Жеке тланы рухани ндылытарын алыптастырудаы лтты трбиені рлі

М-14к группасыны студенті – лиев Р..

ылыми жетекші – металургия магистр, аа оытушы Пикалова И.А.

( Теміртау . араанды мемлекеттік индустриалды универмитеті)

 

Сонымен атар з еліне адал, халын астерлейтін, білімді, саналы, рухани ндылытарды бойына толы алыптастыран оамда з орнын таба білетіндей баыт беруді ажеттілігіне басты назар аударылуда. Жеке адамны индивид алпынан тла тырына ктерілу процесіне оамдаы алыптасан ахуал, отбасындаы этносты тлім трбие, білім берген оу ордасы, ата бабасынан мирас болып бойына сіетін генетикалы ерекшеліктері, жоары психикалы процестерді жзеге асу ерекшеліктері сер етеді. лтты трбиені лмес негізі, рухани кші оны мір сру болмысынан туындаан зіндік лааты, тжірибесіні молдыы, рухани мрасыны тередігі мен негелігінде жатыр. аза ашанда рпаыны толыанды тла болып алыптасуына атсалысып жырлары, псаналары, ертегілері арылы бала кезінен лтты трбиені бойына сііріп отыран. Бауырмашылды, адалды, адамгершілік, лкенге ізет, кішіге аморлы сияты аситтерді аз дауысты азыбек былай суреттейді: Біз аза елі мал баан елміз, Ешкімге сотыпай жай жатан елміз. Елімізді жау басынбасын деп Ордамыздан т ашпасын деп, Найзаа кі таан елміз, Дшпанны аяына жаншылмаан елміз, Басымыздан намысты асырмаан елміз, Адалдыты рашан жасырмаан елміз. Атаны сиетін балаа, Баланы нерін атаа Айтып, тарата білген елміз. латы рышын андырып діл сзді халыа айта білген елміз [1]. лтты трбиені адамгершілік станымдары оам дамуыны ке клемдік, лемдік мселесі ретнде арастырылуда аза халы трбиесіні не бойынан табылады. Жеке адам туралы сз боланда, жеке адам — кпті бірі, ол лі тла емес. Осы маынада аланда «жеке адам» жне «тла» ымдары клем жаынан да, мазмны жаынан да бір-бірінен арама-арсы болып табылады. Жеке адам ымында адамны жекеше ерекше трі, сапасы бейнеленбейді, сондытан оны мазмны аз болады, біра те клемді, йткені рбір адам-индивид. р адам зінше жеке тла. Жеке адамны айтарлытай ерекшеліктеріні бірі — оны зіне тн мінез-лында, іс-рекетінде, кзарасындаы ерекшеліктерімен даралануы. Жеке адам болу дегеніміз — азаматты адам ретінде сезіну, сан асырлар бойы халы тжірибесі туызан рухани мдениетті мгілік игіліктерін бойына дарытып, осы игіліктерді ебекке, леуметтік мнді ызметке, оамды мірге, адамдар атынасы, кнделікті трмыса енгізу. Адам немесе жеке тла зіні сана-сезімін, кзарасын, рухани-саяси дниетанымын немі білім мен ебекті арасында жетілдіріп отыруы керек. Тланы ндылытар арылы дамытуа, мдени дадыларды игеруге, з жауапкершілігін арттыруа жне ділдік жолымен жруге, ділдік жо жерде адамшылы жо деген пікірді айтады лы ойшыл М. Х. Дулати [2]. Жеке тланы е маызды белгілері — оны саналылыы, жауапкершілігі, бостандыы, адір-асиеті, даралыы. Жеке тланы маыздылыы оны асиеттері мен іс-рекеттерінде оамды тенденцияларыны, леуметтік белгілер мен асиеттерді айын жне зіне тн ерекшелігіні крініс табуы, оны іс-рекетіндегі шыармашылы асиетіні дегейі арылы аныталады. Осы орайда «адам», «жеке тла» деген ымдарды атары «даралы" деген ымымен толытырылуы ажет. Жеке тланы, яни ндылытар дниесіні алыптасуына оны дниетанымыны ыпалы зор. «Жеке тланы дара ерекшеліктері оны жас ерекшеліктерімен тыыз байланыста болады. Жеке тланы жас ерекшеліктері деп белгілі бір адама тн оны мінез лындаы, аыл ойындаы, абілетіндегі, таы баса басты асиеттерін баса адамдардан елеулі айырмашылыын айтуа болады. Оыту мен трбие жмыстарыны масатын, мазмнын жзеге асыруды олданылатын формалармен дістерді тадау, кптеген жадайда жас жне дара ерекшеліктеріне байланысты згеріп отырады. Сондытан да малімні педагогикалы рекетін нтижелі йымдастыру шарттарыны бірі — балаларды жас жне дара ерекшеліктеріні даму задылытарын жете мегеру» [3]. Даралы бір адамны баса бір адамнан, бір тланы баса бір тладан айырмашылыын, оны ешкімге самайтынын, зіне тн ерекшелігі бар екенін сипаттайды. Даралы, детте, адамны мінезі жне шыармашылы ызмет — рекеті мен абілеттілігіні згешелігіні згешелігі арылы ерекшеленеді. Даралы ымы бір адамды баса бір адамнан, бір тланы баса бір тладан ажыратып, оан зіне тн слулы мен айталанбас асиеттерден трады. Бкіл адамзат тегіне тн, жалпы белгілермен атар, оны згелерден ерекшеленетін здеріне тн асиеттері бар. лем рашан трлі дауыстар, трлі ндерден трады. Бір-біріне даралыы жаынан самайды р адамны бойы, трі, салмаы, дене бітімі, леуметтік дамуыны интеллектуалды дегейі, психологиялы атпары, рухани мдениетті р трлі-дегейі сияты ерекшеліктер болып табылады. Адам дниедегі е басты ндылы. ндылытар оны оршаан дниеге атысты станымдары мен атынасын алыптастыру, крделі рі згермелі лемде баыт-бадарын айындауа сер етеді. Тек тарихи дамуды белгілі бір кезеінде адами рекет ндылытар арылы реттеліп отырады. Аксиология ндылытар табиаты оларды реалдылытаы орны жне ндылы леміні рлысы, зара леуметтік жне мдени факторлармен, жеке тланы рлысымен байланысы туралы философиялы ілім. Ке маынасында мдениет лемі, адамны рухани рекетіні саласы, тланы рухани байлыыны лшемін білдіретін, оны адамгершіліктік санасын білдіреді. ндылытар оам мен адама жасы мен жаманды, пайда мен зиянды, аиат пен жаланды, слулыпен сынсыздыты, ділеттілік пен ділетсіздікті, тиым салынан мен рсат етілмегенді, маыздылы пен мнсіздікті ара жігін ашуа кмектеседі. Яни ндылытар табиатында адамзат тегіні зі мір сріп отыран лемді рухани-практикалы трыдан игеруді тжірибесі жинаталан. Осы трыдан мдение пен ндылы ажырамас бірлікте болады, ндылы мдениет болмысыны рамдас блігі болып табылады. ндылытар оам шін е маызды деген дет-рып, нормалар мен маыналар ызметін зіне баындыра отырып, оны реттейді. аза оамыны мір сру салтында ндылытарды жоары баалау, жас рпаты соан баулу дстрге айналан. Тланы рухани лшемі адамгершілік асиеттермен аныталады жне ол адам тласыны даму-дегейіні крсеткіші болып табылады. Ке маынасында алса, ндылытар лемі- мдениет лемі. Адам рашан кез-келген былыса немесе обьектіге зіні баасын береді. Бір затты немесе былысты баалау сана жмысын талап етеді. Адамны шындыа ндылыты атынасы тек сананы негізінде ана ммкін болады. Алайда ндылыты сананы танымды санадан ерекшелігі, ол зат немесе былыс не болып табылады деген сраа жауап іздейді. Сондытан ндылытар адамны рухани рекет саласы, оны санасыны (зіндік санасыны) жетілгендігіні, тлалы алыптасу-дегейіні, рухани байлыыны крсеткіші болып табылады. Адамны еркін тадауына байланысты ндылы адами ажеттіліктерді анааттануын да білдіреді. Біра анааттану ндылытарды табиатын брмалап абылудауа алып келуі-де ммкін. «Масатыа жету шін ралды брі жасы» деген станым адамды ндылы емес, масатты ралы ретінде арастыруа жол ашады. Бл станымда тлалы ндылытар мен асиеттерге араанда функционалды тиімділік, пайдалылы алдыы атара шыады. Сондытан шынайы ндылытар мен жалан ндылытарды аражігін аша білу, тани білу маызды болып табылады. Шынай ндылытар деп — адама игілік келетін, оны бойында адамды асиеттерді алыптастыратын, баыта бастайтын, оам мен жеке адамны ілгерлей дамуына ыпал ететін ндылытарды айтамыз. Алдамшы жалан дылытар, уаытша жылтырап крінгенімен, оам мен жеке индивидті дамуына пайдасын тигізбейді. Шынай ндылытар уаыт ткен сайын жарырай береді, сан асырлар тседе зіні мні мен маынасын жоалтпайды. Шынай ндылытар мір мектебіні дрістері трізді, онда бізге дейінгі адамзатты мадай алды кілдеріні рухани ізденістері, ой-толамдары, асаан армандары мен кіренген крсіністері крініс табады. Адам з мінез-лын, рекетін баса адамдарды ылытарымен салыстыра отырып, зіні кім екенін тсінеді, зін-зі тану абілетіне жетеді. аза оамыны мір сру салтында ндылытарды жоары баалау, жас рпаты соан баулу дстрге айналан. Тланы рухани лшемі адамгершілік асиеттері мен аныталады жне ол адам тласыны даму-дегейіні крсеткіші болып табылады. аза халыны лы, аартушысы Ыбырай Алтынсарин зіні ебектерін ана тілінде жазып, «бала трбиесі оны табии ортасы мен халыны салт-дстрі рухында талым болса, оны сана-сезіміні дамып, жетілуі-де лты мен халына ызмет ететін ккірегі ояу, тла болып седі» деп ой тйіндеген. Ебекті сю, лкенді рметтеу, мейрімділікке, кішіпейлдікке сияты асиеттерді жастара тсінікті болатындай ебектері арылы жеткізе білді. аза аартушылыында, аза халыны мдениеті тарихында орасан лкен орын алдан лы, аын ойшыл Абай нанбаев. Аынны эстетикалы жне этикалы мселелдер жніндегі ой-пікірлері сол кездегі оамды ойды лкен белесі болып табылады. Оны шыармаларындаы басты таырыптарыны бірі моральды мселелер болып табылады. Адамгершілік адамны тлалы сипаты болып саналады да, мейрімділік, парасаттылы, адалды, шыншылды, ділдік, ебек сйгіштік, жымдылы деген асиеттерді біріктіреді. Абай шыармашылыыны негізгі зегі — адамны адамгершілік, ар-яты, аылдыы болып келеді. Жеке тлаларды алыптасуында моральды ілімдерін, оларды теориялы дейгейін айтап ана оймай, іс жзінде станатын парыз, ділеттік, мейрімділік, адамды, зіне ана емес, басалара да ызмет ете білу, жан-жаты жетілгендікке мтылу жне баса моральды принциптерді танып — білу, оны зіндік мірлік тжірибеде жзеге асыруа, масатты жйеге айналдыруа талпыну-индивидтенбірте-бірте тланы алыптасуына ажетті принциптерді бірі. Еркіндік адамны немесе жеке лтты халыты з мдделері мен ммкіндіктеріне сай рекет етіп, з алауын жзеге асыру. Адамны дниеде болуыны негізінде жатан асиет, ол еркіндік. Жеке адам мен лтты еркіндік дрежесіні артуы ттастай аланда оамны ілгерілеу рдісіні зекті лшемі болады. Адамдарды дниедегі обьективті жадайда тадау еркіндігі боланымен, олар зіндік масаттарды кздей алады жне оан жетуді р трлі ммкіндіктер атарын нерлым тиімді жолды ерікті трде пайдаланады. К.Маркс «Еркіндік ажеттілігін жне задылытарды білумен, оны игерумен байланыстырады», Ф.Энгельс «Еркіндік лдебір нрседен туелсіздік нышаны емес, керісінше ол адамны жаратысыны кштеріне, оамды арым-атынастара жне з болмысына стемдігі», Б.Спиноза «Е бастысы — адамны еркіндігі оны аыл-ойыны еркіндігін жария етеді» деген пікірді айтады [4]. Адам рухы рашан зіні себебін біліп, жоарыа ктеріп, адамнан жоары не бар деген сауала тоталуы тиіс. Сонда ана зін-зі жетілдіреді. Адам жападан-жалыз болмайды, адам оамда ана толы алыптасады жне оны да зіндік ішкі дауысы бар. Рух материалды лемге сйкес келмейтін зінше ерекшелігі бар лем болып табылады. аламда рухты екі трлі крінісі болады, біріншісі барлы материалды нысандарды, былыстарды (органикалы, немесе органикалы емес дене болса да) зіндік табии рухы болады, яни кез-келген материалды денеден, оны ішінде, тіптен, табиатты бір блігі ретінде крініс беретін адам, азасынан да белгілі бір табии уатты кшті лемге тарап отыратыны белгілі. Руханилы — ізгі, аылды шешімі, ізгі жрек мір ізгі сезім, жанашырлыты саналы жне санадан тыс рекеттерден крінуі болса, Абайды айтуынша «адамгершілік — махаббат пен ділдік, олар барлы нрседе болады жне шешіледі», яни рухани трбие — адамдарды адамгершілікке, білімге, ебек пен имандылыа, бір сзбен айтанда жан дниелеріні слулылыына трбиелеу деген сз. Адамгершілік мінез негіздеріні астарында жалпы адамды пен лтты ндылытар бірігіп, адамдарды рухани мдениетін жзеге асыратыны белгілі. Халыты рухыны асаатауын, кемелдене бастаандыын оны барынша оамдаы рухани ндылытара мн беріп, маыз беріп соларды жетілдірі, ркендету жолына тскенінен жне адамаралы атынастаы тере адамгершілік принциптерді ккке ктере бастаанын, ааруа болады. Наыз азаи рухты сипатын рухани жетілуімізден, адамгершілік принциптерін сонау балабашадан бастап халымызды діліне енгізе беруді тсілдерін, іздеуіміз керек. Адам шін жауды лкені оны зіні бойындаы нпсілік басылымдытары болып табылады. Егер адам зіні нпсісін игеріп, оны руханилыымен кмкеріп отырса, онда оны рухы тазарады, халыты ішкі бірлігі ныайып, адама бауырмал бола тседі [5]. Сонымен атар келер рпаты болашаы шін толыанды жетілген тла болып алыптасуыны маызы те зор. Жастарды бойында е маызды деген моральды нормалар, дет-рып, адамгершілік, ар-ождан, адама ізгілік келетін рухани ндылытар жне адами асиеттерге трбиелеу алдыы атар рпаты елшісінде деген ойа жетелейді. А.Т. бдіраманова, орыт ата атындаы МУ, «Философия жне мдениеттану» кафедрасыны аа оытушысы

 

Пайдаланылан дебиеттер тізімі:

 

1. Билер сзі. — Алматы: азастан, 1996. — 237 б.

2. Дулати М. Х. Тарих-и-Рашиди. Алматы.1999.

3. С Ш бенбаева, А.М диярова Ж. . биев педагогика 2003 ж.

4. азастан лтты энциклопедия. Алматы. 2001. 3 том. 398 б.

5. Нрмратов С.Е., Саиызы А. лтты рух мселесі хаында // Халыаралы конференция материалдары. Алматы 2006. 176 б.
6. Источник: http://e-history.kz/kz/contents/view/2154 © e-history.kz