Таы да кркем дебиет тілі туралы
Мазмнына арай саяси, ылыми, техникалы, кркем дебиет болып блінеді.дебиет атауы кбінесе, кркем дебиет манасында олданылады. А.Байтрсынлы оан “бір нрсені жайын, кйін, трін, тсін, ісін сзбен келістіріп айту нері”, “Сз нері” деп баа берген. дебиет — жалпы нерді бір саласы. Біра ол оамды сананы ерекше трі есебінде шындыты логик.ойлау жйесімен емес, кркем тіл арылы, сз неріні кшімен суреттеп крсетеді. Кркем бейнені сырты слбасымен бірге ішкі мазмнын, сырын оырман тшынып сезіне алатындай етіп ашады, адамны жан дниесі мен ішкі сезім байлыын кзге елестету арылы оамды санаа сер етеді. Оны “нер атаулыны е иыны жне крделісі” (Бальзак), “нерді е жоары трі” (В.Белинский) болатыны да осыдан. аза та “нер алды — ызыл тіл” деп тегін айтпаан.
"Социалистік азастан" газетіні 273-санында тілші М. Балааевты "Кркем дебиетті тілі жайында" деген мааласы басылды. Бнда кп жауапты мселелерді басын шалан сздер бар. Санап тіп, еске алса, халы тіліні заын атамашы, алай жазу жайын саралап бермекші болады. Стиль жнін атап теді. за сйлем мнін сз ылады. Тарихты шыарманы тілін сз етеді. Социалистік реализмді, дебиеттегі реалистікті ауыза алады. Соны брін жия келе, мдениетті, сіресе жазушылытаы мдениетті баса сйлеп, басалы айтады.Дау жо, атаан р жайы да жеіл емес. Соны брі аталса, жауапты жайды сз ылан деуге сыяды. Біра жылтырды брі асыл емес, жазанны брі аыл емес, жауапты жайларды опсытанмен, М. Балааев сол з міндетіне аланын жауапты шеше алмаан. Бірнеше мысалын ана атап тейін: ол уелі мдениетті айтады, біра зі сол мдениеттілікке ерсі, шалай мінездер крсетеді. Е уелі сол мааласында "Абай" романы мен "Жмба жалау" романынан келтірген цитата сздеріні бірде-бір кез кітаптаы беттерін атамайды. Бір беттегі сздерге баса бір беттерден, з керегіне олайлы деп алан сйлемдерін тырнашаа да алмастан тізбектей береді. Жне кей баспада, сіресе бізді азаша баспада "типографиялы ателер болар-ау" деп, кдік дегенді еске алмайды. Крінеу, сондайлы бадырайып тран атені дейілеп кеп жазушыны ана айыбына таады.зі талдап отыран ебекті ішінен сына алып отыран жерлері болса, оны натылап атап, кзеп беру рбір айтысты діл шарты еді. Жрта мдениетті гіттеп отыран Балааева з мдениеттілігі соны неге сездірмеген? Екінші, тіл ылымы атынан алым атаына ие болан адам, жазушылар мен дебиет тіліні крделі гімесін сз ыла отырып, лайысыз мінез олданады. Ол р жерде "даналы" деген боп "далиып" деп, "мдениетсіздік", "тйірдей нр жо" деген боп дау ана айтпай, кекесін сз олданады. Бндай мінезді екі дай екенін ескермейді. Мінезге мінез, сзге сз орай бола келе, зін де тыжыртатын сздер естуге, атерге шыратады. шінші, тілші, тегіде, зі тіл жасаушы емес, сіресе дебиет тілін ешбір жаынан дамытушы, кркейтуші, сіруші емес. Ол — кркем дебиетші, оан: "азаты халы тіліні лшеуіші сіз болып, лшенушісі біз болу жол ма екен?" — десе, оан М. Балааевты жауап табуы иын болар."Халы тілі олай емес, блай" деуге де зіні аншалы правосы бар екенін Балааев андамаса керек. "Неге олай?" деушіге, "неге біз айтандай емес, сіз айтандай болуы керек" дегенге Балааевты олында тран даусыз дерегі жо болса керек. "Тез, таразы сіз білген тіл" — деуге лі сізді з білгеніізді шама-шары шаын жатса, не дейміз? Сл анааттандыру былай трсын, "азаты халы тіліні бар асиеті сіз айтан, сіз нсаан дрежеде ана болса, ол арын ашыратын кедейлік пен ждеулік" десе, не дейсіз? рине, дебиет тіліне сіз кмек етуге міндеттісіз. Атаыыз аталу шін де кмекшілікке арыздарсыз. Біра сол кмегін зі кмескі тсінетін жайлар болады. Кейде сондай кй амалсыз сйлетсе айтесіз!Тегінде, аза жазушылары "аза тіліні бар заын зіміз кесіп-пішеміз", "айдан ла шыарса, соан ерік алан азаншымыз" дей алмайды. Біра жазушы з дуіріндегі аза дебиет тілін сіру, саралау, кріктеу, шеберлендіру жнінде міндеткер. Шама жеткенше сол жолда талпынады.Бл ретте, олар ізденуші ебекші. Шаын болар, сл болар, біра момын ебекпен ізденушілік талабымызды танымай трып тарпыанды нсіз, сынсыз абыл ала алмаймыз. Олай етсек, ездікке кетер ек. Шын адал, діл талаппен ізденгеніміз бекер болар еді. Ендеше, аз да болса елеулі шыарма жазып, з жртыны ой, сана мдениетіне атсалысан, лес осан жазушы болса, оны ебегіне кім айтушы ана боп, айыптаушы ана боп сйлейтін тілшіні з міндетін жауапты трде тсінген сыншы деп тани алмаймыз.Жазушы мен тіл маманыны ебегі осыла абысып, дрыс іздену стінде жараса табысып отырса, брімізге орта міндет німді трде ада болма. Бл ретте жазушы мен тілшіні арасында леспей жрген еншісі жо. "Шолохов былай жазады, олай жазбау керек", "Халы олай айтпайды, мені білуімше айтады", "Былай айту керек", — деп айтысып жатан орыс тіліні неше маманын крдік? Ал сол Шолоховты тілінде брын орысты кркем дебиеті мен жазу лгісіне кірмеген, кркем дебиет бетіне тспеген Дон казактарыны жергілікті тіл ерекшеліктері аз ба еді? "Шолоховты тілінде осындай згешеліктер бар" дегеннен баса, ай Виноградов: "Шолохов бекер жазан, халы дебиет тілі оны абылдамайды" деп, зіне берілмеген правоны алып, зіні біліміне, ылымына артылмаан міндетті алып ереуілдеп шыып еді? Біз, рине, Шолохов дрежесінен темен болайы, сіресе біз, соны ішінде мен — бгінгі аза жазушысы Мхтар уезов — Пушкин емеспін, ондай аса ой менде жо. Жоарыда айтанымдай, мен момын ізденуші, оз саламда тырбанушы ебекші айраткермін. Біра М. Балааевты мы екі жз бетке жеткен романдарды тіліне, я болмаса "Жмба жалаудай" лкен романдарды тіліне стірт, рескел, шалаай шабуыл жасаанын ои отыра, иналмасам да, ынжыламын. айта екеуі осыла ойласпаса, талай крделі мселе кмескі, кемшін, тіпті сыаржа шешілуі ммкін.Сол кітаптарды тілі туралы, тіл ылымы атынан сйлейтін санаулы тілшімізді біреуіні "бар барлааны, бар таныан-тапаны сол-а па?" — деген сраты зіне берсе, амалсыз азсынасы! Жазушыны ебегі тілді сіруге себепші болатынын, лес осатынын тіл маманына біз ындыруымыз керек пе? зге болмаса да, сол Балааев И.В. Сталинні ататы ебегінде Пушкинді еске аланын ойласа айтеді. зге емес, екі асырды тілін Пушкинні тілі деп атады ой. Талай тілші мен р трлі "зашыны", Пушкинні з заманында, оны тіліне байланысып, балааттап, ылаттап та сйлегендерді ешбірін діл тарихты елемегенін крсеткен жо па? Кейінгі рпа нсілге, тариха, асырлара Пушкинні шыармалары мен оны сол шыармаларында алыптап берген кркем шебер тілі алды. Соны бізді заманымыздаы тарихты баы байлаулы есебінде И.В. Сталин айтпады ма?
Таы да айтам, біз Пушкин емеспіз. Біра, бгінгі аза дебиет тіліні су жолында азды-кпті болса да бізді ізденулерімізді осып келе жатан жаалыы болса, соны айтпай, дейі іркіп, бркеп ойса, о бола ма? Тек айыптаушы ана болып сйлейтін ылым иесі, бл сипатында сол ылымны татымды кілі бола ала ма?
Рас, алдын ала айта кетейік, Балааев та жааы біз атаан мы екі жз беттік романдардан ("Абай", "Абай жолы" романдарынан) бірен-саран туірліктер кре кеткен. Соны бірі, оны айтуынша, "олыды тарт!" деген сздерді орнына уезовті "Тарт олынды!" — деп жазан сйлемі крінеді. М. Балааев профессорлы крегендікпен жааы романдар жнінде лкен мырзалы етіпті. "Бл да те дрыс жасалан инверсия" — депті.
зі тіл ылымыны маманы бола тра, осыны да айтуа татитын сзім депті. Таныан, тапан алтынын, асылын крмейсіз бе! аратпа сзді брі азаты ауызша, салттаы тілінде жеке геройлар аузымен айтыланда, кптен-кп ретте осылай жазылатынын кім білмейді екен! Бар пьесаны диалогтерінде, романдарды ішіндегі диалогтерде сйлем осылайша келеді. Оны несіне танданады, несіне тамашалайды. "те дрыс" — дейді, таныан екен асылды. Ой, плі-ай, не деген білгір десеші!
"Жасылы" болмыстан, мы екі жз бетті ішінен Балааевты ауыза алуына жарап, тамсануына татыаны осы боланда, уезов жетіскен екен! Жасылытан, дрыстытан атааны бл боланда, кре білгені осы шамада боланда, кемшілікті, терістікті, жамандыты айтудаы білгірлігіе кім сенеді? "Крегендігіе, тадаыш, талаыш таразылыыа айтіп иланады?" — деп дау айтушы болса, Балааев не дейді?
Енді біраз натылы сздерге келейік. Жааы аталан ш кітап романдара жанай сйлеп М. Балааев ш алуан кін таады. Мен сол ш тарау кін болмысыны шеуіне де дау айтамын. шеуі туралы да: жаылады, адасады деп айтамын. Сол жаылу, адасуыны жне ш трлі себебі бар.
Е уелі, аза тілін зі білмей, танымай трып брыс-теріс жаылады. Екінші, дебиет заын білмегеннен адасады. Мысалы, дебиеттік кркем тілді тексеру шін тек тіл маманы ана болып болжал айту жетпейді. Поэзиялы лексика — жай лексика емес. Оны аару шін рі тілші, рі дебиетші болу шарт. Бл жайды тменде толыыра айтамыз. Міне, осы ретте, зі ынбаан, ойланбаан нзік жайларды андамай адасады. шінші, дейі бір ырыс-ияс мінез станып кеп, шыарма мен жазушыа сотыа сйлегісі келеді. Бнысы ылым атынан сйлеушіге, сіресе тіл ылымы атынан дебиетшімен сйлесушіге млде рескел. рі зіне берілмеген правоа мтылып, рі дімкс-ияс мінез олдану кемшілік ана емес, айып та болса керек. Онысы сіресе рескел.
Мен жазан романдарды тілі туралы жааы атаан ш алуан айыбын санайы. Е уелі — "халы тілінен ашытады", екінші — "за сйлемге мар", шінші — "Абайды азаты арапайым тілімен ана сйлетпей, кітапшылата, араб, парсылата сйлетеді" дейді. Енді маала бойынша осы жайларды райсысына жекеше тотайы.Е уелі "Халы тілінен М. уезовті тілі ашытап барады" деген айыбыны длеліне келсек, мнда небрі он екі сйлемді мысала алыпты. ай кітаптан, ай беттен алай аланын атамай-а ояйы жне ш-трт "жалбарыну", "срай", "санаусыз" деген сияты жеке, азантай сздерді атапты. Осыларды ішінде ш сзді баспа атесі екенін бала да андарлытай. Мысалы, "Абай зіне ажап болды" — деген сйлемдегі "ажап" деген сзді баспа атесі екенін андаудан оай нрсе жо.Сондайлы "ол санаусыз кп" — деген сйлем де "санаусыз" емес, олай болу ммкін емес, о да баспаны атесі екенін тілші емес кісі де аарса керек еді. "Жалбару" деген сзді де жалаорлыпен ана жазушыны з тілі деп кар алауа болады. Осы айтылан ш сзден баса жерде Балааев келтірген он екі сйлемде жеке сздерді брі де орынды олданан, даусыз, солай олдануа болады деп берік бекініп айта аламын.Ен алдымен сол он екі сйлемдер ішінде, Балааевты "уезов халы тілінен ашытап барады" дегізуге дерек беретін, андайлы халы білмейтін, тек уезов шыаран сз бар екен? Бар сйлемдегі Балааевты батпита сызан сздеріне іле отырып арап шыайы. Бір жерде аза халы білмейтін, тек уезов ана жанынан шыаран бірде-бір сз бар ма? Ендеше, халы сздігіне уезов еткен жапсырма иянат жо, зорлы жо. Ал "халы сздігін пайдалана отырып, сздер келісімін, рамын алай йлестіруге болады?" — дегенге келсек, оны брі ойласуды, бірге толасып байласуды ажет етеді, бл - блек мселе. "Халы тілінен ашытады" деген лшеу жаланы бл тста ала жгіру асыыс болады. Себебі тіл бар да, стиль бар. М. Балааев з мааласында сол тілді айтам деп стильді сз ып кетеді. Екеуін бір араа засыз осатайды. Бл тіл маманына келіспейтін, методологиялы олылы. Ал кркем дебиет стиліне келгенде, оны шешендік, шеберлік, кркемдік жолындаы ізденулерін араламай трып, адала арап, танып алу керек.Бнда ерекшелік те кп, ерекше ыну да керек. Бар жазушыны стилін бір алыпа соуа болмаандай, бар кркем шыармаа орта бір-а рецепт сынатын тілші де болмайды. Сондытан да бар совет жазушылары бір методпен, "социалистік реализм" методымен, біра р алуан стильмен жазады дейміз.
Ендеше, р стильді сз ыланда, "Мені таразым осылай крсетеді" — деп, шап-шаын лшеуіш ала жгірмей, сол стиль заыны клемінде сйлесу, ойласу шарт.Кейде шешендік шін, поэзиялы синтаксисті, поэзиялы лексиканы соны сзден ралуы ерекше ызы та болады. Нзік келген кіл жайын, ой толынын, сезім ыраын, психологиялы тартыс пен тайталасты ты тілмен, зінше бір ораммен орайлап айтысы келетін талаптар бар. Бндайы болмаан жазушылыта жан жо, асиет жо, ысты, ызы, жарасты та жо. Сол себепті кндегі, лаа сііп жрген тозыы сзден жазушыны аша сйлейтіні болады. дейі зіні тілін та-та ана тіл етпей, шеберлік, крік іздегісі келеді. Кенеулі ойды да крікті, серлі етіп айтпаа талпынады.Кркем дебиет тілінде, поэзиялы лексикада асиет болса, сол беттен табылады. Жалпылама сзбен атап жрген "шешендік, шеберлік" дегендеріміз сол рістен ана кезігеді. Андаса, бл алыпта шешендік ана емес, поэзиялы асиет те болады. Осы жнінде натылы мысала мегзей сйлеу шін жолдас Балааевты "Абай", "Абай жолы" романдарыны кейбір тіл кемшілігі деп атаан жайларына сл тотап тейік. Бл тстаы пікірлерді, мысалдарды зі де, жоарыда айтылан екі жаты маманды ажеттігін ескертеді. Мысалы, жазушы кейбір сз орамдарын кркемдік іздеу, іздену ретінде олданса, тіл маманы соны жатырап, тіпті "халы тілінен ашытау" деп те баалаысы келеді. Сол дрыс па? Андап крейік. Айтайы, сондай іздену трінде Балааевша "ажарын крді" демей, "ажарын сезді" деу лдеайда орайлы. Себебі "ажар" деген бет-пішін ана емес, ол, адамны кейде іші де, кейде тысы да боп ауыса отырады. Ал адамны ішін атаан кез болса, ол ішті круге болмайды, сезуге ана болады. Сондытан уезов ана емес, бар аза халы, рине, азаты тілін білген, р сзді кенеулі асиетін білген азаты брі "ажарын байадым", "ажарын байатты" деген сздерді мейлінше олданады. Сйтіп, ажарды байауа болса (ол да кру емес), сол ажарды сезуге де болады."Ажары а тлкіні ажарындай" — деген леде тлкіні серейген лаын, сйір тмсыын, жылты аан кзін айта ма? Сол крініп тран сипаттарына теей ме? Жо, жйрік, жылпы таыны айнар уат-ылыына теейді."Оыс" деген сзді де айып еткісі келеді. Бнда "оысты" Балааев бір-а ана маынада ысы келеді. Мен "оысты" ойда жо, шыл згеріс, орысша "неожиданно" деген маынада ына олданамын.Сол сияты "жрт тегіс жым-жырттыа ауысанда ана" — деген сз орамын Балааев "азашылап" аударма болады да, кнделікті, татымал болан тзсыз, отсыз орама айналдырысы келеді. Ал мен кейде орыс сзін алмай отырып, орыс дебиет тіліні су жолында поэзиялы тіл табыстары осан кей жаалытардан да лгі алуа тырысамын. Жалыз мен емес, бгін орыс мектебінен трбие алып, орыс дебиетінен лгі алып, сіп келе жатан азаты жазушы, аындарыны бріні сз кестесіне орыс дебиет тіліні рнегі мен кестесі кіре бастаанын ескермеуге болмайды.
Бізді сондай алатын кейбір кестелеріміз зады болуды стіне, енді молая тсуге де керек. Олай болса, М. уезовті романдарынан "еру", "шеру", "нпір", "нор" деген сияты ескі сздерді ана оны табысы деп білу — азды аару.
Аталан ш романны ішінде ондай ескі сздерді олдану асиетінен крі де басара жаалы жо па екен! Социалистік мдениет дуіріні жазушысы баяы заманды жазып отырса да, сол жазан жайларын бгін зі мегерген рухани мдениетті трысынан арап жазбай ма екен? Брыны туралы, зінен сйлегенде жааша сезініп, жааша сз орамымен кестелеп беруді талап етпей ме екен? Сол жаы тілшіні сіресе адала арайтын, ты табыстар ктетін жаы емес пе екен?!
Сол себепті де кейде кпшілік олданбайтын, біра халы тіліне бден онымды келетін, ты орамдар табуа болады. Сонымен бірге жаа, соны орам-кестені орыс дебиет тіліні лгісімен алуа да болады. Ендеше, "тыныш жым-жырттыа ауысанда ана Абай сз атты" деуді ешуаытта жазушыа айып етіп тауа болмайды. сіресе "халы тілінен ашытап барады" деуге жн жо.
"Бйыы крбала аайын таба алатын емес. Шешілген кісі шыа алмады" — деген сздерді, сз орамдарын да Балааев мінемек болады. Бнда, рине, "шешілген" емес, "шешінген". Бір аріпті рескел тран атесін, баспадан кеткен атесін, айыру керек. Ал "шешінген кісі шыа алмады" деу — аза тіліні з алпында мол кездесетін шешендік кестесі.
Кркем дебиет тілі дейтін сол тіл, сол стиль. Оны поэзиялы лексикасы, стиль шарты осындай зінше ты табыстарды тандайды, талайды. Сол арылы "халыты тілінен ашытамай" отырып, халы тіліні зіне млім сздігінен жеке сздер алып отырып, соны раанда барынша ізденеді, ты туыс табуды талап етеді.Сол аталан маалада Балааев "кемшілік" деп, "мін" деп аталан тгел сйлем, жарым сйлем, жеке сздерді брі туралы да осы жааы трыдан арап, дау айтамыз. Сол сияты "Жмба жалаудан" теріп алан Асар деген ата аралас за сйлемдерден келтірген мысалдарыны брі де жазушыа мін таып, сын айтызарлы кемшіліктер емес. айта, орынды, келісті рылан сйлемдер.
Поэзиялы лексика, поэзиялы синтаксис, кркем дебиет тіліні грамматикалы тіл заындай, адір ттып, алдымен еске алатын ерекшелігі дедік. Кркем дебиет тіліні болмысы мен асиеті де сол з шартына жетуінде. Ол шін жазушыны кркем дебиеттегі тілі тек жабайы, жпыны ым тілі ана болып оя алмайды. ым-тсінікпен атар ой, сезімге де бірдей эсер етерлік айшыты тілмен, сем сйлеу шарт. Ылал жо, дм жо, тек грамматикашылды сл ана білген, кнделік алыпта ттынып жрген, шама-шарына лшенген дебиет тілі кркем тіл болып жарытпайды. Поэзиялы тіл тудыратын дебиет тілі бола алмайды. Кейде бастауыш, баяндауыш, пысытауыштар брі бірдей-а грамматикашылды йреншікті лшеуі бойынша тізіле трып-а, жазушы сзі су татып, сора батып тратыны болады ой! Мейлінше болады.
Мен "Абай", "Абай жолы" романдары шін, сіресе оны Балааев сз ылан тіл дниелігі шін кйінбеймін. Ол кітаптарды тегі мен тілі шін мен ысылатын ешнрсе жо. Себебі тілші, сыншылар ондай бйымдарды лі талай рет сз етіп келіп те, кетіп те жрер. Бірі кей жайын лгі етіп, бірі таы бір жайын тарпып тіп жрсе де, ол шыармалар зі шін зі жауап бере жатар. йткені азды-кпті аза романына тілші, сыншыны (зерттеу материалы есебінде болса да) сан рет орала жретініне кмнім жо.
Сондытан роман айналасындаы ойлар, айтылатын жайлар кше берсін, се берсін. Ол шін емес, Балааев мааласын оыанда баса нрселер шін еріксіз назаланасы. Кркем дебиет тіліндегі жаалыты, азды-кпті жасылыты тануды орнына, соны е алдымен таныта отырып, кемшілікті айтуды орнына тілші біресе Горькийді, Абайды лгі етіп сйлейді.
"Мастым - тіл стартып, нер шашпа" — деп отыран Абай аза тіліне, сйлеміне, поэзиялы лексикасына, поэзиялы синтаксисіне кп жаалыты лдеалай емес, дейілеп іздене отырып осан болар.
Таы да айтамыз, сондай Абай жаалытарыны мысалдары те мол. Бны Абайды сздігінен, сйлем рауынан, крші елдер тілін пайдалануынан, зіне жеткен дебиеттер тілдерінен йренуінен талай да талай рет креміз. Абайды бл жніндегі жаалытарын тек ле сздері емес, "ара сздерінен" де адаалап арап, тере ыну ажет. Сол жнінде, тменде сз болатын, Абай тудыран сйлемдерді де згеше асиет, абілеті барын зір еске сала кетеміз. Міне, Абайды лі аза тілшілері олына алмаан, осындай кркем дебиет тіліндік сан згешеліктерін тану шарт. Сол жайды зі-а нелер ымбат ізденуді, зерттеуді таырыбы болуа жарар еді.
Біра сондай жапа-жалыз классигімізді поэтикалы лексикасындаы табыстарды, асиеттерді тану шін, жоарыда айтанымыздай, тіл маманы ана болу жетпейді. дебиетші-тілші болу шарт. Сол трдегі зерттеуші алым ана тілде, сіресе кркем дебиет тілінде, грамматикалы шарттара осымша, поэзиялы згеше стем шарт талаптар барын таныр еді. Оны ымынша, кркем шыарманы бір сйлемінде тран сз бір-а ана ым, тсінік бермейді. Соны беруді стіне, ол р алуан осымша ассоциация тудырып, оушыа осымша елес-емеурін танытып трады. Бндай атарда, жеке сз зіні орны мен стін тапан шата жааша жанданып кетеді. Сондай шаына жетіп жанданан сзді демі, лебі білініп, ты тірлік етіп, бал-бл жанып трады.
Кп олданудан лі сз боп кеткен сз емес, ызыты, ысты лепті айнар сз болады. Міне, осындай боп табыса тйіскен, атар тран сздер аынды айаы болады. Шеберлік кестесіне жреді. Оны кркемдігімен атар сйлем ішінде зінен-зі шын атып тран сипаты болады. Асылды шапа таса шаандай боп, кей сздерді сем сйлем ішінде шындап, от тгіп тратын шаы бар. Міне, ойлай, адай білсек: Пушкин, Горький, Маяковскийлер, Абайлар здері білген з тсыны, з еліні тілінен осындай сырлар ашып, сымбат сипаттар тудыра білген.
Ал кркем дебиетті осы асиет сырын дебиетші емес жала тілші тани бермейді. Таныса, бааласа да, танытып бере алмайды. аза тілі клемінде біз жааыдай сыр-сипаттарды рі ылым дрежесін адірлі етіп, кенеулі етіп, рі шешендік поэзиялы шеберлігін келістіріп танытып берген ебектерді ктіп жрсек те, кріп жргеміз жо. Егер осы трыдан арасаыз, бір Абайды з тілінен-а неше алуан ыр мен сыр аарар едііз. Абай сіресе Пушкин, Лермонтов ледеріне келгенде андай шешендікпен шебер, орамдылы табады! андай ажайып нзік сезімталды жне рыш ткірлік іздейді де табады.
Сол сияты ол дмше молда, діндар фанатиктермен сйлескенде де зінше тіл рнектер іздейді. Олармен Абай ете кп дауласады. Бл оны заманыны болмысы, тарихи шындыы болатын. Кейде дін сиетшілеріне оларды тлігін шыра, дауылдай сотыады. Сонда ол сан жерде мсылманшылы кітаптары мен стаздары олданан сзді де, сйлемдерді де мейлінше молынан олданады. Кейде оларды з тілімен матпашы болып, соларды зі жазып жрген тіл сйлем, наыс-машытарын олданады.
Балааев айтандай, Абайда тек "аят", "хадис", "кпір" деген сияты сздер ана бар ма екен? Абайды осы кні крі, жас, бар аза халы жаттап айтып, жырлап жрген демі ледерінде шыысты классикалы поэзиясынан кірген араб, парсы сзі аз ба екен? ("ор болды жаным", "Кзімні арасы" жне Абайды аынды декларациясы есебіндегі: "ле — сзді патшасы"). Ол жайлар зі бір срі.
Жоарыдаы діншілдермен сйлескен дін мораль жніндегі сиет ледері мен ара сздеріндегі Абай олданан шыыс сздіктері мейлінше мол екенін кім жасырады жне неменеге жасырады? Айтып крсек, бндай жніндегі мысалдарда сан жо. стірт жортып, саяз жзіп, шындыты жасырып, жаалап тіп алдамайы. Сол шынны зіне келейікші. Абай мсылманны е зор дінбасыларын сынаанда не деп еді? рі соларша сз саптап, рі оларды ("латы") сздігімен сйлемеп пе еді! Міне, "алиат тастиаттан" бір мысал: "Моллалар тра трсын, хсусн бл заманны ишандарынан бек са болыдар, олар фитни алам. Блардан залалдан баса ешнрсе шыпайды. здері хкім шариатты таза білмейді, кбі надан болады. Онан асып зін-зі ли-тариат біліп жне біреуді жеткізбек дауасын ылады. Бл іс оларды сыбаасы емес, бларды жеткізбегі мхал. Блар адам аздырушылар, хатта дінге де залалды. Бларды сйенгені — надандар, сйлегені — жалан, длелдері — тасбыы мен слделері. Онан баса ешнрсе жо" (Абай нанбаев. Толы жинаы. 381-б.).
Ал осы Абай жайынан жазылан романны тілін, жааы Пушкинге бой ран немесе халы тілін сіре сйлеген ізденгіш алпынан згертіп алса, тмен етіп алса, не ылан боламыз? з тсындаы дінбасылара, жааыдай схоластик фанатиктерге жне, сіресе, з міріні кейінгі шаында аын еріксіз кездесетін панисламистерге арнап сйлеген Абай сздеріні брін тек бір ана сарапа салып, немесе бгінгі лшеу млшерге тартып сйлетсек, не асиет табар едік? Тарихты роман (сіресе Абайдай геройы болан роман) барлы материалын, соны ішінде сздігін, сйлемін е уелі тарихты материалдан алады.
Сол шін де Ломоносовты кркем дебиетте крсетуші орыс жазушысы болса, оан заманындаы церковно-славян тіліні сан атауларын айтызады. Пушкинге антик дебиетіні, классицизмнен жне церковно-славян сздігінен кірген, оны зі мен айналасындаы ауым олданатын сздіктерді айтызады. Сйлем орамды да, сол заманына лайы кйді рады. Олай болмаса, кркем шыарма шынды, кркемдік асиет таппай, асірет табады. Сондытан да Абайды сезімін, ойын, тілін, зі олданатын тілін — Абайды зіне айтызудан, не оны маындаы адамдара айтызудан ашатын болса, онда жазушы реалист жазушы болмай шыады.
Жаргон болса, ол — заманыны шындыы. Ол шындыты былай алып тастап, грамматикашылды дрменсіз рецептін олданса, біз не асиет табамыз? дебиет немен жетіспек? Онда тарихи шындыты заманынан згертіп алайы па? ткен заманны тіл бояуын жо етіп, бгінгі тілшіні (орта мектепке арналан) оу ралындаы кркі кйкі, шындыы ша, шаын лшеуішіне саламыз да оямыз ба?
Ащы да болса ашып айту керек, Балааев трізді тілші, бгінгі кркем дебиет тіліні, Абай айтандай, "таразысы, азысы з олында" болатын дрежеге жеткен жо. Натылап айтса, кркем дебиет тілін зерттеуді ылымды дрежесін лі жеткізе алан жо. Сондытан да лі оны млшері даулы, лшеуі шаын, болжауы шалаай. Сондытан да оны сынысын олданса, Абайды сол з заманындаы тіл мдениетіні дрежесінен де кп тмен тсіріп, "шешендік", "шеберлігі" былай трсын, жта, ждеу тілмен сйлетер ек. Балаайды шалаай іс (ия, "шалаай" емес, тап осы жерде "шалаай" деуге де тап келеді), шалаай тіл шлдірігімен сйлетуге болмайды. Себебі, жоарыда айтандай, Балааев дебиетші болмаандытан, кркем дебиет тіліні асиетін тсінбеуді стіне, міндетін де ынбайды.
Романны тілі, сйлем жаынан алай рылатынын да Балааев ойланбай, ынбай жрген трізді. Бл ретте дау жо, талассыз бір шынды бар. Роман тілі, ай елді андай классигін алса да, шала сауаттыны бріне, халыты тілін білмейтін, "жрдім-бардымнан" басаны біліп крмеген адамны бріне бірдей ымды тіл бола бермейді. Горькийді Самгині алай сйлейтінін, Сатин, Булычевтары алай ойлап сйлейтінін еске алайы. Гогольді за сйлем иериодтары алай еді! Сол жайда Белинский Гогольді тіл, сйлем асиетін де еске ала отырып не деп еді? Натуралды мектеп Гоголь арылы орыс дебиетіне мол орнады. Енді орыс дебиеті сол жеткен дрежесінен, сол тапан табысынан айрылмайды, ілгері арай сіріп, асыра береді деген болатын.
Байаызшы, ойлаызшы, сол Гогольден кейінгі орысты кркем прозасыны сйлем лгісі андай дамыды!
Аса шебер тілді, стиль мастері дейтін Тургеневті зіндегі за сйлем лгілері андай екен! Лев Толстойды за сйлемдері андай? Сіз айта-айта ауыза алан Горькийді сйлемдері андай лгілі, орам, за сйлем алпын береді екен! Олар ана емес, бгінгі совет жазушылары Шолоховты, Фадеевты аза тіліне аударылан кркем шыармаларыны кп сйлемдерін андап, барлап кріізші. андай за сйлемдер лгі рнек болып, мыдаан беттерден адаан кйде келіп жатыр екен!
Ол ана емес, Ленин томдарыны аза тіліне аударылан беттерін ашып араыз. Сол сияты "Партия тарихыны" аза тіліне аударылан баспаларын крііз.
Партия мен кіметімізді ебекші аза халыны мыдарына, сан мыдарына оытып, ындырып, танытып отыран адірлі ебектерді брінде за сйлемдер лгілері андай екен! Ендеше, Балааевтай тіл маманы кркем дебиет кілдерімен сйлескенде, оларды: "азаты ендігі кркем дебиет тілі за сйлемдермен де кркейетін кезі жетті" деген сзіне дау айтарлы, айып таарлы, тіпті "халы тілінен ашытайды" деп кін таарлы орайы жо.
Рас, роман сйлемдері туралы жоарыда айтылан пікірден: "роман тілі ымсыз болуа болады" деген, немесе "роман тілі тек за сйлемдерден ана ралсын" деген ой тумайды. Романда, рине, р алуан сйлемдер болады. Соны ішінде за сйлем келісті боп ралса, кенеулі ойды да, сырлы суретті де белгісі бола алады. Бл да даусыз шынды, оан да таласарлы жн жо. Осымен жалас таы бір жай бар. Тегінде, роман тілі тіл білген оушыа, рине, тымды болу шарт. Соны стіне, роман тілі бір халыты тіліндегі бар байлы, ммкіншіліктерді молынан, кеінен пайдаланады. Ендеше, азатай жазба дебиеті жас боландытан барлы тіл байлыы хата тсіп болмаан елде, лі сол тілі туір романдар арылы айтылып, осылып, табылып жататын талай байлытар болады.
Осындай ты табыс, сонылы іздеуді де романдардан кту керек. Бнымен ол романдар тіл байлыын, кркін, ммкіндігін крсете тседі. Жне, сіресе, романдар оушыа тіл де йретеді. з тілінде кенеулі ой таратып, крікті, шешен, шебер сйлеуге баулиды. Бл жайды да тіл маманы мыты ойлану шарт. Ойлап ана оймай, р романдаы осындайлы ты табыс, сонылыты рі зі танып, рі танытуа міндетті. Ендеше, жазушы сйлем, стиль жнінде ты жаалы ізденсе, оны рсудан брын ыну шарт. Себебі бл беттегі іздену орынды. Солай іздену ажет.
Бізді дебиет тілімізді бгінгі су дрежесі, даму шарты осыларды шын талап етеді. Соны тіл маманы ына сйлесе несі кетуші еді! ыса сйлесе, бірге іздесе, осыла ойласа — міндет сол емес пе? Оны орнына "отыз екі жолдан ралан сйлемде тйірдей нрі жо" деп аытады. "Далия" сйлеген соз деп, зі йренген лшеуден, зі ынан млшерден ты трде туан сйлем болса, оны ішіндегі осымша сезіміне, ойына, сырына, жоарыда айтандай, р алуан ммкін болан абілет, асиетіне арамастан, трпайы мінез крсетеді.
Осымен Балааев ателіктеріні брі де кркем дебиет тіліні жауапты мселелерін атаанмен, жауапты трде шеше алмаан дрменсіздікті танытады. Соны біз Балааев мааласында мін етіп, сын ып айттым деген ш жайды шеуінен де кріп ттік. Бар теріс пікірлерді бірттас тбірі барын да байады. Ол — бізді тілшіміз, Одатаы зге ке клемді филологтердей емес, анытап айтанда рі тілші, рі дебиетші емес боландытан туып отыран сыар жаты. Біра зі солай бола тра, атар іздесуші, бірігіп ойласушы болмай, кімші "таразы азы" таы зі болма таласына тааласы. Бндай мінезді тбірі неге соатынын біз болжаудан тартынамыз.
Мааланы аяында М. Балааевты мені ебек тжірибелерім, ойларым жайында, таы да зі атаан мдениеттен тысары істеген бір жніне соа кетейін.
М. Балааев аты-жнін атамай, мені "лдебір" мааламдаы "сондай бір" пікіріммен дауласа сйлейді. И.В. Сталинні тіл жніндегі даналы ебегіне байланысты мен де аза дебиет тіліні жайын сз еткемін. Сол мааланы оушыларды есіне енді мен зім салайын.
зім жазушы, дебиетші бола трып, мірде бір ана рет тіл мселесіне атсалысаным бар еді. И.В. Сталинні тіл жніндегі даналы ебегіне байланысты мен де аза дебиет тіліні жайын сз еткемін. Сол маала азаша да, орысша да бірнеше рет басылды. Орысшасы 1951 жылы "Литературная газетада" ысартылып, "Дружба народов" альманаында толы кйде басылан. Кейін бізді Одатаы тіл жніндегі е беделді журнал "Вопросы языкознания" сол маалаа ш рет тотап тті. Бірінші рет 1952 жылды бірінші санындаы бас маалада дрыс атады. Жне сол 1952 жылы Севортянны "аза тілшілеріні ателері туралы" деген мааласында сз болды. Онан бері де 1953 жылды бірінші санында жне бас маалада, академик В.В. Виноградов жазан бас маалада, таы да мені сол маалам дрыс мысал есебінде бааланып еді.
Рас, сол за мааланы бір тйір блімшесінде мен орыс тілінен алынан, бден сіісті болан кей сздерді (бар сз емес) орфографиясы орысша жазылуынан басаша болса айтер еді деген пікір айтам. Бізді тілшілер оны теріс сыныс деді, мен бан дауласпаймын.
Біра осыдан зге жайында ол маала Балааевтай тілшіні рке арайтын, аса айтатын ебегі болмаса керек еді. сіресе сол маалада мен: "Орыс тілі — бізді екінші ана тіліміз" дегем. Соны длелдеу ретінде осы маалада аталып отыран за сйлем жайын айтам. Даусыз дрыс боландытан сондаы пікірімді таы айтамын; бізді кркем дебиет тіліміз енді за сйлемдер мдениетін тудыру дуіріне жетті. Бдан былай солай да су шарт. Ол ойлы, кенеулі, крікті сезім, сананы айаы боп алыптана беруге тиіс. Осы жолда біз орыс дебиет тіліні за сйлем ру мдениетінен йренеміз, соны лгі етеміз.
Міне, Балааевты мааласындаы за сйлем жайындаы даулара арсы жоарыда айтылан длелдерден баса осы соы деректі де атай теміз.
орыта келе айтарым, Балааев мааласы мойнына алан міндетін ада ыла алмаса да, бір елеулі керекке жарап отыр. Ол маала зі шешпесе де, ойлану шін, іздену шін, деректі орытындылар жасау шін, дрыс озау салып отыр. Бл мселелерге жазушы жртшылыы атсалысу аса ажет. Себебі сз боп отыран — соларды ебегіні тілі, соларды іздену тжірибесіні жайы. сіресе жазушылар ебегімен згеше сіп, кркейіп, дамып келе жатан аза совет халыны кркем тіліні жайы. Жазушылар бл ретте кп елеулі ойлар айтатын ебекшіні зі боландытан, кп шешуші пікірлерді де айта алады. Сондытан да тілші мамандармен атар аза жазушы, аындарымызды осы жауапты жайа атсалысуын тосамыз!
Мхтар уезов