БЦИК тфтиш комиссияыны вклтле азаы Н.Бикбаевты доклады.

Йыат Солтанов

ХАЖИХМТ УНАСОВ

АНЛЫ ЙЫЛДАР

1920 – 1921

Башортостан басаы –

Арыландар торан ер;

Арыландар бабаы –

аармандар йргн ер;

аармандар кен

осалаан, кмгн ер;

Хлл андар шлен

Ккк трсим ылан ер!

Арыландар ерен

Залимдаран таптатма.

Таптайым тип атлаа,

Башорт аны атлатма.

Башортостан йшен,

Снблстан йшен.

Шунда тыуан, шунда кн

Арыландар йшен!

 

Шйехзада Бабич

Сибай -- 2011

 

Халыбыы зиз батырары тураындаы был баманы донъяа сыарышыуа хлл инлре менн ярам иткн игелекле уамандарыбыа, арымай-талмай шул эште ойоштороусы Тлт хтм улы Солтанова оло рхмтемде белдерм.

Автор

 

Солтанов Й.

Хажихмт Унасов. анлы йылдар.

Сибай.

 

УНАСОВХажиахмет Габидуллович[07.11.1887. д. Баиш 1-ой Бурзянской волости Орского у. Оренб. губернии (Ишмухаметовский с/с Баймакского р-на РБ) – 17.01.1921. хутор Такахуккан того же р-на], народный герой командир 1-ой дивизии Повстанческой Красной Армии (2-ой дивизией командовал Магасумов Ф.Б.) в период Башкирской национально-освободительной войны (1920-21 г.г.) под руководством Мурзабулатова С.Ш. Участник Первой мировой и Гражд. войн, служил каптенармусом в башкирской белой армии А.-З. Валидова. Летом 1920 г. по ложному обвинению в конокрадстве был арестован властями Бурзян-Тангаурского кантона (Худайбердин Ш., Насиров А.), убежал из заключения и, сколотив вооруженный отряд из семи человек, стал громить местные партъячейки и советские органы, что было началом всенародного, охватившего одиннадцать из тринадцати кантонов республики, вооруженного восстания за свержение кровавой диктатуры Г.К. Шамигулова, ставленника большевистской Москвы. Жестокие карательные меры против восставших не приносили успеха и антибашкирское руководство республики при непосредственном участии чрезвычайного уполномоченного ЦК РКП(б) и ВЦИК РСФСР П.Н. Мостовенко вынуждено было начать мирные переговоры с восставшими. 27 ноября в с. Темяс было подписано мирное соглашение с большими уступками со стороны властей.

Краткая родословная Х.Г. Унасова: род (предположительно) Усерган, ара (подразделение) Брелр (Волки), шежере: 1. Мухарлям. – 2. Унас, 1760 г.р. – 3. Губайдулла. – 4. Габидулла. – 5. Хажиахмет, 1887 г.р., его младший брат Даут, Даута сын Абдулла, его сын Зайнитдин...

 

БЕРЕНСЕ БЛЕК

 

 

Хажихмт батыр

 

1920 йылда Слймн Шаингрй улы Мырабулатов еткселегендге ихтилалды гр Башортостанды ялмаан янына тилк, уны дрлтесе тге осон, моайын, Хажихмт биулла улы Унасов[1] болаы булалыр. Шул бйк ихтилал араында ла инде башорт халы ене милли йн, автономиялы Башортостан республикаы решендге длтселлеген, ер йнд ерене ааба-хужаы булып йш хоуын мгелекк ю ителен урсалап ала алды, шуны менн бгнг Башортостан Республикаыны булмышын м ямышын тьмин итте. Большевистик идеология аппараты был ораллы халы кршен ене 70 йыллы хакмилы ылыу осоронда телг алыуан тыйып та, митен кесерйтеп кртеп т, атнашсыларын «бандит», «ат араы», «дезертир», «контрреволюционер», «халы дошманы» кеек ара тамалар менн хурлап та килгнлектн, лерк партияны е тарафынан у, башорт халыны милли-азатлы хркте, тип танылан (м аа шул бааы йшерелгн) ул ораллы ктрелеште е л, уны батырары ла быуындары хтеренн алап-алап юйылып алыу урынысын кисере. Халы бхете сн дштле алышта зиз баштарын алан изге шиттрн Хажихмт батыр кеек аралы ире д исемен большевистик пропаганда кслп йбештергн баяы «ат араы» тигн уйырма-яла ла уны асылын белмгндре ошоаса аймылыш ылып кил бир бит (батыры хатта элекке ауылдаштары ла уны «бандит» тип кен белгн). Шуа кр л бында е Башортостанда советтар хакимите урынлашыуы икенсе йылында у башорт халын улына абат орал алыра мжбр ылан сбптре ыаса ына барлауан башлара крк.

Тп сбп — Бйк Октябрь революцияынан у да ан эскес Рсй империяыны млд емерелмй шул кйнс алыуында, фт тн ген алмаштырыуында, йни «а батша» тнн «ыыл пролетариат диктатураы» тн ген ерелешенд, ене империализм есемен, ылытарын и аман да шул бер килеш алауында ине, лбитт (херге бзе бер «демократ»тар а аслан шул у империяны ыыл ттн ала-ола тк алмаштырып урсалааны кеек). Др, революцияны тге кндренд к большевиктар, «Рсй халытарыны хоутары Декларацияы»н лмг илан ылып, Рсй империяы тигн «халытар трме»не (В.И. Ленин билдле) емерелеен — «Рсй халытарыны империя ыаынан айырылып сыыуа м аллы длт тг тиклем ирекле билдлнешк хоуы»н рнлп таныны, тик был фт к буяу, быуаттар буйына иелеп азатлыа м аллылыа сарсаан уры тгел халытары ыыу мленд большевиктар яына тиерк ауарыу, улары йндрен м андарын, атыртын сйси решт, большевиктар етклмеш ыыл империя мнфттренд файаланып алыу сн эшлнде. Снки «ирекле билдлнеш» тураындаы шапырыныу — ваытлыса ына алдатыс сара, хйлкр балысыны арма осона элмеш улъяы ине. мм яугир башорт халы ул улъяны, хйлкр балысы ис кен л ктмгнс, армаынан айырым арпып йотто — аыа тгел, млд аллы (ерле автономиялы) длтен дрр орора, длтселлегене тп нигеен — ораллы милли скрен булдырыра кереште. Кинт икнмеш ыыл империя ен крке был длтселлекте башына ти ген етерг л отолора яанас, башорт халы шул арала ене дрр тп лгрткн регуляр армияы (!) менн тарих майанына мли дштле кс решенд дрп сыты, шул арала Рсй советтар хкмтен империя олононан ярып сыып боталанмыш автономиялы Башортостан республикаын таныра мжбр итте. Лкин ыыл империяны млен, сараы ю кндн ген таныуы ине был; шуа кр л ул тге кндрн, хатта 1919 йылды мартында ике-ара Килеше мтенд башорт скррене ыылдар яына сыан тге сттренн к, башортто ан даръялары тгеп яулаан, йндй кргн зиз аллылыын бтр масатында автономиясы башорттара аршы ыралы ара мкер, анлы террор башлап ебре (Башортостана Мск килтереп уйан Шмиолов – Мансырев диктатураы, Поленов, Руденко .б. коммунистик ырын трттре), был отороло артабан да бер ген млг л туталманы, фт алымдарын ына гртеп трллнде. Снки быаса Рсй тарихында булмаан, баша халытара ла лг крткн автономиялы Башортостан республикаы — мге йшрг тейешле тип аналан ыыл империя тнендге ылатыс шырау ине, нисек т шуны урып алып ташлара крк ине. Автономиялы йш республиканы тге ике йыл мере ана шул «урып ташлау»а кинмеш бйк державасылы золомо атында йн алап йш сн аяныслы-ырыу кршеп уы.

Донъяны «яыса» тсе В.И.Ленин, «капитализмды и юары стадияы булан империализм» осоронда Бйк Британия кеек метрополиялары индостандай колонияларын ни решле рхиме талауары тураында фашлаусы китаптар яа ла, е етклгн советтар Рсйене уры булмаан халытар йшмеш тбктрен млд ене ыыл империяыны колониялары итеп ананы, к Рсй файаына улары елек майарын кберк урыра, андарын да мулыра эсерг тырышты. Шундай таны тбктре берее — мдндрг м игенг бай Урал, башорт ерре ине. 1918 йылды ййенд ошо Ленин лпле алыпйн, млн, ене «революция бишеге»нн ажарлы рн алды: «Питер эшселре... титлрс мерлгн андара уалыра ла икмк кп булан, еде л, аилде л туйырырлы Урала, Иел буйына м Кньяа ябырылыра тейеш» (В.И. Ленин. ррене тулы йыйылмаы, 36-сы том, 521 — 522-нсе биттр). Бар а тала, йндрен алып тала, тигн тгелме ни?!.

1918 — 1919 йылдара дштле фронт, бер тгел, ике тапыр иенн кйрп теп, атар тарафынан да, ыылдар тарафынан да аа таяндыртып таланан, блдрлгн Башортостанды (600 ауыл яндырылан, 200 ме кеше йорт-аралтыы, кейем-алымы, аы-тлеке алан) Рсй совет хкмтене баяылай Ленин бойороо буйынса слтелгн ораллы коммунистик трттре, продтрттре ануни решт йберенс йрп талай (продразверстка ткр). Большевистик матбуат е йшермй таныуынса, 1919 — 1920 йылы «ерл» осоронда сике фирлек кисермеш Блкй Башортостандан ыыл Рсй анаына 1,6 миллион бот иген, 78,8 ме бот ит, шуларан тыш йн 27 ме баш мгл эре мал, 6,5 ме баш ва мал ырсып алынан. Башорт халын себендй ыран 1920 — 1921 йылы от осорос аслытаы «ерл» осоронда и, иген баыуары оролотан тамам кйп алыуа ла араматан, астан шешенгн халытан 2,2 миллион бот иген, 39 ме баш мгл эре мал, 82 ме баш ва мал, 6,2 ме бот май, 2,2 ме бот бал тейп оатыла к Рсйг. тен, 1920 йылды октябренд, В.И. Ленинды шхсн ымы буйынса, Кнбайыш фронта тлм решт йн 52 ме бот оло, 100 ме бот бесн, 600 баш мгл эре мал м Мске айырым ен ген (Кремль даиары табыныналыр) 50 ме бот он, 150 ме дана йоморта «блге» ебрел. Ошо 1920 йылы кертеп талау мтенд Башортостан аты хленн тайып, 1921 йылды яында у ауылдара баяы тоташ аслы рсте башлана. рстте улдары менн булдырыуа Башортостана тр итеп юлландырылан Мск вкилдре е ыанып эшлй: Башортостан республикаыны Наркомземы П.Г.Банатов м Наркомпроды А.И.Кирилев иптштр улар. Урындаы уры шовинистары менн бер тптн, ула-ул тотошоп, клштерелгн ысул менн республиканы ауыл хужалыын емер был бндлр. йтйек, Банатов, тшмдн алынан андар менн трл фокустар яап, сселмгн ере — сселде тип, алынмаан уышты — алынды тип, йне башорт йорттарыны келт бураларын ыылдырыусы титлгн миллион бот иген, ураларында мыжыусы ипе-хисапы кп мал-тыуар «арты»тарын («излишки») рсми хисапнамлрен теркп, шул «излишки»ары кллн кисекмтн крп алып длт анаына оатыу тейешлеген нигелй. шне Кирилев и, коллегаы тмлгн шул «ышаныслы» статистика млмттрен йне телгнс уата тереп, башорт ауылдарын ораллы продтрттр ебреп талауы, асылында башорт тамырын оротоуы ерен еткереп ойоштора.

Аяныслы был ваиалар башортто . Влидов еткселегендге «буржуаз башорт хкмте» осоронда баранлыын да онотмайы; ул хкмт Мске баяы империя ыымына сыай алмай вазифаларын алдырып киткндн у, урынына Мскн ебрелмеш баяы яуыз Шмиолов диктатураы арпыас, тамам блдрлгн башорт халыны асытан-асы анын ойоу башлана, «большевистик яы хкмт» пуля м ылыс теле менн ген йлш...

Был осора Хажихмт биулла[2] улы Унасов айа м кем булан у? Иген тересе ябай ерекмн, мал аыраусы ябай ктсе — ене Байыш ауылында хлл кс менн кн кресе, лбитт. Ил кисергнде кисереп, коммунистар хакимитене бт йбер-золомдарын башынан ткресе. Ул ваытта баш ктреп улына орал алыра, блки, уйламаандыр а ул. мм заманалар заы отолоо шул юла этр уны.

Рсй совет хкмтене, Башортостан автономияы тураындаы ике-ара Килешее ене 1920 йыл 19 май арары менн тупа бооп, автономиянан гбрн (губерния) яара юыланыуы, шуны тилтмкк автономияны хас дошманы .К. Шмиоловты Башортостанды хакимит башына килтереп уйыуы бындаы бйк империясылы сйстене юары нкте була м сыамлы башорт халыны аты хлен, сабырлыын ашата. Бт Башортостан, башорт халы, Мске В.И.Ленин ул уйан шул рле 19 май арары артынса у, умартаыны кейен тая тыып болатылан оло кстй, болара башлаайны. Башортостан автономияын ан-дошманы анаусы колонизатор-килмешктр йолап ятмай — шул араран рухланып, р урында башорт еррен баып алып лштеререн ки оласлы ййелдер, уры ауылдары крше башорт ауылдарына хстлктрен ишйт. Кпселек башорт аиллрене ир-атттары был осора ыыл рмис булып ыыл фронттара большевиктар файаына ан ойоп йргнлеге йки леп аланлыы араында млен рлмй ятан, йки ортома (арендаа) бирелгн ааба еррен килмешктр, кс менн баып алып, лштер башлайар (Рсй совет хкмтене шуа юл уйыусы ануны була); шул ерр тлгн коммуна, колхоз йки баша артелдре оралланан тркмдре айай илде, арышан башорттары урынында у атып лтер. Золомдо золом тыуырып, талаш-тартыш орлотары ябай кнкреш кимленд л ки тарала, милли т ала башлай. Млн, «Тбне уры эшселре менн Басай ауылы ерекмндре араында Ирндек буйындаы беснлек ере сн талаш-ыыштар булып ала» (Сибайаы «Атайсал» гзитене 1993 йыл 7 август аны). Брйн-Тгер кантоныны Байыш ауылы ла шундай блг тарый: крше Сарыбильский (элекке Йылайыр совхоз-техникумы билме) урытары, еребег кере, тип ылтаулап, Байыш ауылыны тибенлект йргн йылы йрн ыуып алып кит л кртлрен биклп уя. Байыштар быны крлт ылынан млк анай. Тбите буйынса ыйыу яугир, елелекте ктр алма ййр йн — баяы Хажихмт Унасов тигн дыуамал ир арыланы к йомоп ала алмай (халы араында легс уны уш йрклелеге, саялыы хаында рийттр бар). Влидовсылар хрктене ем атнашсыы, уынан билдле совет эшмкре м Башортостанды шул заман тарихсыы Н.Р. Бикбаев трихнаме буйынса, Хажихмт Унасов был ваытта инде армия м уыш тжрибен ткн уаман булыра тейеш. Бзелре «ара наан» тигндре л ышандырмай — хмтзки Влидовты а армияында каптенармус булып хемт иткн бит (уый-яа белмгнде унда уйматар ине). м йн: «Унасовты ен креп белгн уытыусы Ш. Мостафин былай тип йлгйне: «Ксл кршсе ине ул, атта ыбай ота йрн, халы мнфттрен ялаусы кеше булды», — тип йтел баяы «Атайсал»да. Бына шул ярыу уаман, бер-нис иптше менн кисен Сарыбильскийа барып, ауылдарыны баяы лл нис кн буйына бикле торан йылы йрн сыарып ала; шул ыы-зыыла бер-ике баш уры аты ла ушылып кит йрг. Ошоа бйле «ат араы» тураындаы ауа кантон милицияына еткерел. Эшк ситтн ебрелмеш м урындаы тормошто белмсе милиция башлыы А.С. Насиров, тикшереп т тормайынса, урытар ялаы буйынса «ат араы» решенд Хажихмт Унасовты ула алып, ябай аас йн улайлаштырылан Темс трмен шартлатып биклп т уя — «ат араы» тигн ярлы Унасова шулай йбештерел. мм трмл ултырып сыамай батыр — бура мйшн ктреп сыып аса, ултыраштарын м ораллы милиционеры ла эйрт. емйеп алан милиция башлыы Насиров м кантревком рйесе булан иптштр артабан, абруйарын тшрм йтенн, яуыз «ат араы» тураындаы уйырманы абартып, ре яан рсми аыара урпыта, шулар аша ул матбуата, тариха барып кер л ыыл империяны гт-нсихт аппараты был яланы быуындан-быуына ткрарлай. Заманында хрмтле пенсионер (элекке комсомол тре, партия емне) И. Мотаев тигн уаман да бит, шул алыптан ауаздаш: «Урытар уны «Хужахмет бандит» тип кен йрттлр, башорттар «ат араы» тинелр м и др л шулай ине... Бындай бнд ниндй сйст алап, мин — башорттарым сн кршесе, тип йрн инде», — тип, уйындан уйма сыармасы («Атайсал»ды 1994 йыл 5 май аны). Уны «ат араы» икнлеген дрлсе титг яын «ааал»ды Мотаев е «ауылдан ауыла йрп йыйан» исемлеге л килтерел. Бигерк т элек Хажихмт Унасовты атыны булан мекенкй Кримне, заманында (1932 йылда) баяы идеялы-ййр комсомолец И.Мотаевты ныыуы буйынсалыр, мрхм ирен, Унасовты, тыумыштан у тип йтерлек, яуыз «ат араы» итеп «хтерле» бындай уйырмалара ниге итеп алына. Хажихмт Унасовты исемен телг алыуы ла урыныслы ул заманда был бисара атынды, фт шулай йлтер сн ген, ире артынан йндмг олатырмай тере алдырандарыр а — ябай ауыл атынынан ыр тапыра абилитлерк маирлре д ошондай у шарттара КГБ (ГПУ, НКВД) урайына бейеп кен лкттн отолоуары билдле. йткндй, ул «хтерл» Хажихмтте яил араташы итеп мрлнмеш Зйнулланы да йй ййг тура килмй ямала. Беренсенн, Зйнулла тгел, Зйнуллин була крк, икенсенн, гр шулай икн, ихтилалсы Унасовты яын арадашы Зйнуллин ул бтнлй баша сифат-кимлдге кеше — и элек ыылдары Польша фронтындаы батырлытары сн (уышта дошманды бер юлы 12 пулеметын тартып ала) Реввоенсовет рйесе Л. Троцкийы улынан иммтле блк алан ыыл яугир, унан у Башортостан хкмтен алаусы комендант батальоныны командиры (ны тикшерелеп ыналан шхес), аа С.Ш.Мырабулатов еткселегендге ихтилал армияыны Х.Унасов даирендге яугир командиры булан. Хйер, бындай аймылыштар сн аптырара ла, кемделер йеплрг л ярамай. Снки аймылыштырыу — Рсй империяыны имге алымы ул: азатлы яулап баш ктргн башорт батырарыны бтен, шул иптн Салауат Юлаевты ла, «ара» тип тамалаандар, таба-таба а аыа м китаптара ына тгел, хатта малайарына ла шул таманы утлы тимер менн яндырып баандар...

Ул сата Урал тауарында, урмандарында Хажихмт Унасова ошаш асындар кплп крен башлай. Рсми телд «бандит», «дезертир», халыса «изетдин» тип йртлмш был бндлр аны трл сбптр араында ыыл фронттаы скри блектренн кимтелеп айтан ыыл рмистр ибенн д ишй. Снки ыыл империя башорт милли скррен, фронттары и дштле таму уттарына ташлап ырыртыу менн ген сиклнмй, милли дивизия м бригадалары, полктары, хас та Колчак масатын бойома ашырандай (снки империалистары масаты бер к!), ва лштрг блгеслп, миллилектрен бтрп, дйм армия сафтарына трл ятара олатыра — автономиялы Башортостан республикаын юа сыарыу сйстен тотарлаусы тп кс иленн ситк алып ташлана. мтл башорт халыны фронттаы улдары менн элемт бтнлй лп, Ш.Хоайбирин йтеенс, Башортостанды клл тбктренн д хкмтк ыыл рмис улдарыны, туандарыны ямышын м айалыын ялбарып яан хаттар, аризалар яуа башлай. Башортостан автономияын бтрг алып барылан был атыртын сйст, алытара шадауланып, башорт ыыл рмистрене бер килкеене илг ана шулай белдекле аылыуына, «дезертир»ар анын ыратыуа сбпсе була. Данлы башорт яугиррене, ре л аарматан, нисек итеп дезертир м бандит булып китерен Н.Р.Бикбаев ямаларында крбе: «Бандиттар араында Петроград фронтынан ауырыу сбпле яла айтарылан ыыл рмистр бар ине. Улар, ауыл айын бишр, унар кешене, шулар ибенн был ыыл рмистре ата-слрен д, атып киткн Поленов, Руденко, Штырляев .б. трттрене енйтсел асылын фашлаан сн эрлеклнеп, улдарында яла айтарылыу тураындаы аыары була тороп та, дезертирар тип атыра хкм ылынандан у асып, орал алып баш ктрерг мжбр буландар... Башорт эшмкррене кбеенн, аланан ситк сымаа тип, ултамаларын аландар, хатта коммунист булыуыарына ла араматан. Шхсн мине емдн д шундай ултама алынды»...

«Башорт» тигнд ген л крен ан баан ошо Шмиолов — Мансырев хакимитен м РСФСР к даирлрене боо милли сйстен лнтлп, Блкй Башортостанды бт ун с кантонынан да Мскг, Эстрлетамаа нфртле резолюциялар яуырыла, халы бер тптн автономияны ялап, Шмиолов диктатураын танымауын белдер. Шул йттн ул сата Тамъян-атай кантонында ем кршкн аралы революционер, Башчеканы элекке рйесе, был ваиалар осоронда республиканы Млмт-инструктор идаралыы инструкторы Слймн Шаингрй улы Мырабулатов, Башортостан автономияын урсалауы ала рп, уны ю итерг яаныусы Мск сйстен, шул сйстте клндергн Шмиолов — Мансырев режимына бер тптн аршы тороу сн сйси эш ййелдер. Ксл рухлы халы йшгн Брйн-Тгер кантонында хрби комиссар вазифаында эш башлаан Мхмтйн лиулла улы Булатов ысын автономия сн ифрат фиакр кршселре берее була.

Тап ана шул кндр, Шит Хоайбиринды исемдре атамайынса ына яан билдле итлеге буйынса, «бер килке алдыны етксе иптштр», республикалаы ырыу хлде тикшерерг, Темс янындаы Рапат тауында йшерен кшмг йыйыла ла «кисекмтн тккл саралар крерг» арар ыла. Шуны мтен Темс асабаында советтары 25 июнд асылан 1-енсе кантон йыйынында крбе: делегаттары кпселеге Башортостан автономияын бтрсе Мск сйстен, шуны ткресе яы режима аршы кикен нфрт белдер м Эстрлетаматаы яы Башревкомды танымаа, Темст ен баша Бт Башортостан хкмтен трг саыра, М..Булатов и «к Совет хакимите Башортостанды хоутарын боа, быа ораллы аршылы кртерг крк,тип оранлай»... (ЦГАОО Р.Б., ф. 22, оп. 4, д. 21а, л. 3). Бер менн йткнд, Башортостан был мтт шартлау сн осон ына кткн дары мискен хтерлт. м бына шул утлы осон сифатында тарих майанына баяы уаманыбы — Хажихмт биулла улы Унасов тигн ир арыланы дрп сыа ла инде. Эйе, хкмтте террорлаусы ырын скррен аршы крш башлар сн, халыты беренсе ораллы тртен тап ул ойоштора, башорттары атып-киеп йрсе поленовсылара башлап ул жм ит. Др, т ете яугирн ген тора уны скре. Бамасылы (партизан) уышы алымдарын ыйыу м ота улланып, ылы (волость) ктрен ташлана, ырынсылары ва тркмдрен, улары урындараы ялаайарын лтер. Таланан малдарын халыа кире айтара. Баяы И.Мотаев мрхмде: «Хажихмт бик ура булан, шунлытан тау-таштары, ара урмандары ташлап ола ялана сыып китерг банат ит алмаан», — тигн мтенд л енс бер халы барыр, минес; лкин быны уралы итеп тгел, зирклек, тапырлы тип билдлрг крк, снки Хажихмт батыр техник ятан (артиллерия, бронемашиналар, бронепоезд) ны йыазландырылан регуляр хкмт армияына аршы, урындаы тбии шарттары йтеш файаланып, йткес бамасылы (партизан) уышы алып баран, шуныы менн д урыныслы булан ул. Кескй ген был тртте, тауан тбн тгрлтелгн ар смлелй кг кренерлек ырап, ти арала дштле кск ерелеен т а автор Шит Хоайбирин итлегенд л шйлйбе: «Ошо болансы, шау-шыулы осора... ат араы Хажихмт Унасов пй була; айандыр таы ете ылытырып, оралландырып м аттара ыбайландырып, йне «башорт халын блнн отарыра», Поленов тртен аршы сыан булып ылана. Тик улар а анлы, улар асы брелешк бармайар, длт ойошмаларына жм итерг, талара м берм-рм йргн ораллы кешелре лтерерг керешлр. Зки агенттары м кулактар ксл гт-нсихт ткр, халыты баш ктрерг оторта м Поленов йрн хтр ылытары араында был гт-нсихт дрр масата лгш, халы уа ылыа. Август ааында (советтары М..Булатов оранлаан баяы Брйн-Тгер кантон йыйынынан у ай ткс т. — Й.С.) кантонды бер тбгенд трт ыма бер нм барлыа кил, эш буйынса юл йрр ттн тыш хтрлн... Ошолай итеп башланып киткн тртипелектр октябрг, ноябргс шул тиклем ксйе ки, уны хатта яып алатыу ммкин тгел»...

Ш.Хоайбирин хтр кс итеп анаан ихтилалсылары е креп белгн баяы И.Мотаев, кпмелер халы рештлер, ибртле итеп ртлй: «1920 йылды кг ыуы айарында Х.Унасовты трте л бее ауылды килеп баты... Иртген мсет алдында тееп уйылан унасовсылары креп, малай ына булам да, мин бик аптырашта алдым: был алдат тигн бндлр тораны менн мсхр ине: улары кбее ала-сола ямау алынан тире тунда, айылары тула скмн кейгндр. Шунлытан улар бер алдата ошамаандар ине. Улары оралдарын креп, таы ла аптырауа алыры — г, нк, сумар, балта таып аттарыны тнд суайышып ултыралар. айыларында борон унарсылар йрткн сиртмкле мылтытары кренде». Был ре совет осоро емне, лбитт, ул сатаы Хажихмт Унасов трте яугиррен мг анамайынса (дезертирар, бандиттар, ат аратары!..), кметеберк йт. Лкин мине келемд мыыллау тыуырманы ул, , киреенс, лемесле млдр л ене бен алай белгн ыйыу йркле халыма арата рне атыш бйк орурлы ына уятты. Снки тупабыан жл реп кергн рстле, афтле шул йылда зиз олатайарыбы ыбайланмыш ябай аттарын, трендге ямаулы тундарын, эстрендге са сымаан йндрен (аяуы аслы осоро!..) урсалап дштле яуа сыандар, тулайым ырылып бтг (геноцида) аршы ктрелгндр. Шуа кр л бит бгн бер бар м длтебег, йбг эй. Ысын халы ихтилалы булан был. Хатта Шит Хоайбирин да юа ына йтмй бит: «Винтовкаа бте л эй тгел ине, кпселегене улында тимер башалы таятар, балталар, ймндр, сумарар булып, ата ыбайланандары араында бте л — ун биш йшлек малайаран алып ааалдара тиклем бар ине» (мин ыы тн алдым. — Й.С.)...

Ялына май аландай, Темск м Баймаа диктатор Шмиоловты урынбаары Мансырев килеп кит л поленовсылары анлы эштрен длт хакимите исеменн рухландырыс фатиха бир. Халыты ораллы крше, уата ялынланып, ун с кантонды ун беренд дрлп яна, анлы режимды улы атында с кантон ына ала, игеенд халы е хакимлы ыла. режимына янаан был мшкл хлде Шмиолов партия лк комитетыны 1920 йыл 17 сентябрь пленумында таныра мжбр була: «КП(б) к Комитетында р кантондан резолюция бар — яы кте (Шмиолов диктатураын. — Й.С.) танымауары, Влидов менн Йомаоловты ына таныуары тураында (тимк, республика халы тулыынса Шмиолов режимына аршы. — Й.С.). Бе юлландыран бее гтслр, креге, милли сйст ткрлр (улары ла милли автономияны ялап гтлй, тимк. — Й.С.). Аны йтерг крк бег: й ткрелешк тиклемге Башортостан (фетни ткрелеш араында хакимит башына килгнлектрен йшермйр. — Й.С.), й миллтселр тнн контроль, аты диктатура (диктатор булыуы ла асы. — Й.С.)... й миллтселре башайынан ыйпара, й баш йктрен ссрткнсе уыра». (ЦГАОО Р.Б., ф. 22, оп. 4, д. 16, л. 18). Ысынлап та, Шмиолов диктатураы Башортостанда башорттары баш йктрен ссрткнсе уыра кереш... мтл, республиканы Сйст идаралыы башлыы К.И. Голодович таныуынса, башорт халы «азават»а (изге уыша) ктрел, ун с кантонды ун беренд хкмт тарафынан уыш хле илан ылынып, баш ктргн, рсми телд «бандиттар м дезертирар» тип тамаланан башорт халын рхиме батырыра бер-бер артлы трл ятаран скрр, ырын трттре ябырыла. (ЦГИА Р.Б., ф. Р-1107, оп. 1, д. 145, л. 75). Ихтилалды ауылылара кренекле башорт та тос лшн керетен сн, Польша фронтындаы 12-нсе армиянан махсус фарман менн (ЦГАОО Р.Б., ф. 22, оп. 5, д. 51, л. 51 м ф. 1832, оп. 3, д. 336, л. 1) яуара ыналан ыыл комбриг Муса Мортазин айтарыла...

Ихтилал ни хлд у?

Ихтилалды етксее, 1913 йылдан биреле хрби кейемен тнн алмаан С.Ш.Мырабулатов, яшы бел: хкмтте регуляр скррен шундай у скр менн ген аршы торора ммкин, шунда ына аршылаш я ине менн иплш, йлш. гр шулай булмаа, ул ине дйлй тубыландыртмайынса й и ырып бтрмйенс тынмай. м ул ене халы скррен ти арала заманса арыу оралланан ысын регуляр армия итеп лгрт. Урал тауарыны тбии шарттарын (хкмт скррен тее ыйын булан тау-таш, урман шырлыы) ота файаланып, баш ктреселр, хкмт скррен аршы асы алыштара рене регуляр скррен улланыу менн берг, бик ныыш бамасылы (партизан) уышы алып баралар. Шулай итеп, 1918 йылы хмтзки Влидов башорт регуляр армияын тгн м уыша алып кергндн у, ике йыл тер-тмтн к, Слймн Шаингрй улы Мырабулатов икенсе тапыр регуляр башорт армияын тп лгртт, быны менн ул халыбы ата-бабалары данлы яугирлек традицияларын онотмауын, шуа торололо булып алыуын ибатланы.

Ихтилалды, уны батырыусылары башта тамалаан ябай бандитсылы ына булмайынса, башорт халыны милли-азатлы крше икнлеген елклренд татыра ла таныра мжбр булан Эстрлетама, Мск хакимдарары, оралланан орур халыты ти ген ындырып булмаын, нийт, алап м Рсйе баша ятараы ихтилалдарына -- ур янына тоташып ките ихтималлыынан урып, баш ктреселр менн йлшеп килеше яйын армалай башлай, был и Слймн Мырабулатовты м арадаштарыны тп телген тап кил. Снки ул ваытта инде ихтилалды тп масаты тлгн — анлы Шмиолов диктатураы алып ташланан була. Ике яты осрашып йлшее Темс ауылында бара м, билдле булыуынса, шул 1920 йылды ноябрь аатарында ике-ара Килешег ул уйыла. Баш ктргн башорт халы исеменн аршы яа уйылан ел талаптары и кп лш к хкмт м Башортостан хкмте вкилдре тарафынан абул ылып алына ла бойома ашырыла башлай. С.Ш. Мырабулатов ихтилалы, хакимлы итесе партияны е тарафынан у, «бандитсылы» лбенн арындырылып, башорт халыны милли-азатлы хркте, тип рсми таныла м илан ылына. Шмиолов диктатураы атында бына-бына Рсйе бер гбрнен йлндерелерг торан Башортостан артабан да автономиялы Башортостан республикаы булып йш хоуын абат яулай, ошо хоу бер ыайан Рсйе баша бт автономияларына ла тарала. Тимк, уры булмаан миллттре уры длте эсендге длтселлек формалары С.Ш.Мырабулатов етклгн м Хажихмт Унасов кеек уамандар мим роль уйнаан башорт ихтилалы араында алап алып алына.

С.Ш. Мырабулатов армияыны дивизия командиры Х.Унасов, осор трт (дивизия) командиры Ф.Мсмов м бер килке башалар, хкмт яы менн Килеше шарттарына ризалы бирлр , шулары нисек тлешен аалап м шиклнеп, Эстрлетамаа йнлесе С.Мырабулатов .б. менн берг бармай тороп алалар м оралдарын алыра ла ашымайар. Килешее улар сн мим аналан бер-нис пунктыны (Влидовты Башортостана эш башына айтарыу, ятбауыр-шовинистары баш аланан р, Поленов кеек енйтселре ел хкмг тарттырыу) партия лк комитеты тарафынан абул ылынмауына йки тотарланыуына яуап итеп, буай, был командирар декабрь айында у Килешее бооп, абат хрби хркттрен башлай — Орск йе тимер юл буйы ауылдарын таы уыш ялыны ялмап ала. Баш ктрмеш Йылайыр урытары ла башорттар менн берлшерг ынтылас (ЦГИА Р.Б., ф. Р-1107, оп. 1, д. 145, л. 123), ндерелде тип аналан ихтилал-янын абат дрлй, хер инде Урал артында аллы эш ылыусы Хажихмт Унасов абат урыныс фигураа йлн. 1920 йылды 4 декабренд Башобком президиумы ултырышы, Мск вкиле П.Н.Мостовенконы докладын тылап, Килеше шарттарын бойома ашырыуы ашытырыу тураында арар абул ылыра мжбр була. Тимк, Хажихмт Унасов республика еткселегендге бйк державасы шовинистары уата тетрндер. Улар ына тгел, к (Мск) еткселеге л етди хефлнгндер. Хефлнмлек т тгел шул: Хажихмт Унасовты яы хркте айырым Блкй Башортостан ыаларынан сыыу, дйм Рсй клмендге хрктк тоташыу менн янай. Снки Башортостан кнбайышында ла (Иел буйы), кнсыышында ла (Себер) советтара аршы нфртле ихтилал усатары дрлй. Тамбов лкенд етле Антонов ихтилалы тутамай аман (50 ме кешелек 2 армияы бар)... Хер инде билдле: шул кндр «1921 йылды 31 инуарында Себере Ишем йенд кулак-эсер фетне оторондо, февраль урталарында ул бик ур майанды ялманы. Ихтилал Бараба, Урал буйы м аа далаларын, Омск гбрне райондарын, Обдорскиа тиклем Тобол гбрнене тньяын ялмап алды. Баш ктреселр бер-нис кн эсенд 40 ме кешенн ашыу армия тупланылар. Фетнселр байта тимер юл станцияларын ула тшрлр, Ишем, Барабинск, Канск, Татарск, Тобольск, Кокчетав, Петропавловск алаларын алдылар... к райондараы ыма у, «Коммунистары советтар булын!» шиарын (лозунгыын) ктрелр». (Ю.К. Стрижков. Продовольственные отряды в годы гражданской войны и иностранной интервенции, 1917 — 1921. М., 1973; 279 — 280-енсе биттр). йткндй, Хажихмт Унасовты ошо абаттан уалышы тутатылас, уны ем батырыусы М.Л.Мортазинды атлы дивизионы тап шул Себер ихтилалын батырыра Петропавловскиа ебрел... Баяы у шиар атында апрель айында Самара гбрненд элекке ййр коммунист, С.Ш.Мырабулатов ихтилалын батырышыусы Охранюк-Черский советтара аршы баш ктр, уны халы армияы, юлындаы кртлре яы ташындай емереп, туп-тура Башортостана дрп кер. Ошолар нигеенд фаразлап, моайын, Дзержинский ВЧК-ы лкт менн янаусы был хлдре алдан у икрткн д баш бирмсн ихтилалсы Хажихмт Унасовты эш тм элек к ю иттерте сараын креп лгргн, тип билдлй алабы...

Млм булыуынса, Хажихмт Унасовты ылын тартып гтл эшен Брйн-Тгер кантоны еткселегенн Ш..Хоайбирин менн баяы А.С.Насиров йлеп ител, батыр менн улары крешеп йлшее уышы тамамлана. Оаламай, хкмт арары менн, хрктте тыныс юл менн тутатыра Х.Х.Унасовты элекке башлыы, Килешен у республиканы Наркомвоен ярамсыы С.Ш.Мырабулатовты Темск — ихтилалсылара аршы уышыусы комбриг Г.И. Симонов штабына юлландыралар. Ул и унасовсылар менн д, Йылайыр урытары менн д бер юлы урта тел таба ла ан ойошоуы тутата, ихтилалсылар, юлбашсыы Х.Х.Унасов менн берг орал алып, тыныс юл менн абат советтар яына сыа. Эште шулай еел тамамланыуына симоновсылар хатта аптырап ала. Бына Симонов штабында хемт иткн Ш.А.Ашрапов (азан татары) ямаы: «Темсте яртыы бее яа сымыш ихтилалсылар менн тулайны, оралдары м аттары улдарында ине ле. Ихтилал еткселре Мырабулатов м Ситов[3] унда Симонов