Алтын Орда тсындаы іс жргізуді белгілерін ашыыз
Алтын орданы оамды рылымы.
Ордада лысты жйе алыптасып, Батый хан тсында мемлекет екіге блінді: О анат - Батый хан билігі. Сол анат - Орда Ежен хан билігі (Жошыны лкен баласы). азастан жеріні кп блігі сол анат крамына енді. Басару рылымы: Слтандар - ханнан кейінгі леуметтік басаруды е жоары тобы. рылтай - асйектерді жалпы империялы жиналысы. рылтайда хан жариялау жэне таа отырызу рэсімдері жасалды. Диуан - е жоары атарушы орган. аржы, салы мэселесін, мемлекетті ішкі істерін атарды. Беклербек - эскери істерді басарушы. Узір - азаматты істі басарушы Млік - азаматты басару билігін жргізушілер (трік эулетінен). Даруалар - салы жинады, халы санаын ткізіп, эскер жинады, байланыс атынасын йымдастырды. Басатар - басару ызметін атарды, эскери баылау жргізді, салы жинады. Білікшілер, хатшылар - іс ааздарын жазушылар Нояндар, бектер, мірлер, баадрлер -эскербасылар. Алтын Орда хандары ислам дінін абылдааннан кейін іс жргізу жмыстарын трік (йыр) жазуымен жргізді.
Феодалды жер иелену трлері.
Інжу – Шыыс улетінен шыан билеушілерге берілетін лестік жер. Сойырал - скер немесе азаматты ызмет атараны шін шартты трде сыйа берілген лестік жер. Вакф – Мсылман дінбасыларыны жері Мильк – Жер иеленуді жеке меншік трі. Тарханды ы – улестік жер иелеріні мемлекет пайдасына жиналатын салытан босатылып, з пайдасына салы жинауы. Таар - скерді азы-тлікпен амтамасыз ету шін жиналатын егін жне мал салыы. шыр – мал салыы Харадж – егіншілерден жиналатын салы Зекет – дін басыларына берілетін мал салыы, олнершілер мен Саудагерлерге де салынады Аваиз – ттенше салы скери міндеткерлік – 10 ттіннен 1 жауынгер алынады.
Алтын орданы глденуі мен ыдырауы.
ХІІІ-ХІV .-да Алтын Орда кшті мемлекет болды. Батый хан тсында (1227-1255) Алтын орда Моол империясына туелді болды. Берке хан (1257- 1267) тсында туелсіздігін жариялады. Мке хан (1267-1280) з атынан теге шыарды. 1260ж. – Моол империясы бірнеше туелсіз лыстара ыдырады. ХІV .- бірінші жартысында збек (1312-1342) жне Жнібек (13421357) хандар тсында мемлекет кшейді. Батыс Еуропамен, Кіші Азия, Египет, ндістан, ытаймен сауда атынасы дамыды. 1312 - збек хан исламды мемлекеттік дін етіп жариялады. 50 ж.-ды ортасында Жнібек ханды лкен баласы Бердібек лтіргеннен кейін “лы дрбеле” басталды. 1357-1380 жж 25 хан ауысты 1380ж Куликова шайасында тменбасы Мамай скері Дмитрий Донской скерінен жеілді. Тотамыс(1380-1395) осыны пайдаланып хан болды. 1382 ж. Мскеуді ртеді. 1389,1391,1395ж. мір Темір шабуылдап Алтын Орда лсіреді.
Зерттеуші А.Ибатов «ХІV асырдаы хан жарлытарыны тілі»аталатын ебегінде Алтын Орда дуірінде жазылан тркітілді жарлытарды, сіресе аза тіліні тарихы шін нды нсалар ретінде «Тотамысты жарлыы», «Темір-тлты жарлыы», «Тотамысты екінші жарлыы» дегендерді атайды . Олара толы тілдік талдау жасай отырып, аза іс ааздарыны тарихы ХІV асырдан басталатынын длелдейді.
1243ж Алтын Орда рылып, алып империяа айналады.Е жоары билік-хан.Хан кеесі болды,оан мше болып кіргендер-бітікшілер.Алып империяны басару шін орда хандары здеріні жарлытарын,жерге байланысыт ережелер,шешімдер,аулылар шыарыа отыран.Оы империямен байланыс орнату шін кптеген елдер елшіліктерін жіберіп байланыс орнатуа тырысан,яни осы кезде і.ж процесіні маыздылыы баалады.Мемлекет са кімшілік айматара бліндіоын –тумандар деп атады.Оларды басында тркі-монголдік белгілі улеттер трды.Осы мемлекет зіні басып алан ауматарын басару шін реформалар шыарып отыран.
Алтын Ордадаы хат алмасу тілін Шпулерді крсетуі бойынаша «Египеттен келген грамоталар араб тілінде болаан,біра кп жадайларда монол тілінде болды.Ал Ресей Ордамен монгол,трік,орыс тілдерінде арласты».Мемлекет ішіндегі хат алмасу белгілі бір депті сатады.Егер бір адам дрежесі жоары адамаы хат жазсса онда оны лауазымымен ана шекелді.Ал лауазымы тмен болса онда оан «мырза» деп,лауазымдарын бірге жазды.Елді хандары да осы депті сатады.
1321ж аша реформасыны шыуы нтижесінде ашаны мемлекеттегі шаруашлы жадайы белгіленіп, осы кезде кміс аша жйесі айналыма енгізілді ,ол-динар деп аталынды.Ордадаы басару жйесінде басты орында даруалар мен басатар иеленді.Даруалар аша салытарын жинап,олара баылау жасады.Мемлекетті басару арнаулы атару билік органымен жзеге асты,оны –диуандар деп атды.Оларды рамына –хатшылар,жазатын адамадар,салыты баылйтын шенеуніктер,елдегі аржы жадайын баылайтын шенеуніктер жне оларды кмекшілері.Елдегі скери іске баылау жасайтындар-беклер-бектер.Оны жмысына кімшіліктік-ауматы адаалу,мемлекеттік істерде жоары сот билігін де атарды.