Экономикалы жйелерді типтері
Масаты: ртрлі лшемдеріне байланысты экономикалы жйелерді типтеріне тоталу, оларды артышылытары мен кемшіліктеріне тоталу, меншік атынастарын зерттеу жне азастанны тпелі экономика жадайындаы ерекшеліктеріне тоталу.
Талылау сратары:
3.1 Экономикалы жйелерді мні, ртрлі жіктелу лшемдері, трлері жне йымдастыру лгілері
3.2 Меншікті мні мен мазмны, трлері мен нысандары, объектілері мен субъектілері
3.3 азастандаы мемлекет иелігінен алу жне жекешелендіру баыттары
Негізгі ымдар: экономикалы жйе, дстрлі экономикалы жйе, жоспарлы экономикалы жйе, нарыты экономикалы жйе, аралас экономикалы жйе, постиндустриалды оам, меншік, меншік ыы, меншік нысандары, меншік субъектісі, жекешелендіру, мемлекет иелігінен алу, т.б.
3.1 Экономикалы жйелерді мні, ртрлі жіктелу лшемдері, трлері жне йымдастыру лгілері
Кез-келген оам экономиканы йымдастыру жне оны мселелерін шешу шін з арамаында ртрлі рылымдарды, тетіктерді жне институттарды олдана алады. Осындай механизмдерді бірсыпыра жиынтытарын экономикалы жйелер арылы арастыруа болады.
Экономикалы жйелер – экономиканы зара байланысан элементтеріні жиынтыы. Экономикалы жйелерді жіктелу лшемдері бойынша ртрлі сыныптамасы бар:
1. Ашытылы дрежесі бойынша:
1.1 Жабы экономикалы жйе – бл барлы іскерлік белсенділік операцияларды ел ішінде ана жргізілуі орын алатын экономиканы йымдастырылуы.
2.1 Ашы экономикалы жйе – бл экономиканы халыаралы экономикалы атынастар жадайында белсенді трде жмыс жасауы, бл жерде лтты валютамен атар шетел валютасы олданылады.
2. Меншік атынастары бойынша:
1.1 Дстрлі экономикалы жйе – асырлар бойы саталан салт-дстрлерге негізделген атынастар.
Бл жйені сипатты белгілері:
- німді ндіру, блу жне айырбастау салттара, дстрлерге
негізделеді;
- леуметтік-экономикалы артта алушылы, дайы ндіріс арыныны тым тмен болуы;
- техникалы прогрессті шектелуі;
- халы саныны суіні нерксіптік ндірісті су арынынан траты трде артып отыруы;
- сырты арызды маызды трде орын алуы;
- мемлекетті жне арулы кштер рылымыны жоары рлі.
1.2 міршіл-кімшіл экономикалы жйе – орталытанды-рылан жоспарлауа, ндірісті барлы факторларына мемлекеттік меншікті орын алуына негізделген атынастар.
Сипатты белгілері:
- ндіріс рал-жабдыарына деген мемлекетті меншікті орын алуы;
- экономиканы орталытан жоспарлау;
- ндірушілерді монополиялануы;
- ресурстарды орталытандырылан оры.
- ынталандыруды нарыты жйесіні болмауы.
1.3 Нарыты экономикалы жйе – жеке меншікке, жеке мддеге, еркін бсекелестіккке негізделген атынастар.
Сипатты белгілері:
- ндіріс факторларына деген жеке меншікті орын алуы;
- ксіпкерлікті еркіндігі жне тадау ммкіндігіні болуы;
- шаруашылы субъектілеріні дербестілігі;
- шаруашылы субъектілерді жеке мдделеріне сай ынталандыру;
- ндірушілер арасындаы, ттынушылар арасындаы бсекелес-тік, бл ешкім наты экономикалы билікке ие болмауы тиіс.
1.4 Аралас экономикалы жйе – нарыты тетіктер мен экономиканы мемлекеттік реттеуді йлестірілуі орын алатын атынастар.
Сипатты белгілері:
- міршіл экономика мен нарыты экономиканы штастырылуы;
- кптрлі меншікті болуы;
- кшті ксіпода озалысыны орын алуы;
- мемлекеттік реттеу мен тзету рлі белсенді болып табылады.
3. нерксіптік ткерісті жне ылыми-техникалы прогресс-ті даму дегейі бойынша:
1.1 Индустриалдыа дейінгі жйе – ол ебегіне негізделген натуралды шаруашылы басым трде орын алатын жне ауыл шаруашылыына негізделген жйе.
1.2 Индустриалды жйе – тауар-аша атынастарыны дамуымен байланысты ірі машиналы ндіріске негізделген жйе.
1.3 Постиндустриалды жйе – басты саласы – экономикалы-ндірістік емес (ызмет крсету) сала болып табылатын жне апарат басты ресурс ретінде саналатын жйе.
1. оамны ндіргіш кштері, атап айтанда, оны материалды-техникалы базасын райтын ебек ралдары мен ебек заттары, экономикалы атынасты субъектілері (жеке ызметкерлері, ебек коллективтері, т.б.).
2. ндірістік атынастар, оамны экономикалы задары мен мдделері, осы экономикалы задар мен мдделері пайдалану механизмі немесе шаруашылы механизмі;
3. ндіргіш кштер мен ндірістік атынастарды арасын байланыстырушы оамды комбинация (шоырландыру, мамандандыру, рамдастыру) т.б.
Осы аталып отыран ндірістік атынастар, экономикалы задар мен мдделер экономикалы жйені маызды элементтері ретінде бір- бірімен тыыз байланыстылыта болады, ндіргіш кштерді сипатымен, дрежесі мен аралы атынаста рекет етеді.
Сонымен, экономикалы жйе дегеніміз– материалды игіліктер мен ызмет крсетулерді ндірушілер мен ттынушылар арасында ерекше трде алыптасан байланыстар жйесі.
Экономикалы жйе кптеген факторлара негізделеді. Оны дамуына ыпал ететін факторлар:
- шарушылы шешімдерін абылдау жнінде елде алыптасан шаралар жйесі;
- меншік рылымы;
- апараттар мен зара йлесімділікті амтамасыз ету механизмі;
- масаттарды белгілеу мен ебек етуге жмылдыру механизмі.
Бл факторлар шаруашылы, кімшілдік, апаратты сияты ш рылымны тірегінде топтасады.
Шаруашылы рылым деп– шектеулі ресурстарды пайдалануа байланысты материалды-техникалы база элементтеріні зара рекеттесуін айтады.
кімшілдік (йымды рылым) деп– шектеулі ресурстарды басару жніндегі шаруашылы рылымдарыны жауапты ызметкерлеріні міндеттері мен олара тн зады ыты ережелерді жиынтыын айтады.
Апаратты рылым деп– жоарыда айтылан рылымдарды ызметтері туралы длелді мліметтерді жинатау мен таратуды айтады.
Бл рылымдар меншік формасына байланысты-патриархалды, са тауарлы, мемлекеттік жне т.б. укладтарды райды. Жекелеген елде бір мезгілде бл укладтарды бірнешеуі атар мір сруі ммкін. Осындай жадай экономикалы жйені айшылытарымен былмалы озалыстарын мірге келеді. Сонымен, егер елде национализация мен оамдастыру процестері жзеге асырылса, онда мемлекеттік меншік кшейеді. Керісінше, жеке меншікке негізделген укладтар алдыы сатта болса, онда орталытан басару лсірейді, яни бл кезде оамдастырудан жекешелендіруді ыпалы зор болады.
азіргі заманны келбеті– тере тарихи дамуды нтижесінде алыптасан, сан- илы экономикалы жйелерді болуымен сипатталады. Оларды жекелеген критерилерде (белгілерді) негізге ала отырып, топтастыруа – яни классификациялауа болады. Трлі экономистер оамны тарихи даму процесін здері абылдаан критерилері арылы тсіндіреді, сол себепті бл мселе жнінде пікір- таластар бар. Осыан орай, экономикалы жйені классификациялауды кейбір трлеріне тоталайы.
І. Формациялы кзарастар тек маркстік теорияа тн. Маркс ш тарматы классификацияны іргетасын алады.
Ежелгі (кне замандаы) формацияа – алашы ауымды оам мен азиатты ндіріс дісі жатады.
Бларды ішіндегі е тартымдысы– азиатты ндіріс дісі. Оны негізін– жымды меншік арылы жерге иелік ететін жне й шаруашылытарында нерксібі алыптасан, егіншілікпен айналатын ауым райды, бл олара нарыка бармай- а патриархалды шарушылы шеберінде здеріне ажет игіліктерді ндіріп, ажеттіктерін толы анааттандыруа ммкіндіктер жасады.
Табиатты кеінен тбегейлі мегеру жне елді ораныс абілетін кшейту шін, зара экономикалы ошауланан ауымдарды ммкіншіліктерін біріктіру ажеттігінен, з олдарына скери жне экономикалы биліктерді жинатаан, патшалы (деспотты) мемлекеттер пайда болды: олар жерді з меншіктеріне айналдырып, рента мен осымша нды жне т.б. иемденді.
Азиатты ндіріс кптеген халытарда мір срді, соны ішінде Азия елдерінде ол за саталды (20асырды бас кезіне дейін). Оны за мір сруіні себебі– дианшы ауымда алашы коммунистік принциптерді орнауына байланысты болды.Екінші,жеке меншікке негізделген л иеленуші, феодализм, капитализм, К.Маркс туынды формация деп атады.
шіншісі,коммунистік формация деп – жеке меншікті жоюа негізделген жне екі сатыдан тратын, оны бастапы сатысы – социализм ндіріс дісін айтады.
Формациялы кзарастар экономикалы жйелерді бес ндіріс дісіне, яни, алашы ауымды, л иеленуші, феодалды, капиталистік, коммунистік деп жіктеді.
ндіріс дісідегеніміз ндіргіш кштер мен ндірістік атынастарды сипатын оамда стемдік етуші ндіріс рал-жабдытарына меншік формасы анытайды. Мнда материалды ндірісті даму дегейіне баса назар аударылады, бір сатыдан екінші сатыа ласатын – жекелеген, рбір жйені трасыз болуы, ондаы ндіріс тиімділігіні дрежесіне байланысты болады.
Бл кзарасты баса кзарастар сияты жетістіктері де жне кемшіліктері де бар. Формациялы теория арылы адамзат тарихы ретсіз длелдеулерден йлесімді ылыми жйеге айналды. Мндай кзарасты рісі тар, йткені оны тек Батыс Еуропа елдерінде олдануа болады жне оны жалпылама маызы болмайды.
II. ркениетті кзарастар -ркениетті (цивилизацияны) сатылап алмасуына негізделген адамзат тарихын бірттас алып зерттейді. «Цивилизация» – латын сзі civillis- «азаматты, оамды» деген маына береді. Бл термин мдениетті дрежесі мен ауымын (мысалы, ежелгі, азиатты, еуропалы) анытау шін пайдаланылады.
ркениетті кзарастар жалпы адамзат проблемаларыны зара байланысы мен туелсіздігіні кшейе тсу фактілеріне, бкіл адамзатты орта мраларына, яни оларды– лтты, тапты мдделерден жоары баалауа негізделеді.
Бл теория з дамуыны алашы баспалдатарындаы міндеті- жйені райтын белгілерді іздестіру болып табылады.
Кейбір экономистер осыан орай ебек німділігін арттыруды жаа белестері ретінде ркениеттік революцияларды зерттеуді сынады.
Ауылшаруашылыында алашы рет ркениет революциясы болды (ол 6– 8 мы жыл брын болан). Бдан кейін нерксіпте болды (ол 20 . ортасынан басталады). Ол халыты адам ажеттіктеріне ызмет крсететін сфералара (сауда, ызмет крсету, білім беру, ылым, мдениет, басару жне т.б) ауыстырады.
ркениетті кзарастар басалармен салыстыранда топты жанжалдардан аула. Сонымен атар ркениетті кзарастармен шектен тыс уестенсе, егер трлі елдер мен айматарды з ерекшеліктері мен дстрлерін ескермей, оларды жалпы схемамен бааласа, онда оны кемшілігі.
III. оамды индустрияны даму дегейіне байланысты классификациялау негізінде ш экономикалы жйе сараланады: индустриялы, постиндустриялы немесе неоиндустриялы (апаратты оам).
IV. ндіріс рал– жабдытарына меншік формасынажне шаруашылыты басарутсілдеріне арай жіктеу негізінде экономикалы жйені трт типі сараланады: дстрлі, нарыты, аралас, кімшіл- міршіл.
Экономикалы мдделер-ндірісті дамытуды, бкіл экономикалы жйені озаушы кші. Экономикалы мдделерді маызды сипаты – оны объективтілігі. Ол экономикалы атынас арылы алыптасады. р оамны экономикалы атынастары е алдымен мдделер ретінде крініс алады.
Олай болса экономикалы мдделер ндірістік атынастар негізінде, е алдымен меншік атынасы ретінде даму алады деген сз. Осы мдделерді тікелей, негізін оамны материалды жадайын алайтын, осымен байланысты адамдар атынасын бейнелейтін оамды ажеттіліктер райды. Егер, ажеттілік бір жаынан ндірісті нтижесі, екінші бір жаынан оны ынталандырушы кші десек, ал мдделер тікелей ндірісті озаушы кші дер едік.
азіргі оамны экономикалы мдделер жйесі мемлекетті, жымны жне жеке адам мдделерін амтиды. Олай болса мдделерді наты білдіруші– оам, леуметтік топтар, лттар, айматар, ндірістік йымдар, оам мшелері.
Мдделер леуметтік– экономикалы іс– имылды негізгі озаушы кші объективті наты атынастарды сипаттайды. Оны сипаты ндірістік атынастарды типімен аныталады, ал оны шешуші элементі меншік атынасы екенін жоарыда атап ттік. Длірек айтанда мдделер – экономикалы прогресті уатты озаушы кші, олар экономикалы механизмі "серіппесі".
Сонымен экономикалы мдделер экономикалы жйені маызды элементі. Бір араанда экономикалы мдделер субъективті, адамдарды биологиялы табиатынан туындайды. Онда ол экономикалы теорияны пні болмас еді. рине, экономикалы ажеттіліктер адамнан ажыраысыз, одан тыс орын алуы да ммкін емес. Біра одан жеке бір адамны ойынан туындаан субъективтік былыс деуге болмайды. Адамны мірі, оны трмысы оны ажеттіліктерін теумен тыыз байланысты. Ттыну шін, ндіру керек. Ол шін ндіріс рал – жабдытару керек. Олай болса ндіріс рал – жабдытары мен ттыну заттарына деген ажеттілік траты экономикалы ажеттілік болып табылады. оамды ебек блінісі жадайындаы экономикалы ажеттіліктер оамды сипатта болады. Адам ажеттілігін анааттандыру шін з ебегіні німін ана емес, басаларды ебегімен ндірілген німдерді де пайдаланады. Сондытан да ажеттіліктер адамдар арасындаы атынастарды сипаттайды.
Экономикалы ажеттіліктер трінде алыптасан ндірістік атынастар экономикалы мдделер трінде крініс алады. Материалды ажеттіліктерді анааттандыру трысынан туындайтын экономикалы мдде адамдардан белгілі бір іс – имылды талап етеді, шаруашылы ісіні ынталандырушысы, экономикалы механизмді озалыса осатын серіппе. Адамдарды мдделері, оларды ажеттіліктері сияты озалыста, санды жне сапалы згерісте болады. Экономиканы, мдениетті даму дрежесі жоары болан сайын, адамдарды мдделері де р трлі болады. ртрлі леуметтік топтарды, таптарды, жеке адамны экономикалы мдделері бірдей емес. Ол оларды оамдаы жайы, экономикалы жйедегі орнымен, меншік атынасымен аныталады.
Экономикалы мдделерді рылымы крделі. йткені, мддені білдіретін адам рі жеке дара, рі жым кілі, рі бкіл оам кілі ызметін атарады. Осы трыдан арастыранда жеке, жымды жне оамды мдделер деп блуге болады. рбір экономикалы мддені дербестігі де, ерекшелігі де бар. Олар бір – біріне сйкес келмеуі де ммкін. Оларды арасында алшаты, айшылы, дау – дамайлар орын алады. Ол тсінікті де, йткені кішігірім шаын ндірушілерді жалдамалы жмысшыны меншік иесіні жеке таламдары мен талабыны рилылыы, оларды мдделеріні де ртрлі болатындыын крсетеді. айшылытарды басын экономикадан, оны тере атпарларынан іздеу керек: ндіргіш кштерді жайы мен дрежесінен, меншікті ртрлі формаларынан, ртрлі ебекті леуметтік– экономикалы салдарынан арастыран жн.
Мдделер арасындаы айшылытарды шешу дісі ртрлі, ол экономикалы жйені ерекшелігімен сипатталады. Атап айтанда: 1) экономикалы ыпал ету жолымен ебек аы формасын згерту, акцияларды жмысшылара сату; 2) моральды ынталандыру; 3) экономикалы мдделерге леуметтік саясатты згерту арылы ыпал ету т.б.
Экономикалы жйелерді типтік лгілері: дстрлі, жоспарлы, нарыты, аралас экономика
Дстрлі экономиканы сипаттамасы:
1. ндіріс, блу жне айырбас дстр, салта негізделеді.
2. ндірісті дамуы мен леуметтік – экономикалы даму е нашар дегейде.
3. Техникалы прогресс шектеулі.
4. Халы саныны дамуы нерксіп ндірісіні суі дегейінен траты трде артып отырады.
5. Сырты аржылы арыз те крделі.
6. Мемлекет пен арулы кштерді рлі те жоары.
кімшілік - міршілік экономиканы сипаттамасы:
1. ндіріс ралдарына мемлекеттік меншік.
2. Экономикада орталытанан жоспарлау.
3. ндірушілерді монополист ретінде крінуі.
4. Орталыталынан ресурстар оры.
5. ндіріс нтижесіне деген рбір ндіріске атысушыны жеке ынталылыыны болмауы.
Нарыты экономиканы сипаттамасы:
1. ндіріс факторларына жекеменшік.
2. Ксіпкерлік пен тадау еркіндігі.
3. Туекелге бел байлаан шаруашылы субъектілерді зіндігі.
4. Ебек нтижесіне атысушыларды жеке ынталылыы – мотивациясы.
5. ндірушілер, ттынушылар арасындаы бсеке, сондытан ешкім наты (экономикалы) билікке ие емес.