ТУАН ЕЛІМ – ТІРЕГІМ

Н.Назарбаев. лы дала лааттары

(лы дала лааттары: Екінші блім)

(лы дала лааттары: шінші блім)

(лы дала лааттары: Тртінші блім)

(лы дала лааттары: Бесінші блім)

(лы дала лааттары: Алтыншы блім)

Биыл еліміз з Туелсіздігіні ширек асырлы мерейлі белесін атап ткелі отыр. Осы орайда, егемендігімізді еле-алаынан бері оны табысты басарып, туелсіздігімізді туын тіктеп, іргетасын бекемдеген Елбасымыз Н..Назарбаевты саясаткерлік дарынына оса, оны аламынан шыан кітаптар да рдайым осы сындарлы 25 жылды жылнамасы болып келеді.

азастан басшысыны р кітабын тек з отандастарымыз ана емес, лем жртшылыы да елеулі жаалы ретінде абылдайды. Таяуда Мемлекет басшысы «лы Дала лааттары» деген атаумен зіні жаа туындысын тмамдап, баспаа сынаны туралы сйінішті хабарды естідік. Естісімен оны ел газеті «Егемен азастанны» бетінде жариялауа сыныс жасады. Ол сынысымыз абыл алынды.

Президент бл ебегінде ел мен жер­ді тарихы жне тадыры, лемні жне оамны дамуы, жас буынны алдында тран келелі міндеттер, баса да кпте­ген, соны ішінде жаанды та мні бар м­селелер туралы зіні пайымдаулары мен ой-толамдарын кллі адамзатты нды­лы­тармен сабатастыра отырып баяндайды. Эссеистиканы жасы бір лгісіне жата­тын, ойлы тжырымдар мен тере пайым­даулара рылан бл туынды халымыз­ды таы бір рухани игілігіне айналады деген міттеміз.

Елбасымызды бл ебегі – елімізді 25 жылды торалы тойына толымды тарту екені сзсіз. Ал оны оырмандара алдымен жеткізу елімізді бас басылымы шін зор мртебе деп есептейміз.

Оуа олайлы болу шін жаа туындыны мтінін 3-4 беттерде арнайы кітапша ретінде сынып отырмыз.

абыл алыыздар, лы Даламызды ла­ат­тарынан ой тйііздер, адірлі оырман!

ЛЫ ДАЛА ЛААТТАРЫ

Нрслтан Назарбаев

ТУАН ЕЛІМ – ТІРЕГІМ

з еліе пайдалы болу, з Отаныны тадыры шін жауапты болу – рбір отанды саясаткерді, рбір азастандыты борышы мен ар-ожданы.

Міне, Туелсіздігімізге ширек асыр толан торалы кезеге келдік. Бл аз уаыт па, лде кп пе? Неден бастады, ай жерге жеттік? Осыны брін тыылыты таразылап, баасын берер ша келді. Болана байыпты баа беру – байыры детіміз.

ткен кндерді жылнамасы да адамдарды мірбаяны секілді. Шаттанан шаы, ренжіген сттері, кілеген міттері мен аса армандары, міне, осыны брі – мырнама тарихы. Еліні тарихы. Мемлекетіні тарихы. Сол тариха тікелей зі араласаны, сан илы сын сааттарда шешім абылдааны, талай іс-шаралара ку болып, халы шін уананы, елі шін еткен ебегіні нтижесін кргені – брі-баршасы жадыда жатталып, санада саталып, жректі жазбасына тседі.

Ойланасы, толанасы. Талай-талай оиалар есіе тсіп, ойыа оралады. асырлар бойы азаттыы шін алысып, сан шайасты бастан кешкен зиз бабаларды арман-міті ккейіе кептелгенде ел мен уаыт алдындаы, заман зердесіндегі жауапкершілікті одан рі тере сезіне тсесі. Сондай кезде беліді бекем буып, халыны алдында тран арман-тілекті жзеге асыру жолында жаа жолдар мен соны срлеулер табуды арекетімен тн йыды трт бліп, алыс-жаынды ойша баамдап, кпшілікті кілін толандыран алуан сауала орныты жауап іздейсі.

Осынау ширек асыр ана туелсіздік жылдарында небір оиаларды бастан кештік. илы кезедер мен бейтаныс бгеттерді басып тіп, з жолымызды табуа мтылды. Бл трыдан келгенде, халымызды бірлігі мен ынтымаы алдаы кнге алып баратын туымыз, ранымыз рі ралымыз болды. Біз жалпылтты масата ждырытай жмылып, бірігіп, бірлесіп мтылды. Жаа дуірді болмыс-бітімін лтты салт-дстрлерімізді аясында заманауи сын-тегеуріндерге бейімдедік, мемлекет болып алыптасуды зіндік рнегін тауып, мектебін алыптастырды. азата «Мен бітірдім дегенше, ел бітірді десейші» деген даналы сз бар. Осы сзді мн-маынасын жаа трпатты мемлекет орнытыру ісінде жалпылтты ттасты, халыты олдау, оамды тратылы нтижесінде жзеге асырды.

ашанда халы бірлігі сарай салызып, амал трызады. Бл сзді де талмастан айтып, ту етіп ктеріп келеміз. Базы бабаларды лы аманатын орындау жолында иыа тскен жкті ешашан ауырсынан емеспіз. Ел болуды, мемлекет болуды жн-жобасын крсетіп берген, кмекке келген еш­кім болан жо. Біз брін де тынан бастап, халымызбен бірге алыптастырды. Жотан бар жасады, барды берекеге айналдырды, сол ырысты су мен ркендеуді негізі етіп алды.

Мемлекет те жеке адам секілді ткенін саралап, алдаы кндерін жоспарлап, уаыт алдындаы міндеттерін зерделеп, болашаа алдын ала ам жасап отырады. Бл – уаыт талабы. Жиырма бес жылды мшелді мерзім мемлекетіміз шін алыптасу тыры болып ана ойан жо, біз згелерге де лгі болатындай биіктерден кріне алды. ркениет кшіндегі з орнымызды тапты. Соны нтижесінде жиырма бес жыл жаылмай, срінбей келеміз.

мірге жаа рпа келді. Олар – туелсіздік аидаттарын тал бойларына сііріп скен ркен, жас толын. Ендігі болаша соларды олында. Біз олара осы бір туелсіз мемлекетті келешек тадырын сеніп тапсырамыз. «лт жоспары – азастанды армана бастайтын жол» деп аталан Жолдау мемлекеттік идеяны тпазыы – бізді жалпылтты асарлы арманнан бастау алатынын жан-жаты ашып крсетуге баытталды. «5 институтты реформаны жзеге асыру бойынша 100 наты адам – лт Жоспарын орындауды практикалы кезеі басталды» деген сз жала ран емес. Оны жзеге асыру жолындаы жмыстар азірді зінде арын алып, баянды бастама халыты аидаа айналуда. олдау тауып, жзеге асырылуда.

Біз жалпылтты арманны орындалуы шін бар кш-жігерімізді, білім-білігімізді, алан тжірибеміз бен тйген лгі-негемізді толы рі сара жмсайтын боламыз. Бл асыл мрат – кллі азастандытарды жарын болашаа бастауды кепілі. Уаыт бізді тадады! Біз сол уаыта енді зімізді мемлекеттік мріміз – туелсіз азастанны атын жазды. йткені, біз жааша армандауды йрендік. Жааша жол табуды йрендік. Ел мен оамды дамытуды наты міндеттерін ала оюды йрендік. Біз йрене отырып, лгілі жола тстік. Бл жол – енді бізді жол, азастан жолы.

Сйтіп, Туелсіздікті жиырма бесінші жылына азастанды жаа арманмен ая басты. Оны бас­ты масаты – «азастан-2050» Мемлекеттік страте­гиясын жзеге асырудан толы крінетін болады. Осы асырды ортасына арай біз азастанны лемдегі аса дамыан 30 мемлекетті атарына кіруін межелеп отырмыз. Бл – лт жоспары, азастанды арман. Асарлы арманды абыроймен орындау жолында жалпа жртымызды бірлік пен ынтыма танытып, жмыла ебек етуі – барлы жеістерімізді алтын тыры болып, абыройлы биігіне айналма.

Бан дейін жріп ткен жол туелсіздікті алашы кезеіндегі иыншылытарды жалпы ел болып есеру, одан кейінгі жылдардаы даму мен ркендеу жолы болды. Мемлекет міріндегі мртебелі де мерейлі кезедер болашаа деген сенімімізді бден ныайтты. Дамуды тратылыын жзеге асыру арылы біз азастанды лемге танытты. лемні геосаяси картасында жаа трпатты мемлекет пайда болды. Мны брі туелсіздікті алашы саатынан басталды.

…1991 жылды желтосан айыны р кні, р таы мені жадымда жаырып, сол кезде кеудені кернеген шатты пен салтанат жанымды лі кнге тербеп келеді. Сол кні, бір жаынан – жаа туан сбидей, бір жаынан – асыр жасаан ариядай кйде боланым есімде. Шынайы баыт сезімін бастан кешіп, шалар шаттыа блендім. Жеке басыны уанышы мен баыты бір блек те, туан халыны уанышы мен баыты млде баса екенін сол жолы ерекше тсіндім. Тебірендім, толыдым. Бабалар аманатын орындау баыты, елді ертегі кніне бастау парызы мені мадайыма жазыланын Жаратушыны ерекше сыйы, айрыша ммкіндігі деп тсінемін. Блкім, тарихты тадауы, халыты олдауы деген жн болар?!

…Алатауды бауырында оныс тепкен шаын ана Шамалан ауылындаы мектепке алаш баран жылдарым, аяулы стаздарымнан алан бааларым жанымды андай шуаа блегенін лі кнге мытпаймын. Бастауыш сыныпты баласы болсам да, ойыннан грі ой уып, тезірек ержетсем, кндіз-тні белін бір жазбай тірлік кешетін анамды, тамен таласа трып, ас арая отбасына ре оралатын кемді уантатын оланат болсам, оларды ебегін жеілдетіп, мадай терін сртер кмекшісі болсам деген арман кн сайын есейтіп келе жатты. р бала арманына асыпай ма? Мен де соны бірі шыармын деп ойлаймын. рбір аза баласы осы арманшыл арда сезім мен бла кезенен ткеніне кмн жо. И, солай.

Халымызды адірлі асиеттері шан-теіз. Олар ата-баба дстрлерінен бастау алады. аза – ойшыл халы, аын халы. Сби жрегінде желкілдеген арман мен міт, иял мен ой ккірегінде сулесі бар аза баласын ле лкесіне алып келеді. Халымызды аынжандылыы – рпатан рпаа жаласып келе жатан мгілік мектеп. Телегей теіз ауыз дебиетіні айнарынан сусындаан лтымызды лы тарихындаы лаатты белестер бан наты длел. Біз тарихын тілмен де, ділмен де жазан халыпыз.

Тарихи жадайы мен табии болмысы лемен рілген жртымызды жрек лпілі жырмен жымдасып, нмен уелейтіні де сондытан. Мысалы, бізді ірді аындарды елі деп аталаны тектен-тек болмас. «Екейде елу басы, сексен аын, гулейді жын аандай кешке жаын» деген леді білмейтін исі аза жо болар. Бала шаымда лені ауылына жаын болдым. Жыр алыбы Жамбыл бабамны – Ттемні зі дниеден тсе де, сзі салтанат рып, даы дрілдеп тран сол бір кезеде бізді ауылда аын болмау кіндай крінетін. Тіпті аын болмауа аы жо секілді болатын. «Айтысатын асаалмен, ызбенен, аын халы екенбіз ой біз деген» деп адыр аын апысыз айтан ой.

Мектепте жрген кездегі леге деген уесойлы мірде мені ішкі жан дниемні бір блшегі секілденіп, лі кнге кміс сулесін йып трандай сезінемін. лы Даламыз кейде ашы жатан жыр кітабы сияты болып та крініп кетеді. Жадыды жаыртып, дрыстап жасылап ои алса, жан дние жадырап, базы бабаларды баянды нін, тарихты тылсым сырын, туан еліні мгілік жырын айыра естіп, байта лемге лашыды ке жайандай боласы.

Сол кезде даламызды адір-асиетін одан сайын тере ынып, оны ардаты анамыздай, зиз жрек кеміздей кріп, кіл аспанымыз шайдай ашылатын. Балалы шаты, бозбала кндерді сол бір жарын бояулары кз алдыма лі де жиі оралып трады. лы Даланы ландары лаатты тарихын ерлікпен жазан. Енді сол тарихты туелсіздік жылдарында еселі ебекпен, халыты айратпен біз жазып жатырмыз. Ебек – мірді стазы. Ерен ебекті тере сабаын алан сайын елді л-ауаты артып, уаты кшейе береді. Ел уаты – ертені мраты. рпаы бар елді болашаы зор. Сби сезім арманшыл штарлыа негіз болады. Бала бейнесін жоалтпаан адам адалдытан адаспайды. Халы та сондай.

«Балалыымен кле отырып оштасып, аалыыды амалсыз мойындайсы» деген сз бар. Сол рас. Біз ай кезде де жеіске мтылан жртпыз. Тар жол, тайа кешулер, алдаспанды айастар мен а беренді шайастар халымызды тек ана жеуге жмылдырды. Жеілсек жер жастанып, ласа рдыма кететінімізді тере тсінгендіктен, заманалар бойы жеіске мтылумен болды. Біз – жеімпаз жртты рпаымыз. Жеемін деп беліді буса – жеесі, жеілемін деп орыса – кзіе ос крінеді. Бл да бабалардан алан баянды сзді бірі.

Бізді рпа лы Отан соысы деген атпен тариха енген асіретті жылдарды кугері болды. лы Жеісті шаттыын кішкентай жректерімен уана абыл аландар да солар. ан майданнан оралып, елін асап келіп жатан ерлерді алдынан жгіріп шыан соыс балаларыны мірбаянында сол кездегі салтанат пен мерейді жарын бояуы лі тнып тр. Тарих бояуын тынымсыз уаыт толассыз шіріп жатан мына заманда бізді мейлінше есті, мейірбан рі стамды боланымыз жн. Салматы сзді саналы ер ана айтады.

«Бл – бізді жеіс емес» деген алыпашпа сзді малданып, бтуасыз байлама алдананны айыбы зор. Жеіл сзді ауыр сыны ата-бабаларымызды негелі сиетін сызып тастайды. йтсек, біз брынымыза сатынды жасаан боламыз. з жолымызды зіміз бгеп, з олымызды зіміз кес­кендей боламыз. Біз бан жол бере алмаймыз. Біз Жеістерімізді ораймыз. йткені, андай Жеіс те рашан орауды ажет етеді.

«Жау жолына атам сені, бомба бол да жарыл, жрек» деп аза жырыны айсар кілі, лтымызды лы аындарыны бірі асым Аманжолов жазандай, бізді рпаты бойындаы айсар рух – базы бабалардан, абыз даналардан жеткен лы сый, лы мра. Осынау лан-байта жеріміз бізге бабалар рухы мен ерлігіні арасында мра болып алан. Бл – лы жеісті наты нышаны, дуірлерді дііне тіккен р азаты байраы. Ол байра байта жртымызды жрегінде желбірей бермек.

азаты асиетті жері – бізді аса рухымыз, баа жетпес байлыымыз, мгілік мрамыз. Базы тарихымызды бастауында тран заар аан Мдені арам пиыл аяр жауа тлпарын, Жаратан осан жбайын да ел тыныштыы шін ианымен, кіндік аны таман жерін бермей, аскй жаумен ырын соыса тсіп, жеіске жетуі – анымыз бен жанымыздаы халыты асиет, мірлік сиет.

лемде асиет пен сиетті адірлейтін елдер аз ба, кп пе? рине, р елді, р халыты зіндік салт-дстрлері бар. Соны ішінде лтты ндылытар ретінде мемлекет тарапынан олдау табатын станымдар да бар. Айталы, бізді елде лтты ждан аса бай ауыз дебиетімізден, сз мйегі – маал-мтелдерімізден барынша байалады. Тарихымызда баяндалып, шежіремізде шертіледі.

Халымызды ай мрасын алса та, одан тек лгі мен неге, аыл мен парасат, адамгершілік пен иман, досты пен бауырмалды айын крініп, аны танылады. Абзалы, біз – аындыы мен батырлыы атар тсіп, зегі бірге ріліп жататын жртпыз. Ауыз дебиетіні лы жауарлары бл сзімізге кулік ете алады.

лемді кезген саяхатшыларды зі Азияны ен даласындаы сан илы елдер мен алуан трлі жрттарды саралай арап, азаты онажайлыы мен дарандыын, адами болмысы мен ар-намыс биіктігін сйсіне айтып-жазып кеткен. Ааулыыны зі адалдыыны айнасындай лтымызды лаатты асиеттерін жаандануа жтылып жатан азіргі кезді зінде брыны лтты салт-дстрімізді лі де трге шыарып, тбеге ктеріп келеміз. Солай бола береді. йткені, халыты дстр – тегімізде.

Біз, рбір отандасымыз: «Мені елім – азастан» деген сзді матанышпен айтуымыз керек. «аза баласы, сен дниеге осы лтты кілі болып туаныа матан» деген сз лтымызды р ланыны жрегін уаныша блеуге тиіс. Біз сонда ана егемен ел болып лемге таныламыз, зімізді згеге сыйлата аламыз, алыс-жаынмен араласып, бір йді баласындай бауырласып кетеміз. Міне, жртымызды кілі жайланатын, ертеін ойланатын кезі келді. лтты арманды лытау арылы біз орта жеіске жететін боламыз.

Біз – жотан бар, иманнан ар жасаан рпаты кіліміз. «Мы ліп, мы тіріле жріп», айсар рух, мірге деген штарлыты арасында, аыры туелсіздігімізге ол жеткіздік. Бостанбыз! Азат халы болып, Еуразияны алып аймаын жайлап жатырмыз. Бізге де ызыа арайтын, бізден де лгі-неге алатын елдер аз емес. Осыан тубе демеске бола ма?!

Бл баытты бізді бабаларымыз алай асады? Оны тарихын білеміз. Бл кезді кешегі аа рпа алай асады? Оны жадайын білеміз. Бл кнді кешегі арлы желтосанда алаа шыып, атойлап тедік сраан кейінгі батыр рпа, жас рпа алай асады? Оны да жасы білеміз. Біз Желтосанны жаралы жаырыын мытан жопыз. Ешашан мытпа емеспіз. Ерекше тарихты екшеп арау арылы, есте сатау арылы халы рашан сіп, есейіп отырады.

Осынау асыра те аламат жылдарда азастан, сан илы тарихи кезедерді бастан кешкен аза жрты жиырмасыншы асырды ойдаыдай аятап, жаа жиырма бірінші асырды есігін бейбіт ебекпен ашты. Отарлы езгіден отайын тауып тылан, кн рсаулы кеестік тртіпті амалын аыратып, з алдына керегесі берік, шаыраы биік мемлекетін ран мына заман – бізді заман. Бізді уаыт. Біз бл уаыта з олтабамызды алдыратын боламыз.

Жаа заман бізді рісімізді кеейтіп, жолымызды зартты. Тілімізге тедік, ойымыза кедік берді. Алысты жаындатып, лттар мен лыстарды кшін іргемізге брып, 1992 жылы Біріккен лттар йымыны мерейлі басосуында жаа мемлекет ретінде мртебелі мінберден сз затса, Б-ны 2015 жылы 70 жылды торалы тойында томаасы алынан туан тілімізде – аза тілінде баяндама жасап, аза еліні атаы мен абыройын жааша асататты. Бл брын тсімізге де кірмейтін жадай еді ой.

Байоыр баспалдатарымен биікке, арыша самаан зымырандарды тізгінінде отыран аза баласы азір туан еліні туын ктеріп, Жер-Ананы орбитасынан шыып, арыштан азастана, бкіл лемге кз салды. Бізді елді дамуын осынау бейнелі тееуге балаймын. асыр мен арышты атар игеріп келеміз.

Жыр алыбы Жамбылды «Мені пірім – Сйінбай» деген анатты жырын аза баласы жасы біледі. Туан халымны алдында «Туан елім – тірегім» деп бар дауыспен айта аламын.

Туелсіздік таында аздаан тыырыа тіреліп абыржыса та, алдаы кнді ойлаанда, белімізді бекем буып, туекел кемесіні желкенін уаыт желіне тосан кйі алыс жаалауа аттанды. ашанда жол бастау иын, біра алдыда аылшы халы транда, оны да игересі. ашанда ол бастау иын, біра жаныда жаужрек жрты трса, оны да йренесі. ашанда сз бастау иын, біра жадыда бабаны сзі транда, оны да жйесін табасы.

Осындай стті сапарда трткіл дниені трт быласынан траты дос, сапарлас серіктес, аысы бзылмас крші тапан азастан жаа мыжылдыты лы кшінде керуен тартып келеді. Сенім деген – серпінді кш. Ол кшті айсар да арапайым халытан аламыз. Халыты асиеті мен сиетін атар ріп, келер кнге ашы пейіл, жарын жзбен араймыз.

аза даласы – лы Тркі дниесіні ара шаыраы. Алтай мен Атырауды, Жайы пен Ілені, Алатау мен Сарыараны арасын Жібек жолы жалаан кешегі заманды біз айта тлетіп жатырмыз. Еуразияны алып даласы Еуропаны тріне, Аспанасты еліне жолын жалап, жаа мыжылдыты керуенді кшін зартып, кркін асырып келеді. Кешегі Жібек жолы енді дуірді даылына айналып, аза елін дамуды жаа сапарына бастап барады. Кшімізді клікті, жгімізді салматы, табысымызды оматы болатынына кмн жо.

Мен саясаткер боландытан, кбіне осы міндет мінберінен сз айтамын. р нрсені себебін, рбір сзді салмаын безбендеп, оны елімізді масат-мддесі трысынан екшеп, елеймін. Онсыз болмайды, жеке «менні» халыты «менге», елдік пікірге ласуы трысынан сз стаймын. Арамда тран Алашты мддесін кздеп тіл атамын.

Ендеше, бл кітапты да «Мені азастаным» деген толауды тыры деп тсінген абзал. Бріміз де лы Дала еліні перзенттеріміз. Осы орайда, биік тауды етегіне келіп, оны арлы шыдарына арап тран адам сиятымын. Оны ойнауында жан білмейтін кп азына, небір ажайып жмбатар бар секілді болып крінеді. зім крген, ккейге тйіп, кзім жеткен жайттарды біразын бан дейін де айтан сиятымын. Біра ойланып отырсам, жртымны жай-жапсарын лі де толы айта алмаандаймын. Осындай лан-айыр даланы, лаатты лтты лымын деген перзенттік сезімді де бастан кешетінім бар.

«Мені азастаным» деген рбір азастандыты жан жрегін баурайтын сз деп тсінемін. Туелсіздікті ширек асырлы жеісті жолында осынау тіркесті рбір ккіректе орныуына аншама кш салды, аншама илы кезедерді бастан кештік? «Мені азастаным» деген рі арапайым, рі айсар сз сол кезді зінде-а лтты нран болып р жректі трінен орын алан-ды. азір лемні р ткпірінде бізді нранды жасы біледі. Осынау жан тебірентерлік уатты уен шыраланда кеудемізді шатты кернесе, ол орындаланда бріміз тікемізден тік трып, о олымызды жрегімізге ойып, салтанатымыз тасып трады. Ондай кезде біз зімізді баытты сезінеміз. Сондай стте біз туелсіздігімізді мнін тере ына тсеміз, айбынымыз асып, ата-бабаларымыз асаан кндерді бастан кешіп жатанымыза шкіршілік айтамыз.

йткені, «Мені азастаным» – бізді туелсіздігіміз! Туелсіздікті кн сайын орау керек, ныайту керек, ркендету керек! Тырымыз да, мырымыз да Туелсіздік! Туелсіздік – мені азастаным, сізді азастаныыз, брімізді азастанымыз! Біз осы елде туып, осы елде ебек етіп, осы елде рпа сіріп, осы елде мір сріп, ркендеп жатанымызды матан етеміз. Бізді азастанымыз – лы Дала елі, Мгілік Ел. Біз осынау аса асиетті атауды енді лтты бейне-бедеріміз ретінде ккірегіміздегі кндей ысты, санамыздаы серттей берік стаймыз. лы Даланы лы тарихын біз жааша жазып, жас рпаты санасына сііреміз. Бл – жалпылтты, маызды мемлекеттік міндет. Ал міндет – орындалуымен мнді. Демек, бл – лы Дала рпаыны лаатты парызы. Ендеше, «лы Дала лааттары» деген атпен айдарланан бл кітапта осы трыдаы ойларымды ортаа салмапын. Ккейдегі кп ойды, соны ішіндегі кркем ойды алай орналасанына здерііз діл азысыздар.

 

ЕЛ МЕН ЕР ЖНЕ ЖЕР

Жерден ткен байлы жо: жер болса – ел болады, ел болса – ер болады.

Ел мен ерді арасында айырма жо деуге де болады. Екеуі бір ым, ос рім, егіз тсінік. ткен заманны ойшылдарыны бірі Ш.Монтескьені: «Мемлекет мірі адам мірі секілді» деген сзі бар. Ендеше, ел мен ерді мірі де – осы анатты аидамен сабатас. Халымыз бл трыда талай тамаша сздер мен ажайып тмсілдерді айтып та кеткен. Жасы сзден сыбаа, жарын ойдан мра, халыты аидадан лгі алса, несібеміз молайып, тапанымыз толыса тспек. Мемлекет мірін райтын да, зартатын да – оны бейбіт мірді сйетін, бірлігі жарасан халы. Туелсіздікті е алашы кнінен бастап біз бірлік пен ынтыматы туын биік ктеруді масат ттты. Ел бірлігі – ерекше байлы.

Халымыз шін ер мен жерді нары аса биік. Біз – бала кезімізден осынау егіз ымды анамызды а стінен, кемізді ащы терінен ынып скен рпапыз. Жерді адірін білу арылы елді адірін білесі. Елді абыройын ойлау арылы з абыройыа да тсірмеуге тырысасы. Осыларды бала кезден бойа сііру, ойа тоу арылы лтты салт-сана мен халыты асиеттерді де тал бойыа таратып, таылым алып сесі. Адам з халынан мір бойы йренеді, сонымен атар елге елеулі рбір азамат іргелі ісімен, лгі-негесімен елді де трбиелейді. Ел мен ерді бірлігі, ел мен ерді жарасымы – жарын болашаты кепілі дейтініміз сондытан.

Бала кезімізде мектепке бара жатанда, ке кшені бойында кеесіп, ткен-кеткенні слемін стімен алып, батасын беріп, баытыды степ отыратын арияларды кп кретінбіз. Оларды алдын кесіп тпей, тотап, назарын аударып, аузымызды толтырып «ассалаумаалайкм» деп амандасып, сонан со кптен кткен керек істі тындырандай болып, шаттана жгіріп бара жататынбыз. кемні кзін крген, анамны олынан дм татан сол ариялар туралы бгін за жылдарды ырасынан ойлана еске алса, сол кездер бізді азаматты алыптасуымызды саналы сабаындай болан екен.

азір де, жолым тскенде, сол баяы бала срлеумен таы да жріп ткенді натамын. Сол кезде р йді алдында отыран а саалды абыз арияны, а жаулыты з аналарды таы да крем бе деп еледеймін. тте, уаыт атал, оларды брін келместі кемесіне мінгізіп, алыса кеткендей. Жаным жабырап, кілім амыып, р кшені н бойына жалта-жалта араймын. Солармен бірге кеткен имас ша – балалы балдуренді бгінгі ландарды бойынан кремін бе деп, кшеде жгіріп бара жатан блдіршіндерді соынан за арап алатыным бар.

Алатау ойнауларындаы алма батарыны иісі жпар аыан сол бір тамаша сті, биік тауды басына зер рмелеп шыатындай таы арайды тамылжыан шапаы, ауылдан рген малды ым-уыт дауыстары, трт тлігін ргізген апаларды бір-біріне слем салып, ай крмеген абысындай, жыл крмеген танысындай болып шрырасып, аманды-саулы срасып жатаны кіл айнасында кп уаыт тсе де, ескірген емес. Кейінгі кездерде Жер шарыны талай елінде, талай иырларда таны атуын кп крдім. Біра соларды ешайсысы да мені жанымды дл сол бала кездегі туан ауылымны – туан елімні таындай баураан емес.

Бл, блкім, туан жерге деген ысты сезім, ата-анама деген шпес саыныш болар. Тамен таласа трып, тау ойнауындаы ескі жолдара жаа адамдар осатын кемні ымырт йірілгенде йге келіп, дастаран басында дм татып отыран бейнесін озан жылдарды ой-шымылдыын тріп, анша арасам да, ккейімдегіні кре алмаймын-а. Шарасыз кйде жола шыып, иыын ша апан жолаушыдай кй кешетінімді несіне жасырайын.

Ел мен жерді асиетін таныту трысында біз кейде жадаай сздерге де орын беріп жатамыз. «Оай сз ой Отанды сйем деген, мен Отанды атамдай иемденем», деп Маали аын алай дл айтан. Атамекен деген сзде кие бар. Туан жер десек, арманда кеткен бабаларды бгінгі тада аталан арманы ойа оралады. з Отаны – бл дниедегі жннаты мен шуаы. Сондытан мен жастара білімі мен айрат-жігеріді з еліні мддесіне жмса деп айтар едім. Туан елі дулетті, туан жері сулетті болса, сен де улетті, леуетті боласы. Отанды сю баршамыз жрек тсында стауа тиесілі осындай арапайым сздерден басталады.

кеміз кн сайын «Отанды сй, елді сй, туан жерді адірле» деп тапа жаттатандай болан жо. Анамыз да мндай сздерді лаымызды рышын андырып, кнде айтан емес. Біра оларды кнделікті арапайым тірлігі, от басы-оша асында атаран іс-рекеті бізге мірлік саба, мырлы ибрат болды. Мндай жадайды тек мен ана бастан кешпегенім де шынды. рбір аза баласыны, р азастандыты осындай тлім-трбие аланы даусыз деп ойлаймын.

Халы та бірде бала, бірде дана. Дана халыты лы, бала халыты басшысы болып, туан еліні туын ктергенде, жртыа деген сенім ешашан суа батырмайды, ота кйдірмейді. Тыырытан жол табасы. азір бан халымыз да, алыс-жаын елдер де ку. Трлаулы тарих, шежіреге айналар шынды ку. Бгінгі уаыт ку. Ал біз – осы тадыршешті туындыны бас кейіпкерлеріміз.

аза шін ара жерді асиеті тым биік. Тадыр бізге лан-байта жер берді. л-ызыны рухы аса, намысы биік ел берді. асырлар бойы кресіп, талай-талай тар кезеде дауды бетінде, жауды тінде жрдік. Байта жерді баянын, ата-бабаны арманын мытпады. А білекті кшін де, а найзаны шын да орайын тауып стап, амалын тауып азат кнге жеттік. Демек, Отанды сю – бізді перзенттік парызымыз, арыс адам жері шін жанын иан бабаларды асыл аманатына адалдыымыз.

Жерді иесі де, киесі де – халы. Бл бізді ешашан естен шыармайтын ережеміз, асиетті аидамыз болуы тиіс. Туан еліні ттастыы мен бірлігі жолындаы халыты ой-пікірлер ашанда остауа, тере тсіністік танытуа лайыты.

Мндайда:

лы той кппен крген халы шін,

Ешашан адастырмас салты шін.

Жаратан,

азаыма ынтыма бер,

Транда мына заман тартып ішін, –

дегеннен баса не айтандайсы?!

Біз – ынтыма деген сзді мн-маынасын бала кезден бойа сііріп скен рпапыз. рі мны тек мектеп оулытарынан ана емес, алаандай ауылды арапайым адамдарынан естіп, кнделікті тірлігінен танып стік. Осындайда бір тмсіл еске тседі. Баяыда бір ария жеміс аашын егіп жатыпты. зі белі екіш тартып, бден артайан крі адам екен. Оны кргендер: «Ата, зііз болса артайдыыз, бл ааш ашан жеміс береді, оны сіз кре алмайтын да шыарсыз, несіне уре болып жатырсыз?», – дегенде, белін бір стке жазан ария: «Мен жемісін жемесем де, оны кейінгі рпаым жейді ой, сол шін отырызып жатырмын», – депті.

Бізді келеріміз осы тмсілдегі арияны зіндей, рпаын ойлаан лкендерді кзіндей еді. Алатау баурайында бой ктерген ауылдардаы арияларды брі дерлік осы тмсілді з бастарынан кешкен рпа еді. Мны жылдар те келе тере ына тстік. Ал бкіл аза даласын жаудан да, даудан да орап, келер рпаы шін шыбын жанын да, асы анын да иан асиетті аа рпаты ел мен жер туралы мгілік тмсілін бгінгі рпаа жан-жаты ындыра алды па? «Біткен іске сыншы кп, бітірген ерді кемі жо» деген Махамбеттен жеткен маыналы сз бар. Кейде бір азаматтар шамадан тыс міншіл болып жатанда, осы сзді станан баяы ауыл арттары еске жиірек тсетіні бар.

Ел мен жерді асиеті мен киесі – лы ждігер. лтты байлы. лтты лаат. Тілімізде «жер тадыры – ел тадыры» деген сз бар. йткені, жерді тарихы, оны тадыры рбір адамны да мірбаяны, ащылы-тщылы мырнамасы секілді. Біз осы жерде мірге келдік, лт болып йыды, халы болып алыптасты. Хан ктеріп атара кірдік, мемлекет болып мерейімізді сірдік.

Енді, міне, егемен ел, кіммен де терезесі те туелсіз мемлекет ретінде ркениет лкесіне рістеп барамыз. Кш-керуеніміз клікті де, крікті де болай!

Халымызда «Ел болса, ер туызбай тра алмайды» деген ерекше бір мнді сз бар. Егемен еліді жауа алдырмайтын, дауа алдырмайтын ер басарса, оны олдайтын елі болса, бл дниені байлыы да, баыты да сол емес пе! Ел баыты – ер баыты. Сондытан да «Атадан л туса игі, ата жолын уса игі» деп скен елді перзенттеріміз.

лтты мддеге ызмет етуді тарихи лы л­гілерін біз халымызды айраткер тл­а­ла­ры­ны мірбаяндарынан білеміз. Жиыр­масыншы а­сыр басындаы лтты мдде жолындаы жанкешті арпалыстар кейінгі жылдарда злмат пен нубетті асіретті кезеіне тап болса да, оларды айын масаттары мен аса армандары келер рпаты кеудесіндегі азатты сезімін оятты. Жиырмасыншы асырды басында жиырмадан енді асан Слтанмахмтты: «араы аза кгіне, рмелеп шыып кн болам, араылыты кегіне, кн болмаанда кім болам?!» деп басын бйгеге тігуі аынды албыртты ана емес, азаматты, айраткерлік жанкештілік болатын.

Феодалды жне социалистік сана арасындаы сби талпыныстар мен солаай рандар лтты есеюді, халыты ержетуді кезеін кешіктіріп, оны соы сырттан таылып, срия пішілген солаай жоспарды кесірінен ткен асыр басында кршілерінен саны жаынан басым аза жртыны асыр ортасында олардан кш бойы алып ойанын тарихи зауал, нубет демегенде не дейміз?!

Елім туралы, оны ертеі туралы ойлананда, туан ауылдаы кп балалы отбасыларды мірі есіме тседі. Бріне бірдей аналы жрекпен, келік тілекпен арайтын арапайым отбасылар секілді ешкімді алалап араан емеспін. Брі де – мені халым, туан жртым. Береке-бірлігі жарасан, ертеге орта арман-мітпен араан оларды ешашан шектеп, шеттетуге болмайды. йткені мына жер, мынау аспан мен тау, бой ктерген йлер мен алалар брімізге орта. Баршасы – ел мен жерді орта байлыы, орта азынасы. Бгініміз де, ертеіміз де орта.

Сондытан да жрт болып жмылып, кп болып ынып, ер болып есеріп, ел болып белсеніп ызмет атарып келеміз. Мны брі асиетті аза жерінде жзеге асып жатыр.

Халымызда «Таудан тірегі барды тастан жрегі бар» деген сз бар. Мені тауым да, табалдырыым да, тапаным да, табынатыным да – туан халым. Елі мрата жетпесе, ерді бсі кем, ері мрата жетпесе, елді бсі кем. Екеуі те тсіп, тілегі мен тірегі штасса, екеуі де мірден рісін, ебектен жемісін, жарыстан жеісін табады. Елі – рышы, жері – ырысы. йткені жерді де, елді де иесі екеніді ешашан естен шыаруа болмайды. Балалы йді базары тарамайтыны секілді, сонда еліні базары да, ажары да жарасымды келісіммен мыр кешіп, тарихи істерді атара аласы.

Елді кші – бірлікте. Бл сз бізді лтты ранымыз. Бір ел, бір масат, бір Отан – бізді лтты арманымызды аиат алышарттары. Білімді мыды жыады, білген уаыттан озады. Ал ізгі асиеттерді ізгілікке жмсаан елді де, ерді де ашанда мадайы ашы. Бл сздерді елеп-екшеп берген де халымызды ибратты мір жолы. Біз – талайды крген халыпыз. Тар заманды бастан кешіп, ке заманды асаан елміз. Бл кнге бізді рпа жетті. Ендігі жас рпа – ертегі ел тірегі осыны баалай білуі керек. Баыт – баалай білгендікі. Адал мадай тер – абыройды баспалдаы, еселі ебекті теуі.

асырлар бойы азаттыа мтылан арда елді ай кезде де кшін бастаан лы тлалары болан. Бл трыдан келгенде лтты лы тлаларыны есімдеріні зі талай кітапа жк боларлы. Ерлерді ерен бейнелерін дастан-жырларында мгілікке наыштаан халымызды лан-айыр байлыы – руханиятымызды асыл азынасы ана емес, ол – бізді келешек дамуымызды, елдік уатты айнар кзі.

Тлпар мініп, ту стаан бабалардан жеткен асыл сз, айбынды ран енді бгінде азастанны мртебесі мен мерейін асырып, оны лемдік ркениет кшіндегі орнын айындауда. аза жеріні – сті де, асты да байлы. Ал одан да ымбат байлы – бізді бауырмал халымыз, мрт жртымыз. Ел болу шін, е алдымен лтты рух, лтты асиет жне лта деген сенім болуы ажет. Біз осы лы асиеттерді мемлекеттік саясат ретінде станамыз жне оны ркез матан етеміз.

Мемлекетті мыры да адамдарды тадырына сас. Аристотель данышпан: «Мемлекетті пайда болуы дайды ісі, ал оны сатап алу – адамны ісі», деген екен. Біз, азастан халы, дайды ісіне уана отырып, жаа трпатты мемлекетімізді сатап алу шін Мгілік Елге ызмет жасау жолында ебектеніп жатырмыз. Ел мен ерді бірлігі – халыты ам-арекеті.

«Жері жо ел мемлекет ра алмайды, жері жо ел мір сре алмайды», деген екен ндарды ксемі Мде бабамыз. Бізде лан-байта жер де бар, ынтымаы жарасан ел де бар.

Ебегімізге береке, халымыза бірлік бергей!

 

Н.Назарбаев. лы дала лааттары (2-блім)

(лы дала лааттары: Екінші блім)

(лы дала лааттары: шінші блім)

(лы дала лааттары: Тртінші блім)

(лы дала лааттары: Бесінші блім)

(лы дала лааттары: Алтыншы блім)