Тулемесов Наурызбай Ержанович

Жылы Желтосан оиасыны 30 жылдыы

азастан Республикасы ылым жне Білім Министрлігі

Л.Н.Гумилев атындаы Еуразия лтты университетіні

Апаратты технологиялар факультетіні АУ-13 тобыны студенті

Желтосан ктерілісі — 1986 жылы 17 — 18 желтосан аралыында Алматыда болан аза жастарыны КСРО кіметіні отаршылды, міршіл-кімшіл жйесіне арсы наразылы іс-имылдары. Бостандыа, туелсіздікке мтылан аза халы тарихындаы елеулі оиа болып табылады.

Республиканы за уаыт басарып, елімізді дамуына зор лесін осан Дінмхамет онаев болды. Ол аза КСР Министрлер Кеесіні жне Жоары Кеес траасы , 1960-62 жне 1964-1986 жылдары азастан Коммунистік партиясы ОК І хатшысы ызметтерін атарды. Д.онаев саясаткерлігі мен йымдастырушылы абілеті арылы лкен беделге ие болды. Ол білик басында болан уаыт анша ауыр боланымен елді экономикасын , ылымын, мдениетін дамытуа елеулі ебек сіірді. Орталыты ктем саясатыны ыымен кете бермей, ел мддесіне ызмет етті. 1960ж. басында Н.С.Хрущевті озбырлыымен збекстана беріліп кеткен аза жеріні біраз блігін айтарып алуы соны айаы. 1986 жылды кктемінде , Теіз мнай-газ кешені мен Тменді біріктіріп бірттас кешенді ндірістік айма ру туралы Горбачевті жымысы ойын дп таныан онаев іске асыртпай тастады. «Бл – авантюра, ылыми негізделмеген ішкі сыныс, шыын те кп кететін жоба» деп трт табандап отырып алан онаевты блтартпас тжырымымен Горбачевті келіспеске амалы алмады. Мысы рып, кек сатады. Расында да, бл ауіпті жоба абылданып кеткенде, азастан зіні солтстіктегі бірнеше облыстарынан айырылып алар еді. Д.онаевты айраткерлігі мен адамгершілік асиеттері халыа кеінен млім болатын. Республика жетекшісі ретінде Д.А.онаев сол міршіл-кімшіл жйені кілі еді. Сол себепті Д.онаевты тадыры Мскеуде шешілді[1. б. 261].

1986 жылы 16 желтосанда азастан Компартиясы Орталы Комитетіні V пленумы шаырылды. Пленумда йымдастыру мселесі аралды. Ол небрі 18 минута созылан. Пленумны аулысы бойынша КОКП ОК кілі Г.Разумовскийді сынымен аза КСР КП ОК І хатшысы Д.А.онаев ызметінен алынды. аза КСР КП ОК І хатшысы болып Геннадий Колбин таайындалды. Оан дейін ол Ульяновск облысты партия комитетіні жетекшісі болан[1 б.262].

Орталыты мндай ктемдігі халы наразылыын тудырды. Ол зады былыс. Себебі , оамда демократия мен жариялылы орнатамыздеп рандаан партия басшылыыны бл рекетіне халы бірден арсылы білдірді. 1986 жылы 17 желтосан да Алматыда аза жастарыны жаппай толуы басталды. Студент жастарды наразылытары араанды, Жезазан, Аралы , Талдыоран, скемен, Ала,Целиноград, Ккшетау алаларында да болды. Желтосан ктерілісіні басты себептері:

-Орталыты лт саясатындаы ділетсіз рекеттері;

-Кеес кіметіні лтты мдениет пен халыты салт дстрлеріне ысым жасауы;

-Ашы трдегі орыстандыру саясаты;

-аза тілінде білім беретін мектептерді жаппай жабылуы рі ЖОО-да аза тілінде білімні берілмеуі;

-Орталыты ктемдігі мен Горбачев жариялаан демократия талаптарыны орындалмауы.

Жастарды наразылыы бейбіт трде басталды. Олар баса лт кілдері мен мемлекеттік рылыса арсы ндеулер ктерген жо. Мскеуде Алматыдаы оиаа баа берген алашы жатта: «1986 жылы 16 желтосанда таертегі саат 9 да Алматыдаы Брежнев атындаы алада, азастан Компартиясы Орталы Комитетіні йі алдында мал дрігерлік,мауыл шаруашылы, политехникалы институттарыны лты аза екі жзге тарта студенттері жиналды. Олар олдарына аза жне орыс тілдерінде: «р халыа з ксемі», «Ленин деялары жасасын», «Кшпен емес, ерікті, еркін осылу шін», «Езі мен анаусыз еркін, ерікті даму шін» деп жазылан транспорант стаан. Жекелеген студенттер «1986 жылы 16 желтосанда азастан Компартиясы ОК бірінші хатшысыны сайлау шешімі бзылып, ызметке жергілікті лт кілі сайлансын деп айайлайды. ...» деп, сол кездегі аза КСР Мемлекеттік ауіпсіздік комитетіні траасы В.Мирошник млімет берген[3 б.9].

17 желтосан кні ертегілік Орталы Комитет имаратыны алдындаы Л.И.Брежнев алаына жастар шыты. Екі кн бойы митингілер тіп жатты, екі ретінде де ол дейі йымдастырылан тртіпсіздіктермен аяталды. шінші кні тексеру жмыстары басталды. Желтосанны бл ш кні азастанды ана емес, бкіл Одаты да тайдырып жіберді. Еліміз тыш рет лтаралы аразды ымына тап болды. «Жаа тарихи оамдасты-совет халыны», «Бірттас жне блінбес» Одаты йреншікті бтін леміні лтты белгілері бойынша іргесі сгілді[4 б.399].

Тстен кейін астананы Брежнев есімімен аталатын алаына студент жне жмысшы жастарды лдеайда кп барасы жиналды. Оларды саны ртрлі деректер бойынша бес мы адамнан отыз мы адама дейін згеріп отыран.

Шеруді уып тарату шін Жастарды митингісін жаншуа бірнеше скери блім Алматыа келініп, арулы кштер енгізілді. Фурманов кшесіні бойында бронетранспортерлер пулеметтерін ккке ктеріп, соыс кезіндегідей трды. Бдан баса да скери кштер аланы жауып кетті. Оларды рамында: скери ызметін теп жатан 200 адам, Алматы аласыны ішкі істер басармасыны оперативтік полкінен 640 адам, ведомстволы милиция полкінен 320 адам, ала аудандары ішкі істер блімдерінен 400. аза КСР ішкі істер министрлігінен 300, Орталы Азия скери округінен – 500, Новосибирскіден бір рота – 200, Мскеуден КСРО Ішкі істер министріні бірінші орынбасары басарып келген бір скери бригада болды. Осыларды брі Алматыа не шін кіріп бара жатанын біле отырып, азастан кіметі ешбір рекетсіз арап отырды. Операцияа милиция мен ішкі скерлерді жеке рамыны 3200 адамы, 11 рт сндіру машиналары, скери округтен 15 БТР атыстырылды. Жеке рам батыл, айыспастан, ны шешіммен имылдады[4 б.400]

Алады рсауа алуа:ешкімді шыармауа жне ешкімді кіргізбеуге бйры берілді. Толуды а ортасына жаындаан демонстранттарды жаа топтары оршауды бзды, атыыс туды. оршауды ішіндегі адамдар жаадан келгендерді оршауды бзып кіруіне кмектесті. Шиеленесті шегіне жетуі азКСР Ішкі істер министрі Князевті басып-жаныштауды бастауа бйры беруге алып келді[6 б.91-92].

Желтосан ктерілісіні бастауында .Рыслбеков, .Айтмурзаев, Б.Иманожаев, О.Сейтембеков, А.аметов, Е.Кбесбаев, Л.Асанова жне т.б. болды.

Шындыында,жастарды уып тарату жніндегі «Метель» операция 18 желтосанда 20 саат 30 минутта бронетранспортерлермен кшейтілген ш эшелонды скери рылыммен жне рт сндіретін машиналармен жне рт сндіретін машиналармен жргізілді[6 б.93]. Толулардан кейін бірнеше кннен со газеттерде:

· "...лтшылдыа азырылан студенттер тобы оамды тртіпті дрекі бзан болатын, рт йымдастырып, блік шыарып, бейкн адамдарды соыа жыты. Мны барлыы азатарды лтты намысы ысыма тскенін орау барысындаы рандармен жанамаланандай болды.." ("Жадайымыз мшкіл", "Кешкі Алма-Аты" газеті, 27.12.1986)

· "..Кпшілігі мас жне есірткіні серінде жрген бзаыларды андай ытары болды...." ("Жадайымыз мшкіл", "Кешкі Алма-Аты" газеті, 27.12.1986)

· "зыретті органдар тртіпсіздікті бастаушылар, бзаылар жнінде те"лтты баытталан элементтерді озалысы Алма-Атыда ебек етіп жатандарды арасынан зады арсылы шаыруда. ала мен аудандарды саясатты жне комсомолды белсенділері, ебек жымдары, ауымды оам оыандар тобыны дйексіз озалыстарын мінеп-сынап, кеес жне саяси органдар жргізген барлы шаралара атысан болатын ("Алада бтендер", "Алатау алаулары" газеті, 26.12.1986)

· "Тергеулер жргізуде..." ("КОКП Политбюро" айдары, "азастанды шынды" газеті, 27.12.1986)

Ктерілісшілерді те атал жазалананын ерекше атап ту керек. Жедел жрдемні 20 бригадасы зардап шеккен 540 адамды емдеу мекемелеріне жеткізді. 209 адам ауруханаа жатызылды, 1722 адам дене жараатын алды. Жоары Кеес Траласы Комиссиясыны баалауынша, сталандарды жалпы саны 8500 адама жуы. Прокуратурода 5324 адамнан, МК-де 850 адамнан жауап алынан. 900-ге жуы адам соттарды, милицияны жне ксіпорын кімшіліктеріні аулысы бойынша кімшіліктеріні аулысы бойынша кімшілік тртіппен жазаланан. 1400 адама ата ескерту берілген.

Желтосан рбандарыны бірі – Алматы архитектура рылыс институтыны студенті айрат Рыслбеков еді. 1988 жылы КСРО Жоары Соты оан берілген ату жазасын 20 жыл бас бостандыынан айыру жазасымен ауыстырды. Біра, ол 1988 жылы мамырда белгісіз жадайларда трмеде айтыс болды. Ол небрі жиырма екі а жыл мыр кешсе де, артында ерлік ісі мен азаматты аса даын алдырды.

1996 жылы 9 желтосанда Елбасы Н.Назарбаевты Жарлыымен .Рыслбековке Халы аарманы атаы берілді.

1989 жылы маусым-мамыр айларында КСРО Жоары Кеесі халы депутаттарыны І съезі тті. Онда съезд депутаты М.Шаханов СОКП басшылыынан «Желтосан ктерілісіне» діл баа беруді талап етті. М.Шахановты талабына алдыы атарлы зиялы ауым кілдері олдау білдірді. Оларды атарында батыл олдау білдірген академик А.Сахаров болатын. Осындай талапты нтижесінде Желтосан ктерілісіне тпкілікті баа беру жніндегі комиссия рылды. Комиссия траасы болып КСРО халы депутаты М.Шаханов сайланды. Комиссия ыты трыда жан жаты сараптан ткізгеннен кейін аулыдаы «аза лтшылдыы» деген айып ате деп мойындалды. Бл Желтосан ктерілісіне атысты тарихи шындыты алпына келтіруді бастамасы еді.

Рыслбеков айрат Ноайбайлы – 1986 жылы Желтосан ктерілісіні рбаны, «Халы аарманы». 1986 жылы Алматыдаы Сулет-рылыс институтына оуа тскен. Осы жылы 16-18 желтосанда болан аза жастарыны отаршылды жне міршілдік жйеге арсы ктерілісіне белсене атысады. Ктеріліс атыгездікпен жаншыланнан кейін 1987ж. атарда ттындалды. 1987ж. 16-маусымда лім жазасына кесілді. Халыаралы ауымдастыты КСРО басшылыынан Рыслбековті жазасын жеілдету туралы тініштерін кейін .Рыслбековке берілген лім жазасы 20 жыл бас бостандыынан айырумен ауыстырылды. Біра оны міріне Семей трмесінде пия жадайда астанды жасалан.

Желтосан оиасыны тарихи маызы азастан тарихындаы естен кетпес, аса ауыр жне айылы беттерді бірі. Бл оиа жаа баытты – экономикалы реформаларыны, леуметтік бетбрысты жаа серпінімен дамуына себепші болды. Желтосан оиасы – аза халыны ар-намысы асіреті.

Mемлекет айраткерлері. Желтосан оиасы туралы

«Тарихты ойлы-ырлы белестерінде халыты жрегінде, жадында жатталып алатын, оамды дамуа айрыша сер етіп, лтты сана – сезімге озау салатын аса маызды оиалар болады. аза халы шін сондай асуларды бірі – 1986ж. желтосан оиасы».

Н.Назарбаев

«Желтосан оиасы жапон жртыны лкен еледеушілігін туызды. Бл тек азастандаы ана емес, кллі одатаы демократиялы озалысты кшбасшысы еді. азаты рімдей жастары оамны ызарына рынып, жапа шексе де, бкіл елді оятып кетті».

Тохико Хаяси-Сан

олданылан дебиеттер

1.Шаяхметов Н.У.ХХ-асырдаы азастан тарихы.-Алматы,2014

2.М.Уатегі.Ер намысы – ел намысы: Халы аарманы айрат Рыслбеков жайындаы жина.-Алматы,1998

3.Табеев К.1986.Желтосан.-Алматы,1991

4.уанды Е.С.азастан тарихы(Кеес жне туелсіз азастан дуірі).-Алматы, 2009

5.Оралтай Х.Елім-айлап ткен мір.-Алматы,2005

6.айым-Мнар Табеев.азаты Желтосаны.-Алматы,2006