Оытуды дстрлі технологиясы
Білім беру- оытуды трбие мен дамытуды здіксіз процесі. Белгілі балалар психологы Д.Б. Эльконин длелдегендей 3-10 жас аралыындагы балалар біріккен мдени – білім беру саласында орта мірмен дами отырып, орта трбиеленіп, орта оып йреніп мір сруі керек. Яни бдан шыатын ортынды бл (сабатастыты) яни бастауыш сатыда мазалайтын сратар проблемалары біреу ана. Ол баланы тілін ой-рісін, иялы мен шыармашылыын дамыту болып, жаа заман талабына сай жан-жаты дамыан жеке тла ретінде оытып трбиелеу. Крнекті психолог Л.С. Выготскийді негізі бойынша «Бала дамуыны е шарытау шегі - бл тіл мен ойды шыармашылыы деген екен.
Оу-трбиесінде мынандай зекті яни (актуальды) жерлерінде проблемалар бар: 1) Оушыларды з бетінше ойланып, рекет етулері жеткіліксіз. Бір оу міндетін баса трлі жолдармен згертіп, шеше білу абілеттері, сонымен атар алынан білім-білік дадыларын азіргі мір мен ылым, техника жаалытарымен байланыстырып, салыстырып, зерттеп з болжамдарын жасау абілеттері лі де тмен дегейде.
Ал мны себебі айда жатыр жне бл проблемаларды шешу шін, білім рдісінде инновациялы технологияларды оып йреніп з іс-рекетімде енгізу ажет деп ойлаймын. Білім беруді ртрлі нсадаы мазмны, рылымы, ылыма жне тжірибеге негізделген жаа идеялар, жаа технологиялар бар.
Сондытан ртрлі оыту технологияларын оу мазмны мен оушыларды жас жне психологиялы ерекшеліктеріне орай тадап, тжірибеде сынап арауда малім іс-рекетіні маызы зор. азіргі білім беру саласындаы оытуды озы технологияларын мегеру малімні интелектуалды, ксіптік, адамгершілік, рухани азаматты жне де баса кптеген келбетіні алыптасуына игі серін тигізеді, зін-зі дамытып, оу трбие рдісін тиімді йымдастыруына кмектеседі,-деп крсетеді С.В. Селевко.
Бгінгі тада білім беру саласында ртрлі сипаттаы жне баыттаы инновациялар енгізілуде. Азды-кпті мемлекеттік жргізіліп, мазмна, йымдастыруа оыту дістері мен технологияларына жаалыктар кіруде. Білім беру саласына енген жаалыктара мына згерістерді жатызамыз:
- оу трбие мекемелеріні жаашыл басарылуы;
- білімні оамдаы орны жне сол жйені аржыландыру дегейін;
- трбие жне білім жйесі рылымын.
Білім беру мазмнын, яни оу жоспарларындаы жне бадарламалардаы згерістерін:
- мектепті ішкі йымдастырушылы рекеттерін;
- малім мен оушы арым-атынастарына, стаз бен шкірттер арасындаы арым-атынас;
- оыту дістемелеріндегі згерісін;
- білім беру мекемелеріні рал - жабдытарындаы жне апаратты технологияларды олданудаы згерістер;
- оыту мекемелеріні рылысындаы згерістерді жатызамыз.
Малімні инновациялы іс-рекеті – з ызметіне жаа технологияларды енгізу. Білім беру жйесінде азір технологияларды сан алуан трлері бар. Білім беру технологиясы сынылуда:
Соны бірі дстрлі педагогикалы технология.
Дстрлі сынып сабаты технологиясыны баса технологиялардан айырмашылытары бар:
- оушыларды таным кабілеттері жне жас млшері шамамен бір дегейді райды;
- сыныптаы оушылар рамыны р кез траты болуы;
- сыныптаы саба орта жылды жоспармен оу бадарламаларына, оулыктара негізделген, растырылан кестемен жргізіледі.
Оушылар мектепке жылды бір мезгілінде, белгілі бір саатта барады:
- оытуды негізгі бірлігі-саба. Саба бір пнге негізделеді;
- саба барысында жоспарланан таырып кеінен тсіндіріледі;
- оушылар сол таырып бойынша білім, білік, дадыларын игеру масатында жмыс істейді;
- оытуды йымдастыру тек малімні басшылыымен жргізіледі.
Малім з пні бойынша жалпы р оушыны оу сапасын орытындылап, баалайды.
Дстрлі оыту технологиясыны тиімсіз жатары: Дайын білімді хабарлайды, оушы орындаушы, малім басарушы болады.
В.Ф. Шаталовты оу материалдарын тірек жне сызба белгілері арылы табысты оыту.
Материал ірі млшерде енгізілді жне блоктара блінген. Оу материалы тірек схема-конспектілер трінде беріледі. Тірек белгілері арылы оыту технологиясы тмендегідей масатты кздейді:
- білім, білік дадыны алыптастырады;
- барлы баланы оыту;
- оытуды жеделдету.
Тірек белгілері арылы оыту технологиясыны ерекшеліктері:
- немі айталау, міндетті кезедік баылау, жоары дегейдегі иыншылы, блокпен оыту, тіректі олдану;
- жеке бадарлы арым-атынас, ыпал;
- ізгілендіру, ерікті оыту;
- р оушыны жобасыны жариялылыы, тзетуге, суге, табыса жетуге жадай жасау;
- оыту мен трбиені бірлігі.
С.Н. Лысенкова «Оза оыту технологиясы».
Оза оыту – бл арапайым кдімгі таырыпты бадарлама тізбегіне кмекші рал. Мнда жаа таырып оу бадарламасында берілген уаытынан брын р сабата ысаша тсіндіріліп отырады. Бл толытыру уаытты немдеу жне оушыларды немі жаттытыру арылы жаа материалды тез игеруге жол ашады.
Тсіндіре басару - рбір оушыны іске жмылдыратын сабаты озаушы кші. Мселен, жасы оитын оушы тсіндіріп трады, ал аландары здеріні кш-жігерін жмсап, оан ілесіп отыруа тырысады. Ал егер лсіздеу оушы тсіндірсе, ол да жауапкершілікті сезінеді, йткені ол бкіл сыныпты жетелеп жолдастарын соынан ертіп отыруы керек. Тсіндіре басару ш трлі рекетті ойлаймын, айтамын, жазамын атыстыра отырып, оу ебегін ойлы етуге ммкіндік береді жне сонымен бірге кері байланысты амтамасыз етеді.
Малімні оушыларды білім дрежесін адаалап, артта алушылыты дер кезінде байауына, білім мен білікті мегеруде ілгері болуын амтамасыз етеді.
Тірек лгілері, немесе жай ана сйеніштер дегеніміз сабаты тсіндіру стінде оушыларды кз алдында туындап, кестелер, карточкалар, шекейлік полотно, сызбалар, сурет трінде крінетін тжырымдар. лгілермен жмыс істеудегі маызды шарт – сабата ілініп трмай, немі іс-рекетке осылуы тиіс. Сонда ана олар малімні жасы оытуына, оушыларды оай оуына кмектеседі.
Н.П. Гузик «Сынып ішілік дегейлік саралау»
Бл технологияны автор «дегейге арап сыныпішілік саралап оыту» жне дамытушы сабатар циклы бар «иыстырылан оыту жйесі» - деп атаан.
рбір таырып бойынша ткізілетін сабатар бес типтен ралады:
- таырыпты жалпы талдау сабатары (дрістер);
- иыстырылан семинар сабатар (оушыларды оу рдісінде оу материалдарын тередей талдауы);
- орытындылау жне білімді жйелеу сабатары (таырыпты сынытар);
- материалды пнаралы ортындылау сабатары;
- таырыпты тапсырмаларды орау сабатары, практикум сабатар.
Балаларды даму дегейіні бірыай болмауына, жеке абілеттеріндегі айырмашылытар мен баса да себептерге байланысты сыныпта оу здіктері мен лгермеушілер пайда болатыны белгілі. Сондытан да малім сабаты барлы кезедерінде: жаа материалды беру, бекіту, айталау, білім, білік, дадыны баалау кезінде дегейлепсаралап оытуды йымдастырады. Онда ртрлі иынды дрежесіндегі ш типті «А», «В», «С» дегейлеу бадарламасы алынады.
Дегейлік бадарламалары (дегейлік тапсырмалар емес, тек бадарламалар ана) маызды екі тсты арастырады:
а) белгілі дегейдегі білім, білік, дадыны мегерілуін амтамасыз етеді (репродуктивті дегейден шыармашылыа дейін);
б) балаларды белгілі дегейді з бетімен оуына, білім алуына жадай жасалады (малім тарапынан крсетілетін траты кмек, лгі бойынша жмыс, кеес беруден бастап, з бетінше толы жмыс істеуге дейін).
Компьютерлік оыту
рбір оушыны здігінен білім алуыны меншікті траекториясын амтамасыз ететін білім беруді ашы жйесін райды, апаратпен жмыс істей алу білілігін алыптастырады жне атынас жасау абілетін дамытады, таным процесін йымдастыруды оны жйелі ойлау жаына жылжыту жолымен тбегейлі згертеді. Оу процесінде оушыларды танымды іс-рекетін олайлы йымдастыруа ммкіндік туызады, жаа таным ралдарын пайдалануа жне йымдастыруа жадай жасайды, білім беруді апаратты-дістемелік трыда амтамасыз етеді.
Дамыта оыту
Дамыта оыту оушыларды ізденгіштік-зерттеушілік іс-рекетіне тн. Оан тн сипаттар:
- оушыны алдына ізденуді жзеге асыру ажеттілігін тудыру керек,
- іс-рекетті бастапы кезеі – оушыларды алдына оларды рекет жадайын жааша талдап, оны жааша тсінуді талап ететін оу міндеттерін ою,
- осы міндеттерді шешуді, яни іздену іс-ркетін йымдастыру, мнда лгі крсетуге болмайды, сондытан малім оушыларды іздену іс-рекетіне таратуы ажет ол шін екі шартты орындау керек.
1) Малім зара ізденуге басарушы болмай, шын мнінде атынасушы болу керек.
2) Ол оушылар жргізіліп жатан ізденуді шын мнінде жзеге асыру керек, олара дрыс шешім крсету керек.
3) Оу міндеті шешілгеннен кейін малім табылан шешімні баасын йымдастырып оны баса міндеттрді шешу шін аншалыта пайдалануа болатынын тсіндіреді.
Проблемалы оытуды масаты - ылыми таным нтижелерін, білімдер жйесін ана мегеріп оймай, сонымен бірге бл нтижелерге жету жолыны зін де, процессінде мегеру, оушыны таным дербестігін алыптастырып, оны шыармашылы абілеттерін дамыту.
Проблемалы оыту-ойлау операциялары логикасы (талдау, орытындылау жне таы баса) мен оушыларды ізденіс рекетіні задылытарын (проблемалы ситуация, танымды ызыушылыыны, ажетсінуіні жне таы баса) ескере отырып жасалан оу мен оытуды брыннан млім тілдерін олдану ережелеріні жаа жйесі. Сондытан да кбінесе мектеп оушыларыны ойлау кабілеттерін дамытады жне сенімдерін алыптастыруды амтамасыз етеді.
Проблемалы оытуды негізі ерекшелігі – оушыны білетіні мен білмейтініні арасында айшылытар пайда болады жне проблемалары міндетті шешуге дайын тсіл болмаандытан, проблемалы ситуация пайда болады, осыан орай оушыны ізденушілік рекетімен ынтасы кшейе тседі.
Оыту дісі–дидактиканы е басты рамды блігіні бірі. Оыту дістері, білім беруді мазмны сияты, оытуды жалпы масаттары жне міндеттерімен аныталады.
Оыту процесіні нтижелі жне сапалы болуы оыту дістерін тиімді творчестволыпен жзеге асыруына байланысты. Бгінгі кн шындыы, оыту дістері туралы жааша ойлауымызды ажет етеді.
Жалпы білім беретін жне ксіптік мектеп реформасыны негізгі баыттары оыту дістерін жетілдіру жне білім сапасын арттыру міндеттері крсетілген. Алайда оу трбие процесінде ке орын алан формализмні нтижесінде кптеген оу орындарында оу сапасыны тмендеп кеткендігі крінеді.
Сондытан да оыту дістерін дамыту бгінгі кнні басты талабы болып отыр. Білім беру ызметкерлері жмысыны сапасын арттыру, р пнді оытуды ылыми трыда жетілдіру, соны нтижесінде оушыларды дниетанымды кзарасын алыптастыру жне оларды талабын, жеке жмыс істеу абілеттілігін ныайту шін тек ана оу жоспарларын жетілдіріп оймай, сонымен атар оыту дістерін жетілдіру болып табылады.
Педагогиканы дидактика блімінде оыту дістерін жетілдіру мселесіне кп кіл блінеді. Оулытарда оыту дістеріні топтары, оларды жіктелуі туралы р трлі пікірлерілерді кездестіруге болады.
Оыту дістері туралы анытамалара тоталып тейік:
Оыту дістері дегеніміз-оытушы мен оушыларды жмыс істеуі дісі, оны арасында білім, іскерлік дады алыптасып, оушыларды дние танымдылыы мен абілеттілігі артады.
Оыту дістері дегеніміз-малім мен оушыларды зара рекетіні барысында білім алу жолдары.
Оыту дістері дегеніміз-малім мен оушыларды зара ркетіні негізінде білім, трбие жне таным процесінін жетілдіру.
Дегенмен осындай анытамаларды кптігіне арамастан оларды арасында принциптік арама-айшылы жо.
ылыми педагогикалы дебиеттерде оыту дістеріні баса да анытамалары кездеседі. Бл дебиеттерде оыту дістері оытушыны оушылара оу материалынан білім беру тсілдеріні жиынтыы немесе оытуды ралдары ретінде, сонымен атар, оыту дісі малімні оу (материалынан білім беру тсілдеріні жиынтыы немесе оыту дісі малімні оу) материалдарын оушыа жеткізу трысында ана арастырылан. Мндай анытамалар оыту дістеріні сипаттамасын толы бере алмайды.
Сондытан оу процесі барысында малім мен оушыларды зара арым-атынасын білген дрыс. Дидактика теориясында оыту процесіні мні малім мен оушы арасындаы арым-атынас екі жатылы негізінде арастырылады. Длірек айтанда, арым-атынасын білген дрыс. Дидактика теориясында оыту процесіні мні малім мен оушы арасындаы арым-атынас «субъекті»- «объекті» трінде болды.
Ал, соы оыту дісіне берілген анытамада малім мен оушы арасындаы арым-атынас крсетілмейді. Сондытан оыту дісіні «субъективті»-субъективтілік» ішкі задылы негізі ашылмаан. Бл жадайда оыту процесі барысында оушы пассивті позицияда алады. Ал, оушыны оыту процесінде белсенді ролі болу шін малім мен оушы арасындаы арым-атынас субъектілік негізінде рылуы керек.
Сонымен азіргі педагогикада оыту дісі оушыларды білімді мегеру жне оларды дамуы мен трбиесіне баытталан оушы жне малім арасындаы бірлесіп жргізілетін іс-рекетті субъектілік арым-атынас ралдары ретінде аныталды.Оутушы оыту дістеріні жіктелуіне трлі жол таба білуі керек. ылыми дебиеттерінде жіктелуді жиырмадан астам трі бар.
Осыларды ішіндегі е ке тарааны – И.Т.Огородников, Н.А.Сорокин, Ю.К.Бабанский, Р.Г.Лемберг, т.б. сынан оыту дісіні жйеленуі. Олар оыту дістерін ш топа блген.
Оыту дістері:
Ауызша Крнекілік Практикалы
-гіме -Суретпен сипаттау -Лабораториялы жмыстар
-гіме кеес -Демонстрация -Практикалы жмыстар
-Лекция
-Кітаппен жмыс
Бл жйе білім алуды негізінде, тп нсаа негізделген. Бір жадайда сзге сйенсе, екіншісінде кркемдік бейнеге, ал шіншісінде имыла сйенген.
сынылып отыран жйені тиімділігі-оытушыны шеберлігіне, осы ш дісті оыту негізінде ттас олдануа тікелей байланысты.
Оытушыны баланы жан-дниесін білуі де айрыша маызды. Есте сатау абілетіні толы абылдауды негізгі шарты екенін де мытпаан жн.
Оушыларды таным белсенділігі дегейіне сай ру. Дидактикалы дісті стаан педагогтар И.Я.Лернер мен М.Н.Скаткин оыту дісіні бес трін сынады:
Оыту дістері:
1.Тсіндіру дісі: сипаттау дісі, гіме, лекция, крсету. Оулыпен жмыс істеу, жазба жаттыулар.
2. айталау дісі: жаттыу гіме, з сзімен айта айту
3. Проблемалы баяндау дісі:оытушыны длелді трде баяндауы
экскурсия, демонстрация
4. Ізденіс дісі:эвристикалы гіме байау, жоспар жасау
5. Зерттеу дісі:тжірибе, байау, класпен жмыс, жаттармен жмыс, сурет салу.
Бл жйеде оушыларды таным белсенділігіні дегейіне негіз болады. Оыту дісіні зі, кей жадайларда, оушыларды белсенділігін ктеріп, сабаты кркемдік арылы тсіндіруде жай тыдаудан бастап, зерттеу дісі кезіндегі жеке ізденіске алып келеді. Екінші жаынан, бл діс оушыны жеке бейнесін, оны белсенділігіні алыптасуын крсетеді.
Бл дісті мірдегі крінісіні жарын мысал ретінде жаашыл педагог Т.И.Гончарованы тжірибесіні алуа болады. Ол зіні мектептегі алашы жылдарын есіне тсіне отырып оушылармен арым-атнасын былай суреттейді: «Оушылара неше трлі ызыты аыз, гімелерді, тамаша ертегілерді айтып бергенше асы болдым. Сонша материалдарды жас тыдаушыларыма алай жеткізерімді, тарихи задылытарды наты длелдермен алай тсіндірерімді ойлаанда уаныштан зімді ояра жер таппадым. Мен балалара зімні бар білімімді бгінгі мен брыны туралы тсінігімді, тере ойларымды жайып салдым»–дейді.
Демек, бл жердегі негізгі дісті тсіндіру-сипаттау дісі екенін креміз. рине, негізгі ауыртпалы оытушыа тседі, ал оушылар тек тыдаушы ролін атарады.
Оушыларды таным белсенділігін ктеру мселесіне Шыыс азастан облысындаы Боран орта мектебінде \директоры ССРО-ны халы малімі .Н.Нралиев\ кп кіл бледі. Саба стінде творчестволы зерттеу дістерін олдануа мектепті теледидарлы техникалы орталыы кмек крсетеді.
зіні білімі мен дісін жетілдіруге мтылан оытушы барлы жйені ыр-сырын толы мегеріп ала білу керек. р жйені алдына ойан масаты, зіндік ой жйесі бар, сан трлі оыту дісіні бір ырын ашып крсетеді. Оыту процесінде оытушы сол жйелерді бірнешеуін бір мезгілде олдануына да болады.
Трлі жйелерді арастыра отырып, оыту дісіні жеке трлеріне сопай те алмаймыз\ гіме, лекция, кітаппен жмыс, т.б.
И.П.Подласый оу-дісін бес топа бледі;
а) Іс-тжірибе, жаттыу, оу-ндірістік ебек яни практикалы;
б) Крнекілік: иллюстрация, демонстрация, оушыларды баылауы;
в) Сздік: тсіндіру, анытау, гіме, лекция, дискуссия, диспут;
г) Кітаппен жмыс дісі: оу, жаттыу, мазмндау, конспектілеу, цитаттау;
д) Бейне таспа дісі: кріп оыту, электронды малім, интерактивтер;
Ю.К.Бабанский оыту дісін лкен ш топа бледі:
Бірінші топ. йымдастыру жне оу-таным іс-рекетін іске асыру дісі. Олар: а) оытуды сздік дісі: (дріс, гіме, схбат;) б) крнекілік дісі; (иллюстрациалау, карталар, плакаттар, іс-тжірибе жасау); практикалы оыту дісі: (жазба, жаттыу, шеберханада оыту, лабораториялы жмыс).
Екінші топ. Оыту процесінде оушыларды оу іс-рекетін ынталандыру дісі. Олара: а) танымды ызыушылыын арттыру; б) оыту дискуссиясы; в) білім беру ситуациясын жасау; г) оытудаы талап ою тсілі; д) мадатау дісі.
шінші топ. Оытудаы зін-зі баылау жне баалау дісі.
а) Оыту барысында баылау жргізу.
б) Жазба жмыстарына текесеру жргізу.
в) Лабораториялы жмыстарды байап баылау.
г) Машина мен баылау.
д) зіндік баылау жасап баалау.
Теория мен практикада оыту дісіні 200-ден астам трлері бар. Бларды ішіндегі негізгі дістер профессор Р.Г.Лембергті «Оыту дістері» деген кітабында айтылан. Ол оыту дістеріні таныма барар жолдаы бір-бірімен сабатастыын айта келіп, оларды ішкі дидактикалы бірлігі мен жеке ерекшеліктеріні байланысын крсетеді.
-Оытушыны жетекшілік ызметіні оыту формасы.
-Оушыларды таным ызметіні сан ырлы формасы: масаттылы, жоспарлы жне жйелілік;
-Оушыларды білім алу формасы мен зерттеліп отыран ылыми пнні, нер мен техниканы дістері арасындаы байланыс.
-рбір дісті ерекшелігіне байланысты психологиялы рылымны айрышалануы.
«р таным рамыны, р таным дісіні зіндік психологиялы рылысы болады. айталап айтып беру дісі, дрысын айтса, тыдау процесі адамда ойлау мен елестетуді белсенділігін ктереді, біра тйсіну мен сезінуге сйене алмайды.
Крсету-баылау дісі, керісінше, абылдау мен тйсінуді ызметіне негізделеді жне наты ойлауа сйенеді. Бл-абстрактілі ойлауды алашы баспалдаы ана. Лабораториялы сабатар озалтушы орталытарды да ызметке осады.
Бдан рі берілген лгі конспектіге сйене отырып, оушыларды здеріне жеке дістерді жан-жаты зерттеу тапсырылады. Бл жерде оыту дісіні біреуі ретінде «ауызша айталап айту» талданады, бізді ойымызша, бл дісті ішкі мазмныны е негізгі кезедері жіктеледі.
рбір діс жеке элементтерден трады, оларды-тсілдер деп атайды. Мысалы, кітапа жоспар жасау, айта айтып беру, конспект жасау т.б. жатады.
р тсілді тиімділігін кшейту шін толы бір жйеге тскен ралдар керек. Оыту ралдары оыту процесін жасартуа кмектеседі.
Демек, оыту ралдарына ке трыдан аланда мыналар жатады: оу кітаптары (оулытар, сздіктер, анытамалар, р пнні тапсырмалар жинаы, программалы кмекші ралдар-крнекілік ралдары) таблицалар, сызбалар, схемалар, географиялы жне тарихи пнні карталары, муляждар, модельдер мен оытуа арналан суреттер\, -арнайы жабдытар, \лингофонды кабинеттер, лабароториялы жмыстар мен тжірибелер жасауа болатын жабдытары бар физика, химия кабинеттері\; техникалы ралда\ киноаппараттар, телевизорлар, магнитафондар, операторлы машиналары, программаланан радиоондырылар, видиомагнитафондар жне т.б.