Есеп шыару дісі.

Бл дісті физика немесе математика пндеріне ана байланысты деп арамауымыз керек. Маман малімдер есеп шыаруды барлы пнде олданылады.

Бл дісті баалаанда, оны ылыми таным тсілдермен, байланысын арнайы талдап жатуды ажеті жо. Сонымен бірге дісті психологиялы рылысыны зіне тн белгілерін ойластыру да шартты емес. Психологиялы трыдан, ол «тазалыымен» ерекшелене тсетінінін, ой толандыратын жне ойлауа лкен кш тсіретінін мытпаан жн.

Есеп шыару ойлау процесін жандандыруа, оан тиісті операцияларды ажетсінуге, аыл ой уатын немдеуге жадай жасайды. Есепті шартын дрыс тсіне білсе, ойлау актісіні мінсіздігін длелдейтін осымша тсініктер мен ымдар зінше пайда болады.

Ойлау операциясы, талдау, салыстыру, негіздеу, длелдеу, орыту барлы пн сабатарыны рамынан кездеседі.

Сондай-а ойлау, длелдеу кітаппен жмыс, жаттыу, лабораториялы жмыс, гіме т.б. дістерде орын алады.

Алайда, ойлау, длелдеу, тсілдеріні е алдымен есеп шыару дісіне тікелей атысы бар. Есеп шыару, оны жолдары мен ралдарын тадауды ажет етеді, кейде бірден есеп шыау дісін олдануа ыпал етеді. Малім оушыларды бл дісті иындыынан орыпауа йретеді. Есеп шыару шін оай жолдармен, тсілдерді оушылара жеіл сына салуа болмайды. дісті ерекшелігі оушыларды ой-рісіні жан-жаты дамуына жрдем етеді. Ойлау операциясыны жолдарын мегеруге ыпал жасайды.

Сондытан профессор Р.Г.Лемберг бл дісті з алдына дербес оыту дісі бола алатынын зіні зерттеу жмысы арыла длелдеді.

Р.Г.Лемберг: азіргі кездегі мектептерді оу жоспарларында логика пні берілмеген. Бл жадайда р пн малімдеріні оушыларды логикалы ойлауын дамытуа жауапкершілігі арта тседі. Олара логиканы ережелерін, задылытарын білуде арты болмайды.

Біз тжірибеде жоары сынып оушыларыны индуктивтік ойлау жне дедуктивтік ойлау операцияларын мегеріп, крделі логикаы ойлау ажет ететін тапсырмаларды иналмай орындай алатындытарын байады,-деп есеп шыару дісіні тиімділігіне педагогикалы–психологиялы трыдан талдау жасайды.

Таырыпты жоспары:
1. Оыту дістері, тсілдері жне ралдары туралы ым.
2. Оыту дістері жне оларды жіктеу проблемасы.
3. Оушылара білім беретін дерек кздеріне сйкес топтастырылан дістер: сздік дістері, крнекілік дістері, тжірибелік дістер.
4. Оушыларды танымды белсенділігін арттыру туралы кзараса сйеніп жіктелген дістер.
5. Оушыларды оу-танымды іс-рекетін йымдастыру дістері. Импрессия жне экспрессия.
6. Ынталандыру дістері. Ойын - оыту дісі.
7. Оыту дістерін жетілдіру жне малімні сабатар жйесінде оларды тадай білуі.

1. Оыту дістері, тсілдері жне ралдары туралы ым.
діс – оу-трбие жмыстарыны алдында тран міндеттерді дрыс орындау шін малім мен оушыларды бірлесіп жмыс істеу шін олданатын тсілдері. діс арылы масата жету шін істелетін жмыстар ретке келтіріледі. Оыту дістері таныма ызыушылы туызып, оушыны аыл-ойын дамытады, ізденуге, жаа білімді тсінуге ыпал етеді. Оытуда е басты нрсе – оушыларды танымды жмыстары. Оыту дістері е аны фактілерді білуді амтамасыз етеді, теория мен тжірибені арасын жаындатады.
Тсіл – оыту дісіні элементі. Жоспарды хабарлау, оушыларды зейінін сабаа аудару, оушыларды малім крсеткен іс-имылдарды айталауы, аыл-ой жмыстары тсілге жатады. Тсіл оу материалын тсінуге лес осады.
Оыту тсілдеріні трлері:
• ой, зейін, ес, абылдау, иялды жасарту тсілдері;
• мселелі жадаят тудыруа кмектесетін тсілдер;
• оушыларды сезімдеріне сер ететін тсілдер;
• жеке оушылар арасындаы арым-атынасты басару
тсілдері.
Сонымен тсілдер оыту дістеріні рамына кіреді, дісті
жзеге асуына кмектеседі.
Оыту дістеріні басты ызметі - оыту, ынталандыру, дамыту, трбиелеу, йымдастыру.
Оыту ралдары - білім алу, іскерлікті жасау кзі. Олар: крнекі ралдар, оулытар, дидактикалы материалдар, техникалы оыту ралдары, станоктар, оу кабинеттері, зертханалар, ЭЕМ жне ТВ, наты объектілер, ндіріс, рылыс.
2. Оыту дістері жне оларды жіктеу мселесі. дістер белгілі бір негіз бойынша топтара блінеді.
XIX асырды 20-30 жылдарында Б.Е.Райков, К.П.Ягодовский тсіндіру, тжірибелік, зерттеу, зертханалы дістерін жетілдірді.
Оушылар сзден, кітаптан, крнекіліктен, тжірибелік жмыстардан білім алады. Осыны ескеріп 20-30 жылдарда Н.М.Верзилин, Е.Я. Голант сздік, тжірибелік, крнекілік дістерін сынады. азір компьютерлік жйелер арылы білім алу ммкіндігі бар.
М.А.Данилов (1899-1973), Б.П.Есипов (1899-1967) дидактикалы масата жету шін олданылатын дістерді топтастырды. Олар: білім алу, іскерлік жне дадыларды алыптастыру, білімді олдану, шыармашылы іс-рекет, бекіту, білім, іскерлік, дадыларды тексеру. Аталан авторларды пікірлері бойынша оыту дісі - дидактикалы масата жету шін оушыларды іс-рекетін реттеп, йымдастыру тсілдері. Бл саралауда дістер оытуды алдында тран міндеттермен сйкестендірілген.
И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин оыту дістерін оушыларды танымды жмыстарыны тріне арай топтастыран. Авторлар балалара аыл-ой жмысыны, з бетімен білім алуды жолдарын крсетеді.
Оытушыны басшылыымен жмыс істейтін оушыларды танымды белсенділігі ртрлі.
Репродуктивтік діс арылы оушы "дайын" білімдерді есінде сатап, кейін атесіз айтып бергенмен, оны аыл-ой белсен ділігі тмен болады.
Эвристикалы діс арылы аыл-ой жмысы кшейеді, оушы білімді зіні танымды іс-рекеті арылы алады. Бл діс бастауыш мектептерге де таралан. Біра сабаты траты трде мселелік, эвристикалы, зерттеу дістерімен ткізу ммкін болабермейді.
Ю.К. Бабанский оу-танымды іс-рекетті ынталандыру дістерін топтады. Ол іс-рекет 3 бліктен: йымдастыру, ынталандыру, баылаудан тратынын атап крсетіп, дістерді оу-танымды іс-рекетті йымдастыру, ынталандыру, баылау дістері деп бледі.
М.И.Махмутов оыту дісіне сйкес келетін оу дістерін і іріктеген. Оыту дістері: а) апарат беру дісі, ) тсіндіру дісі, б) ынталандыру дісі, в) тжірибелік діс.
Бинарлы дістер бір-бірімен тыыз байланысты оыту мен оуды тсілдерін (хабарлау, міндеттер ою, малімні тапсырма беруі, оушыларды тыдауы, жаттыулар орындауы, есептер шыаруы, мтінді оуы, т.б.) олдануды талап етеді. Мысалы, малім оушылара фактілер мен ережелерді хабарлайды, заттарды крсетеді, фактілерді мнін тсіндіреді, олара сратар ояды. Егер оны тсілдерді арасында тсіндіру тсілдері, длірек айтса фактілерді талдау, салыстыру, хабарлау, т.б басым болса, онда оыту дісін тсіндірмелі деп атауа болады. Егер негізгі тсіл - апараттарды, фактілерді сынумен шектелсе, (мысалы: малім оушылара ережелерді жаттауды сынады, біра ережені мнін тсіндірмей, оны жаттау тсілін айтады), онда оыту дісі апаратты- хабарлау, немесе оны жай ана хабарлама дісі деп атайды. Осыан сйкес бірінші жадайда оушылар заттарды баылап, фактілерді есінде сатайды, малімні тсіндіргенін тындайды жне ой елегінен ткізеді, апаратты сратара жауап іздейді. Бл жерде оу дісі репродуктивтік, длірек айтса жаа ережені оушылар дайын кйінде мегереді (оушылар фактілерді талдап, ережелер шыармайды). Егер оыту дісі хабарлау дісі болса, оуды негізгі тсілі жаттау, оушыларды лгі бойынша жмыс істеуі. Мндай оу дісін шартты трде орындаушылы деп атаймыз.
Сондытан оушыны кітаппен жмысы оу рекетіні тсілі болып табылады. Егерде оушы мтінді талдаса, тсінгенін з сзімен айтса, онда кітаппен жмыс оу дісі болып табылады. Егер монологты баяндау дісі олданылса, онда малім гімелейді, ылымны дайын орытындыларын, ережелерін, фактілерін хабарлап оиаларды суреттейді, іс-рекетті лгілерін крсетеді жне оушылара тапсырмалар береді. Эвристикалы дісті олдананда мселелік дегей (оушыларды белсенділігі) едуір ктеріледі, эвристикалы гімелерге танымды (логикалы) есептер жне проблемалы тапсырмалар осылады. Оушылар малімні кмегімен "жаалы" ашады, біра негізінен оушылар з бетімен жмыс істейді. Зерттеу дісін олдананда малім оушылара тжірибелік сипаттаы тапсырмалар (тжірибе жргізу, осымша апарат, фактілерді жинап оларды з бетімен талдау жне ортындылау, з ойын длелдеуге керекті материалдарды жинау, т.б) береді. Оушылар оларды з бетімен орындайды, біра бдан малімні басшылыы керек емес деген сз тумайды.
2. Оыту дістерін тандау детте сабаа оу материалыны мазмнын тадаан кезде жреді. Ол дидактикалы масата, оушыларды білім дегейіне малімні зіні дайынды дегейіне байланысты.
гіме – оу материалын ауызша баяндау. А. Байтрсынов "Сзден демілеп гіме шыару нері й салу неріне сас" дейді. Сз неріні айшыты болуы сзді дрыстыына, тілді анытыына, длдігіне, кркемділігіне, тіл тазалыына байланысты екенін длелдеп, алмастыру, кейіптеу, бейнелеу (сату), сірелеу тсілдеріні мнін ашады. Міржаып Дулатов Оытуды баяндау, гіме, тсіндіру дістеріне ерекше мн беріп, трмыс-салта, дет-рыпа байланысты таырыптарды серлі баяндауды тсілдерін крсетіп берді. Ол "баланы толы жауап беруге деттендіру керек", - дейді. Сйтіп, оытушы кркемдеп оытуды жааша жолдарын сынып, малімдерден соны іс-рекеттерді талап етеді. "Балалар дрыс ои алмай, иналан жерде малім зі оып, крсету лайы", - дейді.
Сздік дісі мектепті барлы сатыларында олданылып, гімені сипаты, клемі, затыы згереді. гіме арылы жаа білімді хабарлау шін оан кейбір талаптар ойылады. Олар:
• гімені оушыларды адамгершілігіне сер етуі;
• гімеде длелді жне ылыми фактілерді болуы;
• ой пікірді дрыстыын длелдейтін жарын жне нанымды мысалдарды, фактілерді жеткіліктілігі;
• гімені жйелілігі болуы керек;
• гімені серлілігі;
• тіліні арапайымдылыы жне тсініктілігі;
• малімні фактілер, оиалара берген баасыны болуы.
Тсіндіру – жеке ым, былыстарды, ралдар, крнекі ралдарды жмыс істеу діс-тсілдерін ауызша баяндау. Мысалы, шет тілі сабаында жаа мтінді тер алдында оушылара жаа сздерді маынасы тсіндіріледі. Малім оушылара таныс емес ралдарды немесе баса крнекі ралдарды сабаа алып келіп, жаа материалды тсіндірмес брын оларды оушылара тсіндіреді.
Тсіндіру дісі жаа таырыпты тсіндіргенде жиі олданылады, біра бекіту кезінде оушылар білімді дрыс мегермегенде де олданылады.
Химиялы, физикалы, математикалы есептерді шыаранда теоремаларды оыанда, табиат жне оам былыстарыны тбірлі себептерін жне салдарын ашу кезінде тсіндіру дісі жиі олданылады.
Тсіндіру дісіне ойылатын талаптар:
• сратарды дл жне аы тжырымдау;
• себеп-салдар байланысын ашып, длелдер келтіру;
• салыстыру, атар ою, сату, жарын мысалдар олдану;
• жйелілік.
Тсіндіру – оыту дісі ретінде р жастаы балалар тобымен жмыста ке олданылады. Біра орта жне жоары сатыларда оу материалыны крделеніп, оушыларды аыл-ой жмысыны ммкіндіктері скенде бл діс кіші жастаы оушылармен жмыса араанда кбірек олданылады.
гімелесу – оытуды диалогты дісі, малім оушылара мият ойластырылан сратарды жйелі ою арылы оларды жаа оу материалын мегеруіне жадай жасап, брын оылан материалдарды алай мегергенін тексереді. гімелесу - дидактикалы дісті ескі трі, оны Сократ шебер трде олданан, сондытан гімелесу дісін Сократ дісі деп атайды.
Оу материалыны мазмны, оушыларды шыармашылы танымды ызметіне арай дидактикалы процестегі гімелесу дісіні кптеген трлері бар. Олар: кіріспе, немесе сабаты йымдастыратын гіме, жаа білімді алыптастыру (сократ, эвристикалы), жинатаушы, жйелеуші жне бекітуші гімелер арылы оушыларды іс-рекетті жаа тріне, жаа білімді тануа дайынды дегейі аныталады.
гімелесу дісі. Оушыны жаа білімді алуа белсене атыстырып, оны білім алу дістеріне, малім ойан сратара з бетімен жауап беруге йретеді. Эвристикалы гімелесу барысында малім оушыларды білімі мен тжірибесіне сйеніп, оларды жаа білімді тсінуін, орытынды жасауын жеілдетеді. Бірлескен іс-рекет арылы оушылар здері ебектеніп, ойланып жаа білім алады.
Білімді жинатайтын, бекітетін гіме оушылардан теориялы білімдерін, оны олдану тсілдерін жйелеуге баытталан. Оушы з білімін жаа оу жне ылыми мселелерді шешуге олданады.
гімелесу барысында малім сраты бір оушыа (жеке гімелесу) немесе барлы сынып оушыларына (жаппай) ояды. гімелесуді бір трі - оушымен гімелесу. Оны сыныппен, оушыларды жеке топтарымен ткізуге болады, сіресе жоары сынып оушылары з пікірлерін айтып, сратар ойып, малім сынан таырыпты талылайды. гімелесуді нтижесі кп жадайда сратарды дрыс ойылуына байланысты.
гімелесу дісіні артышылытары:
• ес пен тілді дамытуы;
• оушыларды оу-танымды ызметін белсенді етуі;
• оушыларды біліміні белгілі болуы;
• жасы диагностикалы рап;
• лкен трбиелік кші бар.
гімелесу дісіні кемшілігі:
• уаытты кп кетуі;
• ауіп элементі бар (оушы дрыс жауап бермеуі ммкін, оны баса оушылар естіп, есінде сатап алады.

Оу пікірталастары оытуды сздік дістеріні ішінде елеулі орын алады. Оны оыту процесіндегі е басты ызметі - танымды ызыушылыты ынталандыру, оушыларды андай да мселе бойынша трлі ылыми кзарастарды белсенді трде талдауа атыстыру, баса жеке тланы жне зіні кзарастарыны негіздерін тсінуге жадай жасау. Пікір-сайыс ткізу шін оушыларды дайындыы, талданатын мселе бойынша кем дегенде екі арама-арсы кзарас болу керек. Білімсіз ткен пікірсайыс жйесіз мселеден ауытып, нтижесіз теді. Оу пікірсайыстары оушыларды з ойларын аны жне дл тжырымдау іскерлігіні болуын, дйекті длелдерді растыра білуін талап етіп, оларды ойлауа, з пікіріні дрыстыын длелдеуге, ой жарыстыруа йретеді. Малім сз мнеріні лгісі болып, оушыларды ой-пікірлерін тыдап, оан депті трде тзетулер енгізіп, з пікіріні аиаттыына таласпай, соы сзді айтуа ыы бар екендігін оушыларды естеріне салуы ажет.
Оу пікірталасы негізгі мектепті жоары сыныптарында, ішінара, орта мектепті бастауыш сыныптарында олданылады.
Жасы ткізілген пікірсайыс балалара білім жне трбие береді, мселені тере тсінуге, з пікірін орауа, басаларды пікірімен санасуа йретеді.
Кітаппен жне оулытармен жмыс – оытуды маызды дісі. Бастауыш сыныптарда кітаппен жмыс сабата малім басшылыымен жзеге асады. Одан рі оушылар кітаппен жмыс істеуге здері йренеді. Баспа материалдарымен з бетімен жмысты кейбір тсілдері бар. Олар:
• конспектілеу - кітапты мазмнын ыса баяндау;
• мтінні арапайым жне крделі жоспарын жасау. Жоспар ру шін мтінді оып болан со оны бліктерге бліп, р блікке атау беру керек;
• тезистеу - кітапты негізгі ойларын ыса баяндау;
• цитаталау - мтінді сзбе сз кшіру. Міндетті трде автор, кітап (жмыс) аты, баспасы, шьан жылы, беттері крсетіледі;
• аннотация — мнді, елеулі маынасын жоалтпай мазмнды ыса баяндау;
• рецензиялау - оу материалы туралы з ойын ыса жазу;
• справка жазу - тапан кітап, т.б. малмат кзі туралы млімет. Анытамалар статистикалы, библиографиялы (мірбаянды, терминологиялы, географиялы, т.б) трде болады;
• формалды-логикалы модель - мтінні сызбасы;
• таырыпты тезаурус – блім, таырып бойынша негізі ымдарды ретке келтіру.
Оушылар шін білім кзі – баылау, малім сзі, баспа материалдары. Оулытар, оу ралдары, ылыми – кпшілік дебиеттер жне журналдардан оушылар трлі апараттар алып, сабата алан білімдерін бекітуге, кеейтуге жне тередетуге ммкіндік алады, з бетімен білім алу дістерімен аруланады. Кітаппен жмыс дісін мегеру шін е алдымен оны тсілдері мегеріледі.
Кітаппен жмыс істеу тсілдерін мегеруде бастауыш мектепте олданылатын, кп уаыт алатын статикалы оу лкен рл атарады. Мндай оуды масаты мтінді тсіндіру, оушылара мтінді толы мегерту, оан мтінні негізгі идеясын тыру. Жаа апаратты тсінуді нды дісі – мтінді талдау.
Малім кітаптар мен журналдарды таырыпа сай олданады. Осы здік жмысты жиі олданылатын тсілдері:
1. Белгілі бір апарат алу жне оны бекіту масатымен кітапты оып шыу. Осы масата жету шін, малім оушылара ыса мерзім ішінде мтінді алай тсінуге болатындыын айтады. детте, оушылар мтінді бір рет оып шыан со, оны талдап, мтінні жоспарын жасайды.
2. Тсініксіз сйлем жне сздерді маынасын сздік немесе энциклопедия арылы ашып, осымша дебиеттерден апараттар алып, керекті мліметтерді конспектілеп, оыанын з сзімен айтып креді. Малім оушыларды мтіндегі негізгі ойды блуге йрету керек. Жоспар жасау шін мтіндер бір-бірімен зара байланысты бліктерге блінеді де, р блікке атау беріледі.
3. осымша дебиеттерді олдану шін оушыларды з бетімен жмыс істеу абілеті болуы керек. Оушыларды кітаптар мен журналдарды сыни трыдан оуыны да лкен маызы бар. Идеяларды матрицасы - ртрлі авторларды ебектеріндегі біртекті ойлар мен былыстара салыстырмалы сипаттама беру.

Оытуда олданылатын крнекілік дістер
Крнекілік дісі. л-Фараби "Оытуды негізгі дісі - крнекілік" деп, оны масаттарын, тсілдерін (тсіндіру, серлендіру, есте алдыру) сынады. Оу материалын мегеру кп жадайда оыту процесінде олданылатын крнекі ралдара жне техникалы ралдара байланысты.
Крнекілік дісі оытуды сздік жне тжірибелік дістерімен зара байланыста олданылады жне былыстармен, объектілермен оушыларды таныстырранда оларды сезім мшелеріне сер етіп, алуан трлі сурет, кшірме, сызба арылы былыс, процесс, объектілерді символды бейнелерін немесе оларды табии кйінде абылдайды. азіргі мектепте осы масатпен экранды жне техникалы ралдар ке олданылады. Крнекілік дістерін шартты трде екі лкен топа блуге болады: иллюстрация жне демонстрация.
Иллюстрация дісі арылы оушылара иллюстрациялы ралдар – атап айтса: плакат, кесте, картина, карта, татадаы суреттер, лгілер крсетіледі.
Демонстрацияны (крсету) оыту дісі ретіндегі ерекшеліктері
Демонстрация дісі арылы заттар мен былыстар тжірибе жасау арылы немесе техникалы ралдардан, кино-фильмдерден, диафильмдерден крсетіледі.
Оу процесіне жаа техникалы ралдарды енгізу (теледидар, видеомагнитофондар) оытуды крнекілік дісіні ммкіндіктерін кеейтеді. азіргі уаытта крнекі ралды жаа трі – жеке тлалар олданатын компьютерлерге ерекше кіл блініп, мектептерде электронды-есептегіш техникасы кабинеттерін ру міндеті шешілуде, оу процесіне белгілі бір жадаяттарды жне процестерді лгілеуге ммкіндік беретін компьютерлерді енгізу міндеті де ола алынуда. Олар оушылара брын оулы мтінінен мегерілген кптеген процестерді озалыста, крнекі трде круге ммкіндік береді. Компьютерлер, крнекілік дістеріні оыту процесіндегі ммкіндіктерін елеулі трде кеейтеді.
Оытуды крнекілік дісіні шарттарды:
• крнекілікті оушыларды жасына сйкестігі;
• крнекілікті сабаты керек стінде олдану;
• демонстрацияланан затты барлы оушыларды круі;
• иллюстрацияны е бастысын, мндісін наты блу;
• былыстарды демонстрациялау кезінде берілетін тсініктерді мият ойластыру;
• демонстрацияланатын крнекілікті оу материалы мазмнымен сйкес келуі;
• крнекі рал мен демонстрациялы ондырылардан керекті мліметтерді табуа оушыларды атыстыру.
Оытуды тжірибелік дістері арылы оушылар тжірибелік ызметпен айналысып, тжірибелік іскерліктері мен дадыларын алыптастырады. Тжірибелік дістер: жаттыулар, зертханалы жне практикалы жмыстар.
Жаттыу кмегімен аыл-ой жне тжірибелік іс-рекет мегеріледі. Ол барлы пндерді оуда, оу процесіні трлі кезедерінде олданылады. Оны сипатыжне дістемесі оу пніні ерекшелігіне, наты оу материалына, оушыларды жасына байланысты. Жаттыу сипатына арай ауызша, жазбаша, графикалы жне оу-ебек деп блінеді.
Оушыларды з бетімен жмыс істей білу дегейіне арай жаттыулар бірнеше трге блінеді:
• белгілі білімдерді еске тсіріп, оны бекіту масатындаы жаттыулар;
• білімді жаа жадайда олданып жаттыу.
Егер оушы іс-имылдарды ауызша айтса, онда оны тсіндіру арылы жаттыу деп атайды. Малім оушы іс-рекетінен ателіктер тауып, оушыларды іс-рекетіне тзетулер енгізеді.
Жаттыуларды ерекшеліктері:
Ауызша жаттыулар логикалы ойды, есті, тілді оушыларды зейінін дамытуа кмектеседі.
Жазбаша жаттыулар білімді бекіту жне оны олдану іскерлігін жасауда олданылады. Оларды олдану логикалы ойды дамытуа, жазбаша тіл мдениетін, здікті дамытуа кмектеседі. рбір оу пніні міндетті блігі - ана тілінен шет тіліне аудару, берілген таырыпа шыарма жазу, суретпен жмыс, з бетімен мысалдар жне есептер, кесте растыру, диаграмма, баяндама, крініс зірлеу. Жаттыуды орындау алдында оушылара теориялы материал тсіндіріліп, нсау беріледі.
Жазбаша жаттыулар: ана тілі, шет тілі, математика, т.б. пндерде орындалады.
Оушы оуа йренгенде, мтінді мнерлеп оып, грамматикалы ережелерді олданып, кптеген жаттыулар жазады.
Графикалы жаттыулар: кесте, сызба, технологиялы карта, альбом, стенд жасау, экскурсия кезінде салан суреттер.
Оу-ебек жаттыулары: оу шеберханаларындаы аазбен, картонмен, аашпен, металмен жмыс істеу, р трлі ралдар олдану, станок, тетіктерді басару, "Конструктор" ойыншытармен жмыс істеу.
Жаттыу дісіне ойылатын талаптар:
• оны орындауа деген оушыларды саналы кзарасы;
• жаттыуларды орындаудаы дидактикалы сабатасты: алдымен оу материалын тсінуге кмектесетін, содан кейін есте сатауа, олдануа, оыланды жаа жадаяттарда здігінен, шыармашылыпен олдануа, жаа материалды брын мегерген білім, іскерлік жне дадылар жйесіне осуа ммкіндік беретін жаттыуларды орындау.

4. Оушыларды таным-белсенділігі дегейіне арай топтастырылан дістер (И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин)
Тсіндірмелі-иллюстративтік діс. Бл діс арылы оушылар апараттарды мегереді. Оны басаша апаратты-рецепция (абылдау) дісі деп атайды. Осы діс арылы малім дайын апараттарды оушылара трлі ралдармен тсіндіреді, ал оушылар апараттарды тсініп, естерінде сатайды.
Апараттар гіме, дріс, тсіндіру, кітап, осымша ралдар, крнекі ралдар арылы беріледі. Малім – есептер шыарады, теоремаларды длелдейді, жоспар руа йретеді. Оушылар - малімні іс-рекетін айталайды, тыдайды, крнекіліктеріне арайды, заттармен жмыс істейді, оиды, баылайды, жаа оу материалдарын брыны білімдеріне осады.
Тсіндірмелі-иллюстративтік діс арылы адамзат жинатаан тжірибені аз уаыт ішінде беруге болады. Оны пайдасы асырлар бойы тексерілген жне кп елдерде олданылады.
Кп асырлар бойы білім беру шін малімні сзі, оу кітаптары, жтадау крнекі ралдар олданылады. азір апараттар техникалы ралдар арылы да берілуде. Олар арылы алымдармен, жазушылармен, суретшілермен, ртістермен, конструкторлармен, т.б. кездесу ткізуге болады.
Оу кинолары, телехабарлары зат жне былысты жасы абылдап, тсінуге кмектеседі. Олар арылы сімдікті алай сетінін, арыштаы микроазалардаы былыстарды креді. Жмыс істеп тран лгілерді, табии объектілерді демонстрациялауды ке олдану керек.
Тсіндермелі-иллюстративтік діс бастауыш мектептерде ке тараан. Ол арылы білім "дайын" кйінде беріледі. Малім материалды абылдауа кмектеседі, оны оушылар тсініп, естерінде алдырады. Бл дісті шектен тыс олдануа болмайды.
Репродуктивтік діс. Бл діс арылы малім оушыны іскерлігін жне дадыларын алыптастырып, тапсырмалар беріп, зі мегерткен білімді, йреткен іскерлік дадыларын оушылара айталатады. Оушылар малімні есебіне сас есептер шыарып, тіл сабатарында лгі бойынша жіктейді, септейді, жоспар рып, малімні нсауымен станоктармен жмыс істеп, химиядан, физикадан тжірибе жасайды.
Репродуктивтік діс малімнен йымдастырушылы абілетті талап етеді. Малім сздік, крнекілік, тжірибелік дістер арыл ы жаа оу материалын тсіндіреді, ал оушыл ар оларды тапсырмаларды орындау шін олданады.
Оушылара берілетін нсаулар жетілдіріліп, жауаптары бар бадарламаланан оулытар жасалуда. Олара ауызша тсіндіру, алай жмыс істеуді айтумен атар, жмыс істеуге керек сызбалар, кинодан зінділер крсетіледі.
Білімні клемі кп боланда репродуктивтік діс тсіндірмелі-иллюстративтік діспен бірге олданылады.
Оушылара алгоритм беріледі. Алгоритм - оушыа зат не былысты толы білуге кмектесетін баыт беретін іс-рекеттерді жйесі. Оушылара конспектілеуді, салыстыруды, есеп шыаруды алгоритмдері беріледі. Алгоритмдер бірнеше операциялары бар дадыларды алыптастыруа пайдалы, себебі крделі іс-рекеттен оны жеке операциялары блінеді.
Репродуктивтік діс бадарламалы оытумен тыыз байланысты. Ол арылы тжірибелік жмыстар атарылады. Оушылар з бетімен мегере алмайтынын, олар шін млдем жаа таырыптарды репродуктивтік діспен беру керек.
Аталан дісті шектен тыс олдану жаттандылыа келіп, оушыны шыармашылыын, аыл-ойын дамытпайды. Себебі репродуктивтік дісті олдананда оушылар лгі, нсау бойынша жмыс істейді.
Мселелік дісті олдананда оушылар орындайтын іс-рекеттен шыармашылы іс-рекетке кшеді. Бастауыш мектепті оушылары мселелік міндеттерді з бетімен шеше алмайды, сондытан малім олара мселені шешу жолдарын крсетеді, мселені толытай зі шешеді. Оушылар мселені шешпесе де, танымды иындытарды шешу жолдарын креді. Мселелік дісті орта жне жоары сыныптарда пайдасы кп. "Токты кшейту жне лсірету шін, температураны ктеру жне тсіру шін не істеу керек?" - деген сратар мселелік сратар.
иын жадаят мселені шешуге керекті білімдерді, аыл-ой жмысына абілетті, лкен белсенділікті талап етеді. Оны оушылар з беттерімен немесе малім кмегімен шешеді.
Мселелік жадаятты тудырудаы масат - оуды иындату арылы оу материалдарын мегерту, баланы аыл-ойын жмыс істету. Мселелік жадаят сратар ою, болжам айту, длелденбеген пікірлерді талдату арылы жасалады. Оылып отыран былысты сызбасы, диаграммасы жасалады. Оушылар шыармашылыпен жмыс істеп, білімдерін емін-еркін естеріне тсіреді. Мселелік діс оушыларды тапырлыа, арама-айшылытарды тсінуге, болжамдар айтуа, длелдер келтіруге, шешім табуа йретеді.
Ішінара ізденіс немесе эвристикалы діс. Оушыа мселені з бетімен шешуге йрету шін, оан шаын зерттеу жмыстарын беру керек. Малім картиналар, жаттар крсетіп, олара сра оюды сынады, фактілерден орытынды шыартады, сыныстар айтызады. Эвристикалы діс арылы саба ткізетін малім алдын ала мселені шешуге алып келетін, оушыларды білімдерін еске тсіртетін сратар зірлейді.
Эвристикалы гіме шін растырылан сратар мселелік сипатта болады. Оушылар ізденеді, шыармашылытарын крсетеді. Оушылар жеке мселелік сратарды шешсе, онда ішінара – ізденіс дісіні олданыланы. Малім тапсырма зірлеп, оны ай жерлерін оушылар зерттеу арылы орындайтынын белгілейді.
Зерттеу дісі шыармашылы жмыс тжірибесін жасы йрену шін олданылады. Зерттеу дісі арылы оушы білімін олданып, ылыми таным дістерімен жмыс істеп йреніп, жаа мселелерді шешу тжірибесін жинатайды.
Зерттеу жмыстары сабата, йде орындалып, бір аптада, бір айда орындалатын тапсырмалар жоспарланады. Мысалы, дебиетті малімі "азастан жазушыларыны нары кезінде жазан шыармалары" - деген таырыпта тапсырма береді. Оушылар барлы жмысты з беттерімен орындайды. сімдіктер сіру шін олданылан агротехникалы тсілдерді пайдасын анытау жнінде тапсырмалар беріліп, зерттеу жмысыны жоспары жасалып, орытындыларыны дрыстыы тексеріледі. Осы жоспармен туан лке тарихын зерттетуге болады. Оушылар эксперимент жргізеді, ылыми эксперименттерге атысады, за уаыт кететін тапсырмалар кп болмау керек. р пннен жылына бір рет тапсырма берген жасы. Бір оу жылы ішінде барлы пндерден зерттеу жмыстарын беру тиімсіз. Зерттеу жмысыны трлері: сімдіктерді, жануарларды, табиат былыстарын баылау, баяндамалар оу, технологиялы процестерді жетілдіру туралы сыныстар айту, ылыми-кпшілік дебиеттерді талдау, т.б.
ІХ-Х сынып оушыларын дебиетті іріктеуге, аннотация жасауа, конспектілеуге, картотекалар жасауа, жоспар жасауа, материал жинауа, оны жоспарын жасауа, растыруа, баяндауа йрету керек.
Зерттеу кезедері: 1) факті, не былыстарды баылау, зерттеу; 2) зерттелетін мселелерді анытау; 3) мселені шешу жнінде жорамал айту; 4) зерттеуді жоспарын жасау; 5) зерттеу; 6) нтиже; 7) оны олдану туралы сыныс.
Оушыны шешетін мселелері оу бадарламасына ену керек. Оушыны зерттеуі алымны зерттеуіне сас, крделі болмау керек. Оларды діскер-алымдар жасайды.
5. Оу-танымды іс-рекетті йымдастыру дісі
Дедуктивтік діс арылы малім ережелерді, формулаларды, задарды тсіндіріп, оны оушы мегереді. Аталан діс оу материалын тез мегеруге кмектесіп, абстрактылы ойлауды дамытады. Оны теориялы материалдарды оуа, есептер шыаруда олданан дрыс.
Эвклидті элементарлы геометриясы дедуктивтік діспен оытылады. Біра оушыларды дайындыын ата трде ескеру керек. Егер олар кейбір ымдарды, теорияларды білсе, онда малім оларды жеке зат жне былыстарды мегерту шін олданады.
Дедукция дісі арылы оушы зі білетін орытындыларды, ережелерді, ылыми задарды баылау жргізгенде, тжірибе жасаанда, жаттыу жазанда олданады. Мысалы, теіз кемелеріні анша тонна жк ктеретінін білу шін Архимед заы олданылады. Жазбаша жаттыу жазанда белгілі грамматикалы ережелер олданылады.
Индуктивтік діс. Индукция - латын сзі. Оушыларды белгілі бір орытындылара келу. Алдымен оушылара жеке заттар, былыстар тсіндіріледі, фактілерден орытындылар шыартады. Индукция дісі дедукциямен бірге олданылады.
Осы екі діс арылы ой-тжырымдарын жасау - оытуды логикалы негізі болып табылады. Оу пніні мазмны, логикасы бадарламасы индукция дісін олдануды талап етеді. Индукция дісі бастауыш сыныптарда жиі олданылады. Себебі Бл жастаы балалар наты жеке былыстара ызыады. Оларды кейбір белгілерін анытап, талдап, орытындылар жасайды. Осылайша жасалан ымдарын сз арылы айтады. Осы кезден бастап дедукция дісі олданыла бастайды.
Импрессивтік дістер. Импрессия (латын сзі, сер, толаныс, сезім) дісі арылы балалар мен жастар немесе ересектер шыарма жне оны авторы туралы апарат алып, оны талдап, шыарманы негізгі идеясын айтады.
Оушы шыарманы негізгі идеяларын оны кейіпкерлеріні мінез-лымен, жріс-трысымен салыстырады, зіні сзі мен ісіне ойлана арай бастайды.
Осы дісті деби шыармаларды, сахналы ойылымдарды, кинофильмдерді, сулет нері, саз нері шыармаларын жне адамны мінез-лын талдау шін олдануа болады. Бл дісі тиімділігі е алдымен шыармаларды іріктеуге, малімні оушыларды серлендіре білуіне, оушыларды з ойын басалармен блісе алуына байланысты.
Экспрессивтік дістер. Экспрессия (латын сзі, бейнелеу) дісі арылы жасалан жадайда оушылар наты ндылытар жасап, здерін танытады. Оны жасы мысалы оушыларды сахналы ойылымдарда трлі рлдерде ойнауы, сценарий жазулары, режиссер, йымдастырушы болулары, арапайым шыарманы сахнаа лайытап оюы.
Малім экспрессивтік діс арылы топа жне жеке оушылара сурет салдырып, мсін жасатады, ыса метражды фильм шыартады. Оушылар жмысыны крмесі, тарихи оиаларды сахнаа лайытап ою да экспрессивтік діс арылы жасалады.
Адамдарды арым-атынасын нмен айтылатын ыса комедиялы пьеса немесе психологиялы драма трінде крсету оушыны жасы болуа трбиелейді.
Бала тебірене, толана отырып рухани ндылытара баа береді. Бл баа згермейді.
Экспрессивтік діс оушыларды шыармашылы белсенділігін туызады, фотоаппарат, нтаспа, радио, теледидар, лайтыш аппараттар, кинокамера, кйтаба, бейнемагнитафондар адамдар жасап шыаран рухани мдениетті круге, йренуге кмектеседі, трбиеленушілерді біліктілігін арттырады.
6. Ынталандыру дісі
ызыушылыты ш трі:
• іс-рекетке деген о кзарасты болуы;
• танымны баланы жасы сезімге блеуі;
• іс-рекетті баланы ынталандыруы.
Оыту процесінде баланы оу іс-рекетіне о кзарасын туызу керек. Оылып отыран материалды оушыны тебірентуі, уаныша блеуі, та алдыруы, аяушылы сезімін тудыруы сабаты масатына жетуді тездетеді.
Педагог аын М.Жмабаев аыл кріністері серленуден пайда болады, серленуді кшті болуы, жаласып дамуы ымны дрыс болуыны кепілі деп крсетеді. Жаашыл малім Е.Н.Ильин деби шыармаларды адамгершілік туралы жазан жерлерін оушылара талдатады. ызыты мысалдар, тжірибе жргізу, бір-біріне кереар келетін айатар оушыны трлі сезімдерін туызып, оны оуа ынталандырады. "Трмыстаы физика", "Ертегілердегі физика" деген таырыпа мысалдар жинату да пайдалы жмыс.
Ататы алымдарды жне оам айраткерлеріні мірі мен ызметі туралы кештер, кркем дебиеттен зінділер оу танымды ызыушылыты арттырады.
Малімні сйлеу мдениеті де оушы сезіміне сер етеді. Оулы таырыптарыны мазмны - оу іс-рекетіне ызытыратын негізгі рал.
Оуа ызытыруды те жасы дісі - танымды ойындар. Пікірсайыстар да оушыны оуа ызытырады. лгерімі тмен оушыларды жеткен жетістігіне уанту да оларды оуа ыыласын арттырады.
Жауапкершілікті алыптастыру дістері.
Тсілдері:
• оушыа оуды зіне жне оама пайдасын тсіндіру;
• талап ою;
• талаптарды орындауа йрету;
• з міндеттерін жасы атаратындарды мадатау;
• керек жадайда жазалау дісін олдану;
• оушыа кемшіліктерін айтып, оларды тзетуге кмектесу. Оушыа оуды зіне жне оама пайдасын тсіндіру шін малім ндірісті дамуына ылымны алай сер еткенін айтып, білімділік ебек німділігін арттырып, жаашылдыа келетінін длелдейді.
Оушыа оуды пайдасын тсіндіру. Жаратылыс-математика баытын тадаан балалара оамды ылымдарды, оамды баыттаы пндерді тередетіп оитын оушылара жаратылыс-математика баытындаы пндерді пайдасын тсіндіру шін ндіріске экскурсияа, мдени орталытара, кітапханалара экскурсияа апаруды, азастан Республикасы кіметіні дарынды балалара жасап отыран аморлыын, трлі олимпиадалара атысуды, мамандыын растайтын жаттарды тіршілік шін маызын тсіндіруді пайдасы зор.
Оуа байланысты талаптар ою дісі арылы оушылара барлы пндер бойынша баалау лшемдері, мектепті ішкі тртібі, оушыларды ытары мен міндеттері тсіндіріледі. Оушыларды оу жмысыны алуан трін орындауа йрету, жаттытыру борыш пен жауапкершілікті алыптастырады. лгілі оушылар мен малімдерді де бала оуына ыпалы зор.
Оудаы мадатау жне жазалау дістері.
Мадатау трлері:
• баа ою;
• тапсырмалар арылы оушыны табыса жеткізу;
• оушыны тжірибе жне зертханалы жмыстарды жргізуге кмекші етіп алу;
• топты тжірибелік жмыс кезінде оушыа блімшелерді басарту;
• лгерім жне сабаа атынас крсеткіштерін шыару;
• білімні оамды байауыны орытындылары бойынша мадатау;
• жасы оитын оушыларды лгерімі тмен оушылара кмектесуі, т.б.
Жазалау трлері:
• сабата оушыа ауызша ескерту жасау;
• кнделікке, дптерге "анаттанысыз" баа ою;
• ателерін айтып, осымша жмыс істеуді талап ету.