Туелсіздікті тал бесігі

ыдыр онып, т дарыан киелі оныс, мбрак мекен – Алматы! Биікке самау, иырды шарлау, заманнан алмай заулау – мына біздерге зі берген трбие, зі крсеткен неге, зі тапсыран тарихи аманат!

Жиырмасыншы асырды соы онжылдыы бізге мейірімін ткті. Тыры босап, трлауы кете бастаан Кеес Одаыны керегесі сгіліп, шаыраы шайалды. Тоыраудан басталып, ыдырауа ласан инертті империя осылайша кйреуді соы кезеіне жетті.

Біраза дейін геосаяси тепе-тедікті орнытырып келген 1945 жылы Ялта келісімі де 1991 жылы рдыма кетті. «Аяы бар дниені басы да болады» деген абыздар сзіні аиаты мірде мгілік длелденумен келеді.

Шынында да, 1991 жыл крі тарихты рсаулы дгелегін кері айналдырандай болды. «Ешашан ламайды» деп дріптеліп келген компартия да, кп елді кілін аулап келген коммунизмні ттті елесі де осы жылы сыр берді. Туелсіздікті толаы тар шеберде ширыып жатан талай елді тынышын кетіріп, мазасын алды. Біз де зегіге ая артандай едік. Сананы кернеген срапыл штарлы пен алапат арман алы кнге асытырды. анатын омдаан ырандай томаамызды сыпыруа зір отырды.

Сол кездегі ала кілді Алматы сан асырды бастан кешіп, аылман абызды кезедерді стті ткеріп, азыналы ариядай ойа шомып отыран дана алаа сайтын. «Алмалы» дуірін арта тастап, Жібек жолыны бойындаы лы иырлара созылан за кштерге теін артып, ытай мен ндістана асан кіре жолдар мен кре даылдарды шулы шежіресін кейінгі асырлара жалады; Орынбордан озан, Амешіттен асан астаналы эстафетаны асарлы Алатауды баурайына онататан ала – бл. н мен жыра арау болан з Алматыны мадайына асырлап кткен уаныш – Туелсіздікті жариялау баыты бйырды.

И, Алматы – туелсіздікті тал бесігі. Желтосанда блынан жас айратты намысын жаныан жер де осы шаар. Бл алада кеестік кезені атпар-атпар тарихы тзілді. Бл алада азаттыа мтылан арыстарды аыры жолдары аяталды. Бл алада дала психологиясыны алалы болмыса айналуыны за рдісі жрді. Сауатсыздыпен крескен жылдарды сызбалары да осы жерде дниеге келді. ылым-білім, дебиет пен нер, руханият пен мдениет алма ааштарымен астаса бр жарды.

Ал, е бастысы, Алматы лтты сананы алыптастыруды рухани орталыы, лаатты стаханасы болды. аза халыны нері мен мдениетіні дстрлі дала философиясыны шынайы крінісі болып ана оймай, лтты даму дерісіндегі лгі мен мектепке айналды. Осыны бріне ку – ару Алматы.

Шамаланнан кейінгі жол талай иырды шарлап келіп, Алматыа тоысты. Ал Алматыны армана айналдыран басты айшыы – Алатау. Алатаусыз тек Алматы ана емес, жер жннаты Жетісуды зі де жетімсіреп алмас па? Ол сондытан да асарлы ана емес, биіктікті бедеріндей айбарлы.

Бала кезімде таерте тра сала Алатауа араушы едім. Бізді й тау жаа араан кшені бойында еді. Тау да маан арап трандай сезінетінмін. Бала иялымда мен анау тауды абас шыына шыып, зегір ккте алыан ыранны асында самай шсам ой деп армандайтынмын. Сол бір зім рген таажайып ертегімде шашасына ша жпайтын Шбаратты жалына жармасан кйі йытып шауып, шоырды кілі сайлары мен кк майсалы жазыында тнан блдіргенге сына кіріп, тас блаты суына ос алаанды толтыра сіміріп, мардан шыандай болатынмын.

Тарих тылсымына бойласа, бл лы далада ал­уан трлі ркениет болан. Бірі лап, ираан, бірі жтылан, енді бірі із-тзсіз жоалып, біратары оныс аударуа душар болан. р жеімпаз з тарихын згеден биік ойып, брыныны манстап отыран. Біра солай болан кнні зінде, лы далада тран мгілік ескерткіштер бойына пиясын сатап, уаытын ктіп жата берген. Блар – бізді тарихи-рухани оулытарымыз.

Алматыны сайын даладаы алалы алыпа лі де келе оймайтын Амолаа ауыстыру туралы ой туелсіздікпен бірге келді десем де болады. Біра алашы аласапыран кездегі иыншылытар мен проблемалар бл туралы кеінен ойлап, наты пікір тюге мрша бермеді. Біра ккейде тнан ой мен асарлы арман немі аладатумен болды. Елорданы Отанымызды орталы блігіне кшіруді аса маызды стратегиялы, саяси-леуметтік, оамды-руханиятты маызы дау туызбайтын шынды еді.

Туелсіздікті толы тарихын жазып шыу – те крделі іс. Тіпті ммкін де емес шыар? ыруар дерек пен дйекті тізіп шыанны зінде, кейбір маызды сттер кілден ааберіс алуы ммкін.

Ал астананы кшіру – алыптасан тарихты заман талабына сай жааша жазып, брыны станыма басаша ты паратар осу деген сз. Табиаты жана жайлы, жылды трт мезгілі де олайлы Алматы, айтары жо, бас алаа лайыты екендігі дау туызбайды. Алматы ежелгі жртымызды ата онысы ана емес, кейінгі кеестік кезеде байала бастаан отарлы ойды рсауында тншыып, Верный туралы жалан ауесетті іргетасын айтадан юа мтылан келімсек пікірлер, гей пиылдарды иып тастауды тымды стін бастан кешті.

Мртебесі майдан даласында алыптасан батыр Бабырды естелік жазбаларында шыыстан жкілген Шыыс хан сарбаздарыны ат тяында тапталып, ираан Алмату аласы, енді бір жазбаларда Алмалы аласы болып, тарих тылсымынан тіл атып, оны кне ізі бгінгі Алматыны санадаы сызбасына тседі.

Бабырды замандасы, олына ылыш емес, алам стаан Мхаммед Хайдар Дулати зіні: «Тарих-и-Рашиди» атты тарихи ебегінде зіретті Алатауыны етегінде жайлы оныс тепкен жарасымды шаар – Алмалы аласы туралы баяндайды. Тп сзі «алмадан» бастау алатын кне кентті жаласан тарихы оны баурайында жпар ата жайылатын апортты ажайып иісіндей болып, жан сарайымызды лі лдилеп келеді.

ала дамыан жерде ой мен сана дамиды. Сана еркіндігі лтты зін-зі тану процесіне алып келеді. зін таныан лт згеге танылуды жолын іздейді. Ол жол р кез татайдай тегіс болмайды: бірде даыл, бірде тайа… Алматыда алыптасан ой еркіндігі талай жыл бірде астарлы, бірде ашы айтыла жріп, 1986 жылы желтосанда кркіреген кндей болып, Жаа аланы стінде жаырып трды.

Біз туелсіздікке ол жеткізген кезде елді трмысты жадайы ауыр болатын. аржы да жо, ажетті тауар да жо сол бір иын кезені де исынын тапты. Жоа жетпейтін жйрікті бабын келтіріп, шідерін шештік. Тірлікті тндігін тріп, жоты бара, барды базара, базарды ажара айналдыра алды. рине, бл айтуа ана оай. Біра кппен бірге жол тапты, жрт боп жмылып, азды кпке айналдырды. Сенім несиесін орнытырды, мітті кіледік.

лы кшті тізгінін аар тста, алып шаты баспалдаында трып, жаным толып, аяулы Алматыа бас иіп оштасан стімді мытан емеспін. Алатауды шар басына ктерілген алтын шапаты араланып трып, сонау заар ккте алыан ырана да ош айтандай боланмын. Алатау сонда а саалы алдын жапан абыз ариядай басын шлып, батасын бергендей сезініп, анаттанып аттандым. Сйтіп, елімізді ертеіне жол тартты, болашаымызды бетке алып, сапара шыты. ателескен жопыз. Бан адам да, заман да ку. Онымызды алыс та, жаын да кріп-білді.

Алматы азір алып мегаполиске айналды. ала да адам секілді. седі, ркендейді, мірбаянын жазады. Оны басаран азаматтар здеріне жктелген міндеттерді орындау жолында аянып алан жо. Олар да Алматымен бірге сті. Енді осынау з аланы басаратын жаа рпа, жас толын келді. Біз оан сенім артып, оны олына ата-анамызды ардаты ара шаыраын тапсырандай кй кешіп жатырмыз.

 

Саясат салтанаты

Мен шін елімді дамыан мемлекеттерді сапына трызып, санатына осудан лкен масат жо.

Саясат дегеніміз не? Бл ылым ба, тжірибе ме, туекел ме, лде болжам ба? Немесе ішкі тйсік пен сенім сезіміні штасан жері ме? Бір сзбен жауап беру иын, рине. Меніше, бл – осыларды бріні осындысы жне масат пен мратты айындалуы. Міндет пен парызды бой крсетуі. Аыл мен айланы ретіне арай олданылуы. Тіпті, блардан баса да біз біле бермейтін сан алуан ырлары бар шыар?

Біра алай боланда да, саясат туан халыны бгіні мен болашаы жолындаы сені ар мен адалдыа суарылан іс-рекеті болса, онда ол – еліні баы мен баыты. Дегенмен, уаыт, р кезе з саяси тласын зі тудырады. Дуірі тадайды, заманы олдайды.

Біз – халыты саясатты мртебелі мектебінен шыан елміз. Осы елде туып-скен рпапыз. Бабаны даын блдап, бра тартан жеріміз жо. лы даланы лаатын лтты тарихымыз деп баалай отырып, жаа тарихты тарауларын жазып жатырмыз. Бл орайдаы берік станым – лтты ынтыматы ту ету.

Шамалан деген шаын ауылды сол кездегі тірлігін бгінгі кн трысынан ойласам, ол да бірлік пен ынтыматы мектебі екен. р алуан лтты кілінен тратын ауылды ынтымаы керемет болатын. Сол бір шаын ауыл байта азастаным секілді. з басым солай абылдаймын. Арба айдап, ат суаран, шалы тартып, алма баты тріне су жетелеген шаруаор жандар келеді кз алдыма. лаыма рістен оралан сиырлар мен маыраан ой-ешкіні у-шуына оыр дауыстарын осып, рдастарын зілмен діптеген ауыл арттарыны зік ні жететіндей. Сондай сттерде бейбіт мірді саясаты брінен ымбат, крделі болса да, арапайым екенін тсінесі.

Саясаткер болу у бастаы арманым емес еді. Тіпті, бала кезімде мны нендей нрсе екенін де ойлап крмеппін. Тек, йтеуір кем мен анамны кнделікті арапайым мірі мен ауылдастарымны оыр трмыс-тіршілігі мені осы жола – беймлім сапара бастап алып келіпті. Ауыл асаалдарыны рбірі сыралы саясаткер, сырбаз ммілегер екенін жылдар ткенде, талай елдер мен мемлекеттерді трінде елім туралы толананда тере сезіне тскендей болдым.

Мектепте саясатты оытпайды. Бізді кезімізде оны жоары оу орындарында да оытпайтын. Саясатты сыласы мен смдыын біз туелсіздікті туын ктерген жылдарда ана барынша сезіндік. Білетініміз бір сан, білмейтініміз мы сан екенін де осы кезде баамдады. йрене жріп, стік, олдана жріп, алыптасты. Халымызда: «батыр болып тумайды» деген сз бар. Сол айтандай, адам саясаткер болып та тумайды. Саясатты зі сияты, саясаткер де алыптасады. Мны біз лы мірден йренеміз. мір мектебі – мгілік мектеп. Оны бір шкірті – туелсіз мемлекетіміз.

азаты «кішкентай й лкен отауа арайды» деген демі сзі жне бар. Сол айтандай, кішкентай халыа лкен саясаткер керек екенін біз кейінгі жылдарда бден андаймыз.

Бізді халымызды зі – саясаткер. Сонда саясатты е маыздысы мен е крделісі не? Ол – халыа бейбітшілік сыйлау, жасы трмыс кештіру. Жртыды згелерден оздырмаса да, атарынан алдырмау. Кршімен тату болу. Халыны табанына кірген шге мадайыма адалсын деп кн кешу. Сонда сен халымен бірттассы. Блінбес бір бтінсі. абыралы халы болмаса, андай басшыны да тауы шаылмай, тауаны айтпай трмайды. Тамаыды тауып жерлік ксіп, одан да туір ызмет табылар. Біра ол ара орманы – асиетті еліні ортасында жріп ішкен бір жтым ара суа айдан татысын?!

аза сзіні кбі астарлы, бейнелі. Сзімізді брі йасып тран ара ледей сер етеді. Мселен, ара деген сзді мн-мазмны ке. Ол кп, алы, мол, лкен деген ымдарды береді. Ал осы сз – айыны ара блтын серпитін жауынгер ым. Халымызды ара орманым дейміз. лкен, бас йді ара шаыра дейміз. Тркі жртыны ара шаыраында отыран азаты рбір тірлігі халы тарихы – лтты раны, аруы мен ралы. ара шаыраты иесі де бізбіз, киесі де бізде.

Біз бгінгі саясатты лтты рухты еркіндігі негізінде жзеге асырамыз. йткені, рухы еркін халы ана лы істерді атара алады. Бізді лы ісіміз туелсіздік алу, оны тырлы ету болды. Орындады. лан-байта шекарамызды шегендеп, жатты ала кзі, жауды сы адалмайтындай ету масатын станды. Масат межесіне жеттік. лемдік ркениет лкесінде кш соында алып салпатамай, кштіге жаынып, жалпатамай, арулыдан орып жалтатамай мір сру принципін орнытыруды ойлады. Ойымыз жзеге асты. Азуын айа білеген, атаы жер жаран халыаралы йымдар мен рылымдарды трімізге шаырып, тілін шештіруді жоспарлады. Жоспар орындалды. Кеес кіметіні ыына жыылып, тншыып кн кешкен елімізді рухани кшін айта жаыртуда тынан жол салуа міндеттендік. Уде десінен шыты. Тл тегемізді баамын, жаа ашамызды нарын згелерге крсетіп, аларымызды алуды, барар жерге жетуді масат ттты. Оны да орындады. рине, осыны брі бірден орындап тастайтын да тірлік емес. Ешайсысына томейілсіп отыран жопыз. Ала тартып, абыройды ктеріп, жаластыра береміз.

лшынысы келіссе, орындалмайтын арман болмайды. Бабы мен ктімі келіссе, озбайтын жйрік болмайды. Ол шін айын масат, аса арман, р талап, кілі міт болуы шарт. Бл асиеттерді брі халымызды бойында бар. Осыан мы мрте тубе дейміз. «аза тарихында аза ялатын ештее жо» дегенде, осы асиеттерді басты назара аламыз.

Солаай саясатты тсында мансап мінберіне кездейсо ктерілген кесірлер мен зордан зобала крген халымызды кемсіткендер бізді кні кеше ана пайда болан братана халы, бралы ел санады. Біз жотан бар болан халы емеспіз. аза хандыы – бдан бес жарым асыр брын шаыра ктерсе де, Еуразияны лы даласында орнаан ары дуірдегі са, н, йсін мемлекеттеріні, бергі замандаы лы трік аандыы, Дешті ыпша пен Алтын Орда мемлекеттеріні зады мрагері. Блар – бізді лы тарихымызды кне сілемдері. Ежелгі ізді срлеулері бізді жаа заманны мінберінен сз айтуа жеткізді.

Ары дуірлерге бармай-а, таза тркілік заманымыза зер салар болса, йгілі Рим империясы лап, Еуропадаы осы кнгі мемлекеттерді нобайы да лі алыптаса оймаан, ал ытайда ш патшалы пен алуан улет зара тартыса тсіп жатан алтыншы асырда – 552 жылы Алтайда лы Трік аанаты атты уатты, кшті мемлекет дниеге келді. Ол небрі жарты асыр ішінде Алтай мен Кавказ арасындаы алып далада жеке дара билік жргізді. Дуірлеп тран кезінде Византия мен Ираннан, ытайды екі патшалыынан алым алан ер трікті берекесі кетіп, з ішінде билікке талас басталанда, уелі батыс пен шыыса ажырап, кейін оыз, арл, ыпша болып блініп, жауларына жем болды.

Демек, саясатты е басты станымы – бірлік. Бірлігі жеткен ел озады, бірлігі кеткен ел тозады деген сзді де сорабын дп басып айтан халымыз. Бірлік – бізді барлы жеістерімізді айнар кзі, тыныштыымыз бен бейбіт мірімізді ораны. Бірлік бар жерде – тірлік бар. Осыны рдайым жадымызда стауымыз керек. Ата тарихымызды тжырымдарын есте стап, шежіре болып айтылар лтты лаатты, тарихи аиатты жас рпаты жадына мытап сііруіміз ажет. Жас рпа жрегіне сонда жол табамыз, сонда ана болашаына бадар бере аламыз.

Біз лтты мрадан ешашан бас тартан емеспіз. Жасы болсын, жарты болсын, ол – бізді орта тарихымыз, жріп ткен жолымыз. йренер мектебіміз, лгі алар негеміз. алай боланда да, сол мраны жаа заман ыайына лайытап, жас рпаты ажетіне жарата білуіміз керек. Мртебелі болаша туралы армандай отырып, мерейлі ткенімізді де жадымызда сатаанымыз абзал. «ткенге топыра шашса, келешек саан тас атар» деген тмсілді кілге тоып ойанымыз жн.

Астана трінде біз сан мрте халыаралы форумдар, саммиттер, симпозиумдар, рылтайлар ткіздік. «Боса шыынданып осыны не ажеті бар?» деген сздер де айтылып алып жатты. Тіпті бдан да ткен, шымбайа бататын сздерді де естуге тура келді. Біра р нрсені айырымы, рбір істі нтижесі, р басан адамны жетер жері болады. «Жргенге жргем ілінеді» деген халыты баласымыз. Біз осынау лы басосуларды арасында ай астындаы абыройлы Алаш жртыны даын асататты. зімізді танытты, мемлекеттік мырнамамызды байытты.

Біз кеше кім едік, бгін кімбіз? Ерте ай жерде боламыз? Блар – мгілік сратар. Олара бірден жауап айтара ою да иын. Тіпті оан бірден жауап беремін деп зіді де, згені де инауды ажеті жо.

Айналасы он-он бес жылды ішінде азастанды лем тегіс таныды, тгел мойындады, те ріптес санайтын дрежеге жетті. Егер біз алысты жаындатпаса, жаынды жанымыза тартпаса, жоарыда айтыландай лемдік басосуларды йымдастырмаса, томаа-тйыты не берер еді? Ондай тірлікті пайдасы ане? оршау ішіндегі р байбалам кімге керек? Елордамызды іргетасын мытап алап аланымызды зі біле білгенге, аса маызды, мгілік мні бар тарихи шешім болды.

Бір кездері лемдік геосаяси картадаы кешеуілдеп дамып келе жатан елдермен шатастыратын шалаай саясаткерлерді здері бгінде азастанны лемдік саясаттаы з жолын згеге лгі етуді крнекі ралына айналдырды.

«Туелсіздікті алды, енді бізді не істесек те з еркіміз» деп араны кеге салатын заман емес азір. Дамылдап, шалайып жататын да уаыт емес. Біз «рекет бар жерде – берекет бар» деген анатты аиданы стана отырып, игі масат жолында жмыла ебек ететін боламыз. «Дниені кілті – сабырда» деген пайамбарлардан алан сиетті неге ттып, жасампаздыты пен тзімділікті те стады. Сйтіп, мемлекетті алыптасу, тратылы, даму рдістерін тыра ондыра алды. Бан анаат етпеуге бола ма? Кзге рып тран нрсені крмеуге бола ма?

Кеестік кезеде аажу кріп, шеткері жатан кп республиканы бірі болды. Ол да бір зейнетінен бейнеті кп тірлік еді. Бкіл ауыл шаруашылыы німдері орталыты екі алып аласын азы-тлікпен амтамасыз етуге жмсалды. Сол шін-а мадай тері зая болан елімізді арада аз ана уаыт ткенде Еуропадаы ауіпсіздік жне ынтыматасты йымына (ЕЫ) траалы жасап, тбе бидей трелік айтарына кні кеше кім сенер еді? Кезінде лт тарихыны бастауындай болан лытаудан сз затса, енді лы тр – Аордадан лемге тіл атып жатырмыз. аза сзі арыша дейін жетті.

лемні дамыан 56 мемлекетіні басын осып, жаанды дамуды жария жадайлары мен дниежзілік дрбеледерді ымыраа келтіруді жн-жосыын ойластырды. лемдік ынтымашыл іс-рекетке баа беріп ана оймай, басшылы жасаанымыз да айдай лемге аян. Кеестік рес­публикалар арасынан бірінші болып осындай халыаралы беделді йыма траалы етуімізге елімізді бейбітшіл де гуманистік станымы негіз алады. Бл – біз жргізіп келе жатан саясатты жне бір озан жері.

«Халыты реформалардан асан шексіз маызы бар оамды мселе жо» деп кезінде лы дала перзенті Шоан Улиханов жазандай, біз халы игілігі жолындаы барлы іс-рекеттерді ешашан кн тртібінен тсірмейміз.

Озатынымыз сол – олында жаппай ырып-жоятын аарлы ядролы аруы бар азастан туелсіздігін аланда лем сатана арап, аладап отыранда, ядролы жойын ару-жараымыздан з еркімізбен бас тартып, лемдік оамдастытан бейбіт тірлігімізге кепілдік алды. Бл теренен ойланан саяси адам болатын. азір осы адамны тыныштыа тірек боланын кріп отырмыз.

Бгінде ешкімді арумен орыта алмайсы. лемде ару-жараты сан мы трі бар. Оны бріне бірдей ие елдер де бар. Біра е лкен кш – ару емес, татулы. Татулыты срап та, сатып та ала алмайсы. Оны саяси крегендікпен ана алыптастыруа болады. Туелсіздігін енді ана алып, шкені жанып, лгені тіріліп отыран алагеуім шата ел ішіндегі тыныштыты біз осылай алыптастырды. Демек, біз – татулы, бірлік атты бірегей жасампаздыа сйенген елміз.

Баяыда жаа шаыра ктерген жас отауа бкіл ауыл асарлата йін ктеріп, йелмені иналмасын деп алдына мал салып беретінін талай кргенбіз. Бізді жас, туелсіз мемлекетімізді де алашы кндердегі болмысы осыан сас болатын. Асарлатып й саланда, оны абырасын алап, тбесін жапанда сол ауылды бір тізгін стар аасы, не іс тетігін білер стасы жн-жоба крсетіп, брін реттеп трушы еді. Сонда лгі йге бкіл ауылды жан шуаы мен жрек жылуы дарыандай болып, жастар з бойларындаы парыз бен арызды тере тсініп, й бола, йіріліп, аз трып, адам басып кететін. Аналарымыз шаруа­ларын жайлай жріп н саланда, зілдесіп, айналасын ашуа клкіге блегенде, аспанымыз шйдай ашылып, кіліміз ккке жетіп алатын.

Бір ерекше есте аланы, бізді ауылда жанжал деген млде болмайтын. лде, ауыл аалары болдырмай ма екен? йтеуір жрт жмылып, бір-біріне сйеу болып, аядай ауылды орта абыройын ызыштай оритын. Сонысымен мре-сре тірлігін жасап, ттінін тзу ттетіп жатар еді. Жртты кбі, сіресе аа рпа жасы й салуды оай емес екенін біледі. Ал бізді орта йіміз – азастан сияты жас мемлекетті рып, орнытыру бдан лдеайда иын болды. Мемлекет рылысы бізді болашата андай мемлекетте мір сретінімізді наты бас жоспары болуын талап етті.

Халымызды аыл-парасаты нтижесінде біз з жолымызды – азастан жолын жасай алды. Даналы даылы бізді халымызды жрегінен басталды. уелі – экономика, сосын саясат деген станымды даурыа айтпаса та, сананы трмыс билейтінін саяси трыдан баамдай отырып, конституциялы аидаттарды, саяси жйені, дінаралы натысуды, мдени-рухани бірлікті, лтты инфрарылымды бір масат шеберінде руды тымды жолын тапты.

Бгінде азастанды даму жолыны тиімділігін бкіл лем мойындап отыр, біздегі оамды келісімді жне азастанны бірттас халын райтын лттар мен лыстарды ынтыматы тірлігін Біріккен лттар йымы лтаралы татулыты лгі моделі ретінде жоары баалады. Бл матаныш па? рине, матаныш. Жетістік пе? рине, жетістік. алай айтса та, бл бізді – орта жетістігіміз, орта жеісіміз. Барар баытымыз, жетер жеріміз бен шыар тріміз бір. Егер де «бас-басымыза би болып», кей иымны ортасына тссек, кшімізді азір ай жерде жретінін кім білсін?!

Осы жиырма бес жыл ел шін де, мен шін де оай болан жо. Біз жргізіп келе жатан саясатты мні мен масатын жрекпен ынып, тсініп, бір женен ол, бір жаадан бас шыарып келе жатан халымызды сап бзбаан саналы тірлігі. Елмен бірге крген тойларды брі бізді рухымызды ояну, ркендеу кезеін айын крсетеді. Біз кні кеше кісі олына арап келсек, енді бізге де сйсіне арайтын елдер бар.

азастанны халыаралы беделіне байланыс­ты биылы бір жылдаы бірлі-жарым жетістіктеріне тотала кетсек, еліміз 2016 жылы 28 маусымда Біріккен лттар йымы ауіпсіздік Кеесіні траты емес мшесі болып сайланды. Бл Кеес – Б-ны Жарысымен «халыаралы бейбітшілік пен ауіпсіздікті басты жауапкершілігі» жктелген, траты жмыс істейтін орган.

Елімізді оан мше болуы – азастанны халыаралы аренадаы беделі мен ебегіні мо­йындалуы деген сз. Бізді еліміз бейбітшілікті, ауіпсіздікті жне орныты дамуды жатайтынын туелсіздік жылдарыны брінде зіні наты істерімен длелдеп келеді. Семей ядролы сына полигонын жабу жне уаты жнінен лемдегі тртінші зымыранды-ядролы арсеналдан бас тарту туралы шешімдерімізді бкіл Жер шары біледі рі барынша баалап, олдайды.

Бізге лемдік оамдастыты мндай сенім крсетуі мемлекетімізді арынды дамуы мен береке-бірлігімізге де байланысты, сондай-а бл – тек бізді елімізді ана емес, сонымен атар, бан дейін ешашан халыаралы бейбітшілік пен ауіпсіздікке жауап беретін органда кілеттік етпеген бкіл Орталы Азия іріні де табысы.

Таяу болашатаы жылдар халыаралы арым-атынастардаы ахуал шін аса крделі кезе болма. Дние созылмалы жанжалдармен атар, ауіпсіздікке тнетін атерді брын-соды болып крмеген ке ауымымен бетпе-бет келіп отыр. лемні р ткпірінде орын алып жатан жантршігерлік айылы оиалар радикалды топтар мен оларды имансыз идеологиясына ркениетті оамда жол берілмеуге тиіс екенін таы да длелдей тсуде.

Сондытан да азастан жаан жртына, лемдік ауіпсіздікке атер тндіретін халыаралы терроризм мен экстремизм рекеттерін ата айыптаумен келеді. Мемлекетіміз баянды болашаты азіргіден де сенімдірек жне игіліктірек болуы шін зіне берілген ммкіндікті пайдаланып алуа мтылады. йткені, траты рі ауіпсіз лем – азаматтарымыз бен келешек рпатарымыз шін аса ажетті асиетті ндылы.

Біз жаппай ырып-жою арулары мен соыс індеттерінен жне атыыс-жанжалдардан азат лем руа баытталан байыпты іс-шараларымызды одан рі жаластыра береміз. азастан, сондай-а, су, энергетикалы жне азы-тлік ауіпсіздігі мселелерін шешуге де зіндік серпін беретін болады. Елордамыз Астанада ткізілетін «ЭКСПО-2017» халыаралы крмесі – соны бір блігі. Болашаты энергиясы, жасыл экономика сияты ркімге де атысы бар толаты проблемалар сонда амтылады.

Елімізді есесін ктерудегі шараларымызды таы бір парасы – шаын мемлекет пе, лы держава ма – тйткілді текетірестер, тыырыа тіреген тсініспеушіліктер тсындаы арааайынды абзал істеріміз. Соы бірер жыл бедерінде ана Ресей мен Украина, зербайжан мен Армения, сондай-а Мскеу мен Анкара арасын днекерлеу трысындаы тірлігіміз табысты болды.

Бл азастан Республикасыны лемдегі аса дамыан мемлекеттер атарына осылу, ауіпсіз рі сіп-ркендеген болаша ру жолындаы таы бір тарихи адамы болма. Сонымен бір мезгілде, азіргі заманы те зру жне тым шетін проблемаларды шешуге атысу бізді алдымыздан кптеген елдермен, бтіндей ірлермен арым-атынастарымыз бен тыыз байланыстарымызды дамыту шін ауымды ммкіндіктер туызба.

2016 жылы 17 маусымда азастан Орталы Азияда алашы болып Экономикалы ынтыматасты жне даму йымыны (ЭЫД) Бсекелестік жніндегі комитетіні мшелігіне абылданды. лемдік рдістерді ескеретін болса, азастан шін жаанды экономиканы алыптастыруа сер ететін осы йымны бір блігіне айналу те маызды.

Блар, е алдымен, лтымызды йысандыы­ны, жртымызды толысандыыны крсеткіші. Сонымен атар, ерен елдігімізге, тырлы туелсіз­дігімізге деген рмет пен жарын болашаымыза деген алтысыз сенім деп білемін. Халымыз осынау зор сенімні десінен шыып, азастанны лемдік аренадаы абыройыны асатай тсетініне еш кмн жо.

Ебекор халы бар азастан ала арай алша адымдап келеді. Ебек ендіктері мен береке бойлытарында ерен ебекті арынын креміз, бл – Туелсіздікті тынымсыз айнап жатан ырыс азаны. «азаншыны еркі бар, айдан ла шыарса» деген мтел бізді лтты мддеге келе бермейді. з еркіміз зімізде екен деп зеурейтін заман емес. згені де ас-абаына арауды мні бар. Кршімен араз болса, аысы бзылады, ебекпен араз болса, аысы бзылады.

Бізді азір жз ойландырып, мы толандыратын бір кесел бар. Ол – сыбайлас жеморлы. Сыбайлас жеморлы – жегі рт. Халыты азынасын тонап жатан, іс басына келгенше мінйім, ола билік тигесін «дайым» адамдар арамызда лі де кездесіп жатыр. «Мал аласы сыртында, адам аласы ішінде» деп халымыз алай дп айтан.

лы бабамыз Майы биден алан: «Хан – халыты азыы» деген сзде лкен маына жатыр. азастан оамыны алтын азыына айналан президенттік билік же шына жемір пиылын тыан санаты сын айтарып, зында ші, ысада кегі кеткен ке кіл жртыны ккейдегісін тауып, ретке келтіру шін олдан келгенні брін жасайды.

Біз, рине, жазамар ел емеспіз. Бала кезімізде з атарластарымызбен талай рет шекісіп алан жадайларымыз болатын. Бізді рдастарымыз шетінен намысой, р болатын. Сондай кезде лсіздерге кштілер, кішкентайлара лкен лдар кмекке келетін. діл трелік айтып, балалы тазалыпен шешім абылдайтын. Осындай кездерде келеріміз бен аналарымыз ешандай шу ктермей, р нрсені байыбына бара білетін. Ешайсысы з баласына бра тартпай, ділдікке ол берер еді. Бізді бала жанжалымызды крген келеріміз клімсіреп трып, кімдікі дрыс екенін жіктеп, лезде татуластырып жіберетін.

Осылайша, кпені арты кініш, дауды соы даурыу екенін ата-аналарымыз кішкентайымыздан бойымыза сііріп, ойымыза трататты. Сол кездерден бастап кішіге амор, лкенге ізетті болып, адамдар арасындаы арапайым дипломатияны дрістерін санаа сііріп стік. Кішілікті келешегі лкендікті лгісінде жатанын ынып ержеттік. Мемлекеттік саясатта да осыны берік стану ажет. Мемлекеттік дипломатия мен адамдар арасындаы арым-атынасты сас жерлері кп. Біра немі осылай деу де дрыс бола бермейді. Мемлекеттік арым-атынасты ауымы да, салмаы да, сабаы да лкен жауапкершілікке келіп тіреледі.

азастан – кршісімен тату, алыспен де, жаынмен де бейбіт атар мір сре алатын ел. Ол оамды трыдан мызымас тыры бар мемлекет ретінде абылданып, осы сындарлы саясатымызды арасында бл баа біржола бекіді. лемдік ауымдасты енді бізді елді ядролы ару-жаратан з еркімен бас тартан ел ана емес, лемдік жанжалдар мен ауматы кикілжідерді, айматы соыстарды арааайынды бітімгершілікке шаыруа адамгершілік трыдан ы бар мемлекет ретінде абылдап, неге ттады. Біз – осылайша «рей империясынан міт империясыны» сарайына бейбіт адаммен кірген мемлекетпіз.

1992 жылды кзіндегі АШ-а алашы сапарым кезінде Біріккен лттар йымыны Бас Ассамблеясында лемдік мінберде бірінші рет баяндама жасаанда, кллі дние жзі бізге «мынау андай ел, блар кімдер, андай масаты бар, болашаы андай?» деген сауалдар кернеуінде отырды. Тосырап та, жатырап та отырандар болды. Біра біз жаспыз деп жасанып, жолымыздан жаылып алан жопыз.

Ол тста біз лемдік ркениет кшіне осылан жаа мемлекет боланымызбен, ары тбіміз тарих тереінде жатан, лтты ндылытары бар лаатты ел екенімізді айтуа ммкіндік тапты. лемдегі е лкен ауматарды бірін алып жатан жрт екенімізді білдіре отырып, жері байды – елі бай екенін де жата жеткізе тсіндірдік. Шаыраымызды шайалтпастан, байлыымызды еселей алатын ел екенімізді аз сзбен ындырды. Оан да міне, ширек асыра жуы уаыт тті.

Бгінде ткен кезеге зер салса, ХХ асырды асіретті жылдары аз болан жо. Ашаршылы туралы оамда алыптасан ордалы ойды жааша орыту жзеге асты. 2012 жылы аза халыны тарихындаы асіретті злмата 80 жыл толды. Кеестік кштеп жымдастыру мен тркілеуді е ауыр кезеі, сіресе, 1932-1933 жылдара тап келді. Осынау адамгершілікке млде жат атыгездікті салдарынан миллиондаан адам рбан болып, миллионнан астам андасымыз тарихи Отанынан босып, жыра кетуге мжбр болды. Бл злмат кезеді халы жадында сатау шін жйелі жмыстар жргізілді. Олар жас рпаа лгі берерлік келелі істер еді.

Осы асіретті кезеге арналан іс-шараларды саяси жне жан тебірентерлік крінісі 2012 жылы 30 мамырда Астана аласында Ашаршылы рбандарына ойылан ескерткішті ашу болды. Осылайша, ашаршылы таырыбы тірегіндегі ажетсіз, жалан ылыми белсенділік пен саяси саудаа салушылыа тосауыл ойылды. Сол срия злмата байланыс­ты оан шынайы оамды жне саяси баа беруді станымы алыптасты. Бл азастан халыны елдігі мен бірлігіні одан рі ныая тсуіне ыпал етті.

Еліміз шін жаа, сындарлы кезе болып табылатын Дниежзілік сауда йымыны даму жне зара ыпалдасу ммкіндіктері мен демократиялы даму рдістерін жаластыра береміз. Конституцияда тжырымдалан басты аидаттарды негізге ала отырып, азастанны шінші мыжылдытаы орныны тек ана трден табылуына бар кш-жігерімізді, аыл-парасатымызды жмсайтын боламыз. Серттей сзіміз – осы. Серпінді ісіміз де сондай болма. Сертті сыны мен серпінін уаыт крсетеді. Сол кезде біз уаытты бетіне ялмай тура арай аламыз деп сенеміз.

Н.Назарбаев. лы дала лааттары (3-блім)

(лы дала лааттары: Екінші блім)

(лы дала лааттары: шінші блім)

(лы дала лааттары: Тртінші блім)

(лы дала лааттары: Бесінші блім)

(лы дала лааттары: Алтыншы блім)