жылы крсеткішпен салыстыранда 431 ылмыса аз жасалынан, пайыза шаанда 58% тмендеген.

Ал Ксіпкерлік ызметке засыз атысу бабы бойынша 8 ылмыс тіркелсе, зады ксіпкерлік ызметке кедергі жасау бабы бойынша 4 ымыс тіркелген.

Экономикалы ызмет саласындаы ымыстарды ішіндегі ксіпкерлік ызмет саласындаы ылмыстарды ылмыстылы рылымы 9,2% рап отыр. 2013 жылмен салыстыранда ылмыстылы рылымы 7% тмендеген.

Ал ендігі кезек аымдаы 2015 жыла келеді екен. Бл жердегі згерістерге ысаша тоталып ткеніміз жн болады.

2014 жылы 3 шiлдедегі № 226-V РЗ абылданан азасан Республикасыны жаа ылмысты кодексінде экономикалы ызмет саласындаы ыы бзушылытар тарауы 8- тарауда орналасан. Ал Засыз ксiпкерлiк, засыз банктік ызмет ылмысы 214-бапта орналасан, жалан ксіпкерлік 215-бапта орналасан [23].

Сонымен атар ылмысты кодекске жаа ксіпкерлік саласындаы ы бзуышылы енгізілген. Ол 216-бапта орналасан «Іс жзінде жмыстар орындалмай, ызметтер крсетілмей, тауарлар жнетілмей шот-фактура жазу бойынша рекеттер жасау ылмысы» [23].

Сонымен атар Ксіпкерлік ызметке засыз атысу ылмысы 264-бапта орналасан. Ал Зады ксіпкерлі ызметке кедергі жасау ылмысы 265-бапта орналасан [23].

Аымдаы 2015 жыл лі аятала оймаандытан осы уаыта дейін тіркелген ымыстар бойынша сараптама жргізгенді жн крдік.

азастан Республикасы Бас прокуратурасы ыты статистика жне арнайы есепке алу комитетіні жеке сайтында крсетілген мліметтерге сйенетін болса 2015 жылды Наурыз айына дейін тіркелген 3 айлы статистикалы мліметтерге сйкес 108856 ылмысты оиа тіркелген.осыан орай бізді лайымдауымызша салыстыруды 2014 жылды наурыз айына дейінгі тіркеген ылмыстармен салыстыра отыранымыз длетті болады деген тжырыма келіп отырмыз. 2014 жылды наурыз айына дейінг тіркелген жалпы ылмыстылы дегейі 79565 ылмыс боан. Демек 2015 жылы ылмыс дегейі 2014 жылы ылмыс дегейіне араанда 29321 ылмыса арты болып отыр. ткен жылы крсеткішпен салыстыранда 36,8% артанын круге болады.

Ал экономикалы ызмет саласындаы ылмысты ыы бзушылытара байланысты 2014 жылды наурыз айына дейін 1159 ылмыс тіркелсе 2015 жылды Наурыз айына дейін экономикалы ызмет саласында 1805 ылмыс тіркеген. ткен жылы крсеткішпен салыстыранда 646 ылмыса арты жасалынан. ылмыстылы 55,7% артан.

Ал засыз ксіпкерлік бойынша 2014 жылды Наурыз айына дейін 13 ылмыс тіркелген болса, 2015 жылды Наурыз айына дейін тіркелген засы ксіпкерлі бойынша жасалан ылмытар 64 ымысты рап отыр. Бл крсеткіште ткен жылы крсеткішпен салыстыранда 51 ылмыса арты жасалынан.

Ал жалан ксіпкерлік ылмысы бойынша 2014 жылды Наурыз айына дейін 120 ылмыс тіркелсе,ал 2015 жылды Наурыз айындаы крсеткішкішке сйкес жалан ксіпкерлік бойынша 261 ылмыс тіркелінген. ткен жылы крсеткішпен салыстыранда 141 ылмыса артан. Жалан ксіпкерлік 117,5% артан.

Ал жаада енгізілген 216-баптаы Іс жзінде жмыстар орындалмай, ызметтер крсетілмей, тауарлар жнетілмей шот-фактура жазу бойынша рекеттер жасау ылмысы бойынша аымдаы жылды наурыз айына дейін 70 ылмыс тіркелген.

Ал Ксіпкерлік ызметке засыз атысу бойынша 2014 жылы 7 ылмыс тіркелсе, 2015 жылы 4 ылмыс тіркелген.

Зады ксіпкерлік ызметке кедергі жасау бабы бойынша 2014 жылы 6 ылмыс тіркелінсе, 2015 жылы 6 ылмыс тіркелінген.

 

 

.