Пайдаланан дебиеттер тізімі: 1,2,7

 

 

№3 Таырып. Мтін туралы тсінік

Масаты: Мтін лингвистика трысынан жалпы ойы мен мазмны тілдік бірліктер арылы берілетін атынасты ттас бірлігі ретінде арастырылады. Мтін туралы тсінік. Мтін мен дискурсты айырмашылыы.

Кілт сздер: мтін, дискурс, исындылы, рылым, ттасты, мтін типтері.

Жоспар:

1.Мтінні рылымды бліктеріне тоталу

2.Мтін мен дискурсты айырмашылыы туралы тсінік

Арнайы дебиетте «мтін» мен «дискурс» ымдарыны аралас жруін кптеген зерттеушілерді бл ымдарды айтушылар мен тыдаушыларды сйлеу-ойлау ызметіні желісі ретінде арастыруымен тсіндіруге болады. М.М. Бахтин мтінге келесі анытама береді: мтін мтін жасайтын белгілі ндірушіні іс-рекетіні нтижесі, ол наты рецепиентке баытталан [Бахтин, 1979]. Дискурске де сондай-а табалы зара рекеттестік дерісінде тзілетін тілдік материал ретінде анытама беріледі. Когнитивтік ылымны бірінші даму кезінде дискурс дерісі де, нтижені де йлестірген коммуникативтік зара рекеттестік ретінде ке клемде зерделенген. Т.А. ван Дейкті ойынша: «дискурс – сздік лек, ол немі имылда болады, ол зіні рамына тарихи дуірді сан-алуан белгілерін, коммуниканттарды асиеттерін, жадаяттарды белгілерін жинатайды. Дискурста лтты менталитет пен лтты мдениет бейнеленеді»

Психолингвистикалы трыда мтін наты коммуникативтік жадай шеберінде зерделеніледі; мнда мтіндерді формасы мен мазмны мтін тудырушы продуценттер ретінде индивидтерді – коммуникацияа атысушыларды психологиялы ерекшеліктерімен аныталады. Сондытан сз ызметінде мтін вербалды формада – сйлеу-ойлау ызметіні тіркелген (ауызша немесе жазбаша формада) нім ретінде зерделенеді. Мндай жадайда Л.В. Щерба берген мтін анытамасы да дрыс крінеді, онда коммуникация субъектілеріні заттанан енбегі мен сйлеу жне тсіну дерісіні нтижесі ретінде мтінні лингвистикалы жне психолингвистикалы нышандары да ескеріледі: «сз, немесе грамматикада олданатын тілдік бірліктер бізді тікелей тжірибемізде берілмеген, олар тек ана сйлеу жне тсіну дерістеріні жиынтыы. Лингвистерді тілінде оны мтін деп атауа болады»

И.Р. Гальперинні пайымдауынша мтін жазбаша трде натыланан, делген таырыптан жне фразадан тыс, лексикалы, грамматикалы логикалы, стилистикалы байланыстар арылы бір ттастыа біріктірілген, бір масатты кздейтін, прагматикалы станымды жзеге асыратын сздік – шыармашылы дерісінді німі [Гальперин, 1981]. И.Р. Гальперин мтінге анытама берумен шектелмей, оны негізгі нышандарын крсетті. Олар: таырыпты болуы, мтінді жзеге асырылатын р трлі байланыстарды болуы, мтінні рылымды компоненттері. Осы нышандардан баса белгілер де мтінді крделі ттасты ретінде сипаттайды. Бндай белгілерді ішінде: ттасты, бтіндік, модельділік, апараттылы, рылымдылы функционалды – мндік сйкестілік нышандары.

І. исындылы – мтінні атарлас сйлемдеріні арасындаы эксплицитті байалатын байланыс. Мтіндегі негізгі байланыс ралдары: 1) лексикалы байланыс ралдары (синонимдік, контекстуалды айталаулар, толы айталаулар, есімдік, субституция); 2) лексико-грамматикалы байланыс ралдары (жалаулы, жалаулы стеулер, ыстырма сздер мен сз тіркелімдер); 3) грамматикалы байланыс ралдары (етістікті іс-имыл-щаты формалары, сздер тртібі, синтаксистік параллелизм); 4) мтіндегі сйлемдерді сабатасты байланысы. Параллельдік байланыста бірінші сйлем орта лденені хабарлайды да, кейінгілеріні райсысы оны мазмны ашып, толытырады. Мндай сйлемдерде сйлемдер рылысындаы састы, сйлемдер мен сздерді атарлас немесе арсы олданылуы байланыс ралдары болып табылады, мысалы: «Шыдауа болмайтын ысты шілде кні болды. Кн аспанда жанып тр, наыз ызан кез, шыжыын ысты здіксіз, кні бойы бір алыпта тра берді. уені зі де тымырсы шады сііріп алып, демалуа ммкіншілік бере алмай тр» (И.С. Тургенев). Сабатас байланыста болан арты сйлемдер, алдыы сйлемдермен тыыз байланыста болады; 5) айталаулар, есімдіктер, синонимдер де байланыс ралдары болады, мысалы: мен бірінші рет Астанаа келдім. Бл ала маан лкен сер етті, йткені ол осы заманы мегаполис.

2. Мтінні рылымдыбліктер. Олар объектіні элементтері, бірліктері) арасында бар атынастарды крсетеді. Мтінде таырыпты, логикалы-композициялы жне мазмнды (предикативтік) рылымдар блінеді. Мтінні таырыпты рылымын баяндайтын нрсе, яни мтіндегі хабарды жзеге асырады. Мтінні логикалы-композициялы рылымынан мтіндегі ойлар шоырыны орналасу ретін круге болады, мысалы мааланы, рецензияны, баяндаманы ерекше композициясы бар.

Мазмнны рылымы.Мтіндерді мазмны тілдік табалар арылы аиатты фрагменті туралы объективтендірілген білімді танытады. Тілдік ралдарды лексикалы, фонологиялы, грамматикалы жне синтаксистік категориялар трінде формалды-табалы бейнесі бар.

Мтін кіріспесі, негізгі блімі, орытындысы боландытан рылымды ттастыа ие. Мтінні мазмнын танытатын атыны болуы мтінні аяталаныны крсеткіші болып табылады. Мтінні рылымды ттастыы оны сырты жне ішкі рылымдарыны ерекшеліктерін ескеруді ажет етеді. Мтінні ішкі рылымында бастамасы (басталуы), негізгі блім (орта) жне аяы сияты рылымды-ой блімдері блінеді. Бастамасында детте таырып белгілінеді. Онда сондай-а кейіпкерлер, уаианы мекені мен уаыты туралы апарат беріледі. Негізгі блім бастамада белгіленген таырыпты дамытады. Онда уаиалар сабатастыы, сюжет желісі, атысушы адамдар, кейіпкерлерді сзі згереді. Мтінні аяында сюжет тарап, уаианы аяталанын крсетеді, орытынды келтіріледі.

3.Мтінні ттастыытере ой мен таырыпты бірлікті аартатын ой бірлігін білдіреді. В.В. Красныхты ойынша,тере ой жинаталан трде мтінні ой рылымы оан кіретін концепт арылы айтылады. «Концепт, - деп жазады В.В. Красных, - психолингвистикалы категория трінде крініс беретін интенцияны іске асырылуы. Мазмнды жаынан концепті тередігі мн, мтінні бктелген мнді рылымы деп санауа болады, ол авторды интенциясын жзеге асыру барысында мтінді тудыратын іс-рекетті желісін анытауа себін тигізеді» [Красных, 1998,57].

Концепт интенцияны натылы крінісі ретінде авторлы ойды жзеге асырады. Айтылымны интенциясы, себеп салдары сз жадайында зіне біратар сз актілер сіірген объективті мір сретін объективті аиатты зіндісі ретінде крінеді. Жадайды актуальдендіру барысында сйлеуші мен тыдаушы белгілі бір себеп длелді басшылыа ала отырып, сзде жне авторды ойы енетін ниетін – интенцияны жзеге асыруды ажеттілігін сезінеді. Интенция негізінде мтінні ойлы ядросын райтын концепт туады. Ол мтін ойы элементтеріні жиынтыы болып, таырыпты бірлігін жзеге асырады.

Мтінні мазмны, ой-бірлігі концепт арылы жзеге асады. Ттасты рецепиентті аналитикалы-синтетикалы ызметіні нтижесі ретінде сезіну мен мтінді тсіну дерісінде туады (Леонтьев, 1979). Коммуникация актісінде кейбір мазмн мтін арылы жеткізіледі. Осындай мтінні мазмны баса тілде оырмана жеткізілетін мтінде де болуа тиіс. Адамны психикасында туатын сол мазмнды ттасты ретінде анытауа болады.

4. Сзді функционалды-мндік типтері.Сзді функционалды-мндік типтері – трлі нышандар (коммуникативтік-прагматикалы, логикалы-ой, рылымды-семантикалы) нышандар негізінде блінетін мтінні мбебапты типологиялы бірлігі. Сипаттау, баяндау, ымды анытау, талылау, длелдеу, хабар сияты сз типтері блінеді. Сипаттау – объект, оны асиеттері, нышандар, мінез, рылым туралы апарат райтын жне уаиалы модальділігімен ерекшеленетін сзді функционалды-мндіктипі. Мтін-сипаттар детте табиатты, адамны хал жадайын, келбетін, жадайды сипаттау шін олданылады. Елеулі нышандарын крсету негізінде затты сипаттау анытауды масаты болып табылады. Баяндау – сзді функционалды-мндік типі, соны кмегімен брыны кезде болан уаиалар, іс-рекеттер туралы млімет беріледі. Талдау – сзді ерекше функционалды-мндік типі, сол арылы исынды орытынды негізінде объект туралы жаа білім алу дерісі крсетіледі. Мтін-талдауда себеп-салдар байланыстарын крсетумен бірге лдебір фактілер, уаиалар тсіндіріледі. Мндай мтіндерді растыру шін ш блім ажет: тезис (негізгі ойды білдіреді), тезисті негізгі ойын длелдейтін аргументтерді келтіру, орытынды жасау (жалпы тйін). Хабар – лдебір уаиалар, жадайлар туралы апарат беру шін олданылатын сзді функционалды-мндік типі. Хабарды масаты – лдебір объектілер, уаиалар, оларды нышандары мен згерістері туралы апарат беру.

5. Апараттылы. Мтінні апараттылыы мтінде трлі хабарларды іске асырумен крінеді. Не туралы хабарлайтынына байланысты апаратты ш трі блінеді: фактуалды, концептуалды жне астарлы апарат [Юрьев, 2006, 12-13].

Мтінні фактуалды апараты – фактілерді, уаиаларды, уаиа орнын, уаиа болан мерзімді сипаттайды, авторды ой тжырымын білдіреді. Сюжетті озалысын крсетеді.

Концептуалды апарат – авторды дниетанымыны, негізгі ойыны, шыарма идеясыны крінуі