Иырдан келсе андастар
Біз – тыырыты тар заманда тарыдай шашылып кеткен андастарын
Атамекенге жинаан лемдегі ш елді біріміз.
Туелсіздік тізгіні ола тиді. Бл кнді азастанда мыр кешіп жатан халымыз ана емес, иырда жрген, екі кзі боталап, туан елге алыстан жаныны жанарын салан андас бауырларымыз да асай кткен. Тірлікті тарыны ауызына сыйызып жіберген кеестік идеология жо, абаын тйген компартия лаан, з олымыз з аузымыза жеткен кезде е алдымен ойлаанымыз – шет елдерде жрген аайынды елге оралтып уанту, тарихи ділеттілікті алпына келтіру болатын.
Аналарымыз алыса кеткен туан-туыстарын іс тігіп отыранда, жмыс жасап жатанда сысып салан німен еске алып, кз жастарын бір сыып алушы еді. Бала кезімде оны себебін сраанымда: «балам, ержетерсі, сонда білерсі мны мнісін» деп сз аяын жмбатап жіберетін. Біра бала кезгі адам жады мыты болады ой. Кейін, есейе келе мны мнін де, кз жасына булыан нін де біліп, ккейге тйіп стік. Туелсіздік таы атанда ойда жрген осынау аса маызды іс-рекетті жзеге асыруды жолын тапандай болды.
Осылайша, 1992 жылды 27 тамызы кні шет елдерде трып жатан андас бауырларымызды Отана оралту масатындаы азастан Республикасы Министрлер Кабинетіні арнайы аулысын шыарды. арынды, ызу жмыстар басталды. Уаыт тым ауырт еді. Шыл кірісіп, тез шешім абылдады. Осынау тарихи басосуды ел міріндегі маызды іс-шара ретінде атап ту туралы мселе наты ойылды. Сол істі басы-асында болып, оны жру барысын кнбе-кн адаалап отырды. Тапсырылан жмыса кіріскен азаматтар да табандылы пен ыждааттылыты лгісін крсетті. айраткерлікті уатын байатты. Тынымсыз тірлік зая кеткен жо. Ойдаыны атарып, ортамызды толтырды.
Бізді тарихымыз ш мы жылды кезені ары жаын да амтиды. Оны аза жерінен, оны трт быласынан табылып жатан тарихи-мдени ескерткіштер, кешенді кесенелер, кне орандар, алтынмен апталан адамдар, тіпті, алтынмен кмкерілген жылылар даусыз длелдеп жатыр. Жалпы, тарихымызда біз бес брышты жлдыз бен крест табасын да зге елді мрасы, жатты дниесі деп абылдап келдік. Даламызды р жерінен табылып жатан кне ждігерлер мны алды сегіз мы, берісі бес мы жыл брын осы далада боландыын, болып ана оймай, оны базы бабаларымыз алтынмен аптауды, кміспен кптеуді, темірден тйін тюді кнігі шеберлері, лы сталары боланын длелдеуде.
Азия тарихыны ататы білгірі, алым Н.А.Аристовты халы санаы туралы сипаттамалы-статистикалы ебегінде 1897 жылы азатарды саны з аумаында 4 миллион боланы аны жазылан. Жай ана арифметикалы есепке жгінсек, бл сан демографиялы даму рдісі бойынша азір кем дегенде 30 миллионны шамасында болар еді. кінішке арай, злым саясат бізді бан жеткізбеді.
Сол кезді зінде алымны есебі бойынша шет елдерде 100 мы аза мір сріп жатыпты. аза халыны даму рдісінен, оны рухани ркендеу процесінен, халы саныны жедел суінен секем алан срия ксемдер жиырмасыншы асырды ішінде небір зымиян айла-шарыларды ойлап тауып, жртымызды кз жасын кл етті, ырына шыратты. Бл – мытылмас тарих. мытуа хаымыз жо тарих. Бізді тарихымызды е маызды беттері де осында жатыр.
1991 жылы 31 желтосанда аза радиосынан шет ел азатарына арнап сз сйледім. Ол сз жан жрегімнен айнап шыан еді. Сол сз лемні р елінде мыр кешіп жатан бауырларымызды др сілкіндірді. азастана келемін деп ат басын брып, лы кшті теін буып, тізгінін аан бауырлар сол кезден бастап Отана оралуды ам-арекетіне кірісті. 1992 жылы Дние жзі азатарыны алашы рылтайын ткізуге дайындыты рухани жоспарын осылайша туелсіздік жариялааннан кейін он бес кн ішінде бастап кеткенбіз. Бл кн желтосанны жаза айналандай жайса кні еді. Елдегі бауырларымызды да еледеп кткен кні болатын. Алапат кндерде ажырап кеткен аайын шаы айта ауышуа мтылып келе жатты.
Биыл лт-азатты ктеріліске 100 жыл толады. Халымыз зіні сан асырлы тарихында талай крес пен шайасты, нубет пен злматты крудей-а крді, кресудей-а кресті. «аратауды басынан лаан» аралы кшті зі аралы заман болып, тарихымыза кірді. Сол арылы лтты танымымызды шпейтін беті болып, жрекке сіді. Одан кейінгі, кешегі кеестік зорлы пен зобала кезінде «азатар шілді иындай шашырап», атамекеннен ауып, балапан басына, трымтай тсына бас сауалап кетті. олдан келер дрмен жо, ынадай ырып бара жатан ызыл империяны анды тырнаынан рпаын аман алып алуды бір арекеті осы болатын. Тн жамылып, тау асты, тосауыла шырап, тоз-тозы шыты. йтеуір лдім-талдым дегенде жата оныс аударып, жан сауалады.
лемні р иырында мір сріп жатан бауырларымызды атажрта оралту баытында кптен ойымда жрген арманымды орындаан стімді мені з мірімдегі е баытты кезеім деп есептеймін. Бл бір жрекжарды уаныш, сезімге толы салтанат, азаматты парызды салмаын сезінуді шынайы крінісі болды. Осындай ерекше сттер оаша алан кезде кейде ле болып оралып, олыа алам алызады.
Тыдай білу заманыны тынысын,
Трге оздыру азаымды –
лы сын.
Мойындатса мратыды жаана,
Сонда ана…
Пенде емес,
лысы!
Сонда ана
лытайды лысы!
Елімізде дние жзі азатарыны бес рылтайы тті. Оларды кейінгілері жаа елорда трінде – Астанада тті. Осы кезені зі жаа елордаа оныс аудару тсындаы тарихи оиалара ку болу, кзайым болу трысында ел тарихындаы елеулі кндер, ерекше сттер болды. Дние жзі азатарыны басын осу науанды іс-шара емес, мемлекеттік саясатты мерейлі де мртебелі крінісі болып, халыаралы ауымдастытан, лемдік ркениеттен з бааларын алды. лемде з андастарын атажрта жинап, мемлекеттік трыдан арнайы бадарламалар абылдаан, келгендерді жаа ортада жатсынбай, бірден сііп, жайлы мыр кешіп кетуіне барлы жадайларын жасап жатан дние жзіндегі ш елді бірі – азастан.
Бл трыдан келгенде, Германия мен Израиль мемлекеттеріні зі бізге ызыа арайды десек, арты айтанды емес.
рине, жаадан жерсіну, бейтаныс ортаа бірден бейімделу оай болмас. Кейде иырдан келген андастарымызды жайлы орналастыруда жекелеген жауапты адамдарды тарапынан болып жататын бойкйездік пен тоышарлы, жаны ашымасты пен жадайды баалай алмаушылы кездесіп алатынын жасыруа болмайды. Мндаы тйткілдер – мемлекетті атесі емес, кейбір шенеуніктерді трешілдігіне байланысты жадайлар. Біз бларды бріне сын кзімен арап, тзетіп, кілге тскен аяуды жоюа кш салатын боламыз.
Аайына арнап кп нрсені айтым-а келеді. Алайда, іштегіні брі сырта шыа бермейді ой. Ел тірлігі, кплтты азастанны бірлігі мен тыныштыы жатсам-трсам ккейімнен кетпейтін маан жаласып жатан аза кшіні тадыры тіпті де оай сезіліп трмаанын айтым келеді. Жыратаы жрты туан жерге жаутадап арап отырса, кісіні жаны алай жай табады?!
Кші-он мселесі шынында да бізді ел шін е басты проблемаларды біріне айналаны шынды. Жер-жердегі жеке дара жадайларды ескерсек, р елдердегі диаспораа аморлы жасау – ркениет ісі екені айдан аны. Демек, бізді де кші-он шараларын мемлекеттік дегейге ктеруіміз бден зады. Сондытан да андастарымызды туан жерге трткл дниені ткпір-ткпірінен арлыаштай шып келгендеріне – кіршіксіз кілдері шін, ал ртрлі жадайлара байланысты жете алмай жргендеріне – ай иырда жрсе де, Атамекенге деген саыныш пен сйіспеншілікке толы перзенттік пк пейілдерін сарымай сатаандары шін ризашылы білдіреміз. Жер бетіндегі барша шаыратарымызды бріні де баыты асып, ырыздыы тасысын дейміз!
Біз – талай-талай оиаларды кусі болан лан-айыр дала мен мзарт шыды асар таулар тлегіміз. Бл – бізді сан буын бабаларымызды кір жуып, кіндік кескен жері. Атадан алан байта мрамыз, баа жетпес байлыымыз, алтын босаамыз. аза – тамырын жеті абат жер астына жіберген бйтеректей, зегін тарихты тереіне тартып, осынау асіретті де асиетті дархан даласынан табан аудармай, дауылдармен алысып, тадырымен арысып, сіп-ркендеп келе жатан жаужрек те жасампаз халы.
Бгінгі аза халы – сонау есте жо ескі замандарда-а тлпарларыны тяымен дниені др сілкіндіріп, текті тл тарихын таса жазан кне сатарды, ежелгі ндарды, байыры тріктерді рпаы. Олар – лкен йді ара шаыраын Атажртта сатап алан ркенді рендер.
Бгінгі бостанды – тырлы туелсіздік те зінен зі келіп, бекерден-бекер басымыза она алан жо. Асарлы арман – азатты шін миллиондаан адамдарды аны тгіліп, жаны иылды, жазысыз зардап кріп, жапа шекті. ыруар рбандыа душар болды. Бл да – ешашан мытылмауа тиісті, мгілік тазым етер тарихымыз бен тадыр-тлейіміз. Демек, біз де ата-бабаларымызды аруаы алдында, мрт мінезі мен р болмысыны лгі-негесімен бгінгі рпаты лт болып йысуы, жрт болып жмылуы шін олдан келгенні брін істеуге тиіспіз.
Атажрта оралуды да крмеулі мселесі кп. Оны зады-ыты, леуметтік-оамды тйткілдері бар. Оларды брін заман талабына сай толы реттеп отыру шін уаыт керек, жан-жаты жмыс ажет. Сондай кезде кпелеуге бейім тратын, ктуді соын кдер зуді алды деп абылдайтын азаматтар да табылып алып жатады. Біз рбір бауырымызды Атамекенін асап келген аайын деп ана арамай, бір туан бауыр, елге осылан елеулі азына деп абылдаймыз. Осы халыты іске ызмет етіп жрген жауапты жандарды брі де биік межеден крінсе, оларды азаматтытарына берілген баа да о болады.
лы л-Фарабиді: «Адам масатына зін зі жетілдіру арылы жетеді», деген сзі бар. оам да сондай, зін зі дамытып, жетілдіріп отыратын мемлекет ана з масатына иналмай жетеді, батыл ала басады.
Біз елге ел, баса бас осып, азастан халыны саны мен сапасын арттыру арылы лтты-демографиялы саясатты е маызды бадарламасын жзеге асырып келеміз. Халы санын сіруді тарихи жолын алыптастыру трысында біз жасаан адамны жемісі де, жеісі де кріне бастады. Бл – жаласа берер жарын жол. Осынау жылдарда елімізге 1 миллиона жуы бауырымыз оралды. аза еліні шаыраы биіктеп, керегесі кеейе тсті. Кш лі де тотаан жо. Тотамайды да.
Шет елдердегі андастарымыз туралы айтар болса, азіргі кезде зге елде мір сріп жатан азатарды жалпы саны лтымызды штен бірін, яни 5 миллионнан астам адамды райды. Олар лемні 40-тан астам елінде мір сріп жатыр. Туелсіз мемлекетті тізгінін олымыза стаан алашы кннен бастап халымызды ежелгі асыл мраларын, адір-асиетін айта жаыртып, лт ретінде тлетіп, жаа дегейге ктеруге бар кшті салумен атар, шет елдердегі бауырларымызды нерін, деби мрасын, халыты ол нерін, ата ксібін дамытуда арнайы жмыстар жргізіп келеміз. Бл – адами капиталды Отана оралтуды о адамдарыны бірі. Бл адам жаылмайды, шекара жабылмайды. лы кш жаласа береді. йткені, лемдегі бар аза – бір аза.
Бізді дуірімізге дейінгі адым заманда мыр кешіп, зіні даналы дара асиетімен кне гректі рметіне бленген са ламасы, бізді базы бабамыз Анахарсис (б.д.д. 620-555 жылдар) кейінгі жртына: «Мені сенгенім – сада пен жебе», деген тжырымды сз алдыран. Осы бір ауыз сзден оны тарихи тегі мен генетикалы болмысы байалады. Бл з алдына бір гіме. Сонымен атар, бл сзді мні – елдікті сатауды жолы ерлік, бойыдаы бес ару дегенге де келіп саяды. Батырлыты баяны сезіледі. Бл сз бізді де жанымызды жігерге блеп, анымызды ыздырады.
Біра «біз семсерден соа соан» саясатты стана отырып, бейбітшілікті мызымас тыры – ынтыма пен бірлікті ту етіп, таы да Клтегінні кк тасынан ккейдегі ойды тап басан сзді дауыстай оимыз: «Жауыды жеу бір баса, жауыпас ету бір баса».
иырдан келген андастар туралы ыса айырып, тжырым жасаанда тілге тиек болан сздерді азастан халы ой-санасында стап, орта пікір ретінде ттынса, керегеміз кеіп, кемеліміз тола береді.
нерді рісі ке
Егер біз мемлекет болып трымыз келсе, зімізді мемлекеттігімізді за уаыта мезеп рымыз келсе, онда халыты руханиятыны бастауларын
тсінгеніміз жн.
Талантсыз халы болмайды. Демек, талант бар жерде талам бар. Ал таламны да тарихы бар. ай халыты тарихын алып араса та, оны мырбаянды жолында нерді даму, ркендеу белестері крініп жатады. Туан халымызды адір-асиетін ерекше баалаанды па, лде оны нер азынасын жасы білгендіктен бе, бізді халымыз дние жзіндегі бар халыты ішіндегі е таланттысы, е нерлісі сияты болып крінеді. Жас кезімнен зім де нерге жаын болдым. Мектепте жргенде н-кйге, дебиетке згелерден грі етене бейім болдым деп айтуыма болады. Бл дет маан мір бойы рі серік, рі кмекші болды.
азата «жігітке жеті нер де аз» деген демі сз бар. Рас сз. Кез келген нерді мегерген адам згелерден ерекшелеу болып трады. Ал кп нерді мегерген адам оамны рметінде, халыты алаанында болады.
нерліні есесі биік, бсі баалы екенін бала кезден сезініп стік. Бізді ауыл нер иелерін аса рметтейтін. Анам лжанны сз сайыстарда жарылдап, зілмен жеіп, айналасын алжы мен шуаты клкіге блеп отыратыны лі кнге жырдай айтылады. Ана стімен берілетін осынау игі асиет адам болмысына ажыраысыз дариды.
Ал мемлекетті рухани-мдени дамуы оны болашаына жарын жол ашады. Мемлекет те – нерді олдаушысы. йткені, нерді рісі ке, нерлі халыты ркені за. Халыты бай мдениеті мен дебиетін, нері мен ылымын дамыту, салт-дстрін рметтеу, оны жаа заман талабына сай ркендетіп отыру – мемлекеттік саясатты е маыздысы. Ендеше, нер – халыты сарылмайтын рухани азынасы.
Туелсіздік алан жылдары халыты трмыс-тірлігінде кптеген иыншылытар болды. Кп нрсе жетпей жатты. Біра соан арамастан, мемлекетіміз азаттыты алашы жылдарынан бастап ел мдениетіне олдау крсетуді сындарлы бадарламасын жасап, руханиятты шеттеп алмауына барынша жол ашуды баытын станды. «Ораза, намаз – тотыта» деген сз бар. Біра бл сзді уаытша иындытан ашуды амалы деп абылдауа болмайды. Егер з масатыды жан-жаты тсінсе, айта иын кезде айраттан, тар кезде туекел ет. Сонда жан дние жарасымын табады.
1993 жылы азастанны мдениетіне – дебиеті мен неріне елеулі ебек сіірген, Отан руханиятыны дамуына кезінде ерен олтаба алдыран, есімдері ел рметіні баламасындай айтылатын айраткерлерді олдау масатында жз адама Президенттік стипендия таайындады. аражат жаынан бл сол кезде жотан бар жасауды крінісі болатын. Заман андай ыспаа алса да, біз осы тізімді жыл сайын, жиырма ш жылдан бері траты трде жаластырып келеміз. азір де сол кездегі секілді жз адама стипендия беріліп жр. Соны ішінде елге ерекше ебек сіірген, руханият тарихында зіндік олтабасы бар елу айраткерге Елбасы стипендиясы, ал азіргі тада нер мен дебиет саласында белсенді ебек етіп жрген елу дебиет пен нер кілдеріне Мемлекеттік стипендия берілуде.
Мны сыртында жыл сайын жас таланттара берілетін «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлыы, ылымны жас толынына берілетін арнаулы сыйлытар, шыармашылы жастара жыл сайын беріліп келе жатан атаулы сыйлытар жне бар. Блара осымша жыл сайын елеулі ебек сііріп жрген осы саланы жас озаттарына «азастанны ебек сіірген айраткері» атаы беріледі. Екі жылда бір рет дебиет пен нер саласындаы здік шыармалара Мемлекеттік сыйлы таайындалады. Бл – озы нерді рметтеу мен баалауды наты крінісі.
Осы кезеде дебиетте рухани жаыру, лтты тлеу, халыты асиеттер апысыз бой крсетті. рине, бл рлеуден нерді баса салалары да аыс алан жо. Біра дебиет алда жрді, алдыы шепті айбаты да, айраты да бола білді.
Бізде сахна салатары, лемдік дегейге ктерілген опера жне балет неріні хас шеберлері, крделі рі тарихи жанрлар мен мазмнды жаынан адамгершіл идеяны станан кркем фильмдер бар. лемдік крмелерде з табынушыларын тапан бейнелеу жне кескіндеме неріні кілдері, таса жан бітіріп, темірден тйін тйген сала сулетшілерді шынайы шыармалары кбеюде. лы Даланы асырлар бойы ажайып сиырымен, алуан-алуан мектебімен баурап келе жатан діретті н нері, аламат былыс ретінде ары-бергі жиангез нер зерттеушілерін таалдыран халы ндері мен кйлері, мы бралан билері, міне, осынау баа жетпес лы байлы бабадан балаа асыл азына, алтын кмбе болып жаласып, ркендеп келе жатыр.
азастан – театр неріне зор кіл бліп отыран мемлекет. Бл кнде елімізде елуден астам республикалы театр траты жмыс істеуде. Жыл сайын мдениет саласына мемлекеттік бюджеттен миллиардтаан теге аржы блініп келеді. Барды сату жолындаы орта жмыста бірігіп, жанашырлыпен имылдаса – ел мдениеті тады, халымызды рухани жаыру процесі жаа биікке ктеріледі.
Бізді тарихымыз поэтикалы шыармаларда нерлым кп сомдалды. Аса бай ауыз дебиетінен, эпостан бастау алып, поэтикалы жанрды ресіне шыан аза поэзиясы лтты болмысты бейнелеуді, халыты арман-масатты кркемдік-идеялы трыдан биік дрежеде кескіндеуді озы лгісін крсетті. Цензураны атал сзгісі, коммунистік идеологияны «ыраылыы» кезінде де ретін тауып, жрт ккейіндегі ойды тап басып танып, астарлап айтан кйі таратып жеткізуді небір лгілері де осы кезеде туды.
оамны демократиялы рдістерін уелгі кезде дабыра дау-дамайа, кейіннен сыпыра саяси саудагерлікке салып, одан со «бара жатанны балтасына, келе жатанны кетпеніне» жабысумен сындарлы пікірталасты сынын кетіріп, шырайын бзан кезі де болды. Бан да ренжуді жні жо.
йткені, біз лі ашы оам атынастарына дайын емес едік, жабы оамны пердесі сыпырылып тскен тста текетіресті желінен бойымызды аула сала алмай сансыраанымыз да рас. Намысты шектен тыс амшылаан да кез болды. Біра, алай боланда да, оам жаа жолды айырыында игілік пен ізгілікті срлеуін дл айындай алды. Бан дер кезінде баыт-бадар сілтеген, халыты арман-масатты адал нысанасын крсете алан зиялы ауымны азаматты станымын ризашылыпен айта жреміз. дебиет пен нерді абзал миссияларыны бірі де осы ой.
Шындыына келгенде, адамны рухани леміні кедейленуі оамны рухани болмысыны жтадануына алып келеді. Бл леуметтік категорияны артында оамны рухани озаушы кші болып табылатын болаша зиялы ауымны кн тртібінен тспейтін мселесі тр. Жаа трпатты мемлекеттік рылым жасау процесінде бан ерекше мн беріп, немі мемлекеттік назарда стап отыруымыз о нтижесін берді.
Кеестік иранды рылымнан мра болып тек ана кетеуі кеткен экономика, кенеуі кепкен трмысты проблемалар ана алан жо. Саы сынан сана, жнжіген рух алды. Бір кезде мдениет мйегі атанан лкенді-кішілі рылымдар мен жымдар рухани кйзелісті бастан кешіп, сананы трмыс билеген кезеде, мдениет ошатары мен нер ордаларыны біразы жабылып та алды. ыса жіп крмеуге келмей жатса да, лтты нерге, халыты руханията ол созды.
Мемлекетті дамуы – рухани леміні дамуымен тікелей сабатас. Адамны эстетикалы жне этикалы таламы атар скен жадайда, елді де зерде-зейіні толыып, оамны моральды келбеті кемелдене тседі. оамны таза кілі осы кезде зіні бойындаы таламны талапа толытай жауап беруіне жол ашып, лтты зін зі тану жадайы жаа белестерге ктеріледі. Зиялы ауымны уаыт алдындаы жауапкершілігі артып, мдениет айраткерлеріні ар тазалыы мен жан тазалыы алдыы орына шыады. нер сонда анатын кеге жаяды. Мдениет саласындаы жалпашешейлік пен сыбайлас жеморлы сияты жаман деттер сонда жойылады. Ататы аын Фариза Оарсынызыны: «талантты болу ауіпті, талантсыздарды ішінде» деп жазаны ркімге осы трыда ой салуы керек.
Халымызды асиетті де асіретті тарихында ерлік пен елдікті лгісін крсеткен бабаларымыз бен батырларды бір шоырыны мерейтойлары мен астары сияты айтулы іс-шаралар елімізді негелі дстрін айта жаыртуды ерекше таылымы болып тарихта алды. Осыларды бріні лта берер таылымы орасан зор, барлыы да игі істер. Халыты осынау тлімді тірлікті бастаушысыны да, остаушысыны да болуы – бірлікті нтижесі.
лтты з рухани лемін жаа, заманауи сатыа ктерудегі ерекше лесі мен зіне етене тн машыы бар, сондытан да сыбайлас жеморлыты зі, тптеп келгенде, адамны рухани леміні жтадануына, адами асиеттеріні тозуына алып келетіні даусыз. Мдени-рухани лем сыбайлас жеморлытан тыс, негізгі шеберден ошау тран жайт болып крінуі де ммкін. Біра бл – асыыс пікір.
Біз детте, жалпыадамзатты ндылы деген сзді жиі олданамыз. Осыан орайлас жалпыадамзатты ркениет деген тіркес те тілге оралып жр. Біра осы сзге тере мн беріп араса, блай болуы ммкін бе? Адамзат дамуы мндай осындыны абылдай алмайтын сыайлы. рине, оны бір-біріне етене абысып жатандай крінетін кршілес сипаттары болуы ажап емес.
Халы та зге халытардан йренеді. Оан дау жо. Біра азіргі заманда зара тіндесіп, тарихи срлеуінен айырылып бара жатан гей тынысты нерді зегінде лтты рух жатпаса, ол брібір лтымызды лы азынасына толы осыла алмайды. Халымызды: «нерді йрен де, жирен» деуінде, сір, лкен маына бар. лгіліні йрену ажет, біра жаманды жанымыза жапсырудан са болана не жетсін?!
нер – лтты рухани келбеті. Мемлекетті мртебесі мен мерейіні шынайы крінісі. нерлі халыты ркені де баянды. «Ел іші – нер кеніші» деген сз бертінде пайда боланмен, оны ары болмысы тарихи бастаулардан тіл тартып, халымызды азынасын, муелі мдениетімізді айнарын апысыз танытады. уесойлы пен ксіби нерді аражігін байап араса, ол халымызды сан асырлы сзгісінен ткен байлыын біріктіріп, оны жаа замана сай жаыртуды ты нтижесін аартады.
нерде жрген жас рен, р бол, біра ке бол. Е бастысы, кіршіксіз таза бол. нерге зімшілдік те, кндестік те ауіпті. Жаны жайдары, жарасымы ибалы болсын. нердегі бсекелестік іштарлы пен ызаншатыа бой алдырмасын. Мндай дертті де нер саласында кездесіп алатыны шынды. Озса – нерімен оз, талантымен таныл, дарынымен даралан. р еліктеу мен сергелде солытаудан са бол. Бір данышпанны «Біреуді ізімен жрген ешашан оны алдына шыа алмайды» деген де сзін оыаным бар. Яни, згенікіне зеуреме, з жолыды тап та, одан адаспа. з халыны нерін кие тт, з еліні мдениетін матан ет. «нерпаз болса – р бол» деген лы аламгеріміз Мхтар уезов. рлік те – ерлікті бір трі. Біра бл аыла жгінген, таланта бой сынан рлік болуы шарт.
згеден нерімен озасы. Бізді халымыз – талайдан озан, тарихтан тлалы сыбаасын алан жрт.
лы Даласын н мен кйге блеген, рухын н мен кймен ктерген, аруаыны зін айбынды нранмен шаыран елді рпаымыз. Ендеше, р бол деген сзді жрекке тйсек, рісіміз кеейіп, негеміз молая тспек. нерді киесі де, иесі де – туан халы. лтты мдениетті лы мектебінен мір бойы дріс ал, жасысын жаныа тт. Іздеуден жалыпа.
лтты мдениетімізге амор болу, оны болмыс-бітімін сатау – халытыымыза сын.
Оан ызмет ету – мемлекеттігімізге сын.
лытау – елдігімізге сын.
мір тарихын нерімен де жазан елімізді ертеіне негелі нер ызмет ететін болады.
Отбасы – отан тірегі
Отбасында адам бойындаы асиеттер жарырай крініп, алыптасады. Отана деген ысты сезім жаындарына, туан-туысандарына деген сйіспеншіліктен
басталады.
«Отбасыны негесі – Отан негесі» деп жазан еді кезінде Бауыржан Момышлы. Бл – жай ана сз тіркесі емес. Зор маыналы салмаы бар, жана жылу, ана ызу беретін сз.
Отбасы ндылыы ай кезде де, ай елде де мемлекеттік саясатты жанды жері болып келген жне бола береді. рбір отбасы мен мемлекетті рылымдары сас деуге болады. Оны да з басшысы, трмысты-аражатты саясаты, рухани-мдени, леуметтік-психологиялы жоспарлары бар. Біз туелсіздікті алашы кезеінен бастап бл мселеге жете мн бердік. Бл саясат халыты сімі, бала трбиесі, отбасын руды жне оны сатауды идеологиясын алыптастырып, демографиялы саясатты негізгі тірегіне айналды.
Біріншіден, отбасылы ндылытарды, отбасы жне неке институтын ныайту мселелері оамны моральды-этикалы, рухани-имани байлыын дамытуды, саламатты да салауатты мір салтын стануды негізгі аидаттары оам дамуына сай алыптастырылып, Жалпыа Орта Ебек оамына туді сатысын орнытыруда. йткені, жердегі ркениетті бкіл хронологиясы – кез келген оамны негізі ретіндегі Адамзатты Отбасыны лы тарихы.
Екіншіден, отбасы – те лы ндылы. Талай асырдан бері рбір отбасы – оамдаы рпатан-рпаа жаласан адамгершіл асиеттерді, лтты салт-дстрлерді сатаушысы.
шіншіден, отбасы – з халыа, оны мдениеті мен трмысына деген сйіспеншілікті сарылмас айнар кзі. Сондай-а, ХХІ асырда жаандану дуірі отбасы мен баытты неке ндылытарын дамытуды негізі алыптасан мектебіне айналуа тиіс.
2011 жылы азастан халы Ассамблеясыны 17-ші сессиясында елімізде отбасы дстрін сатап, оны дамыту, Отбасы кнін белгілеу туралы сыныстар айтылып, осы мселе бойынша бізде жаа мейрам пайда болды. Ол – жыл сайын жртымызды жанын шуаа блеп жететін «Отбасы кні». Біріккен лттар йымы шешіміне сйкес жне бізбен тадыры, салт-дстрі сас елдер тжірибесін ескеріп, азастан Республикасындаы «Отбасы кні» – «День семьи» мерекесін ыркйекті екінші жексенбісіне белгіледік. Бл халы тарапынан ке олдауа ие болды.
«азастан-2050» Стратегиясын абылдау барысында бл мселеге жете кіл блдік. азастан – бізді орта йіміз. Демек, ол бізді орта отбасымыз. Осы стратегияда ана мен баланы орауды мселесіне жан-жаты тотала келіп, е алдымен, біз ыздарымызды трбиесіне кп кіл блуіміз керек екенін басты нысана етіп алды. Олар – болашатаы адал жар, асыл ана, шаыраты шырашылары. Батыс мдениетін таламсыз «тоытуды» салдарынан жастарымызды бойындаы лтты ибалы, яды, кішіпейілділік, лкенді сыйлау, кішіге амор болу трізді демі асиеттер рін жоалтпаса екен деймін.
мір сру оай ма? сіресе, азіргідей ым-уыт заманда. рине, иын. Біра р иындыты бір айтуы, р стсіздікті бір баытты шаы болады демеуші ме еді лкендер?
Жаман халы жо, жаман дет бар. Жаман дет жпалы. Ол жрекке тсетін жегі рт. Оы мен солын танып лгермеген, ерсі нрселерге еліктеуге бейім тратын аал жастарды адасудан сатандыруды шараларын мемлекет біржаты шеше алмайды. Бл – жрт болып жмылып, халы болып олдап, бірлесе жмыс жасауды нтижесінде жзеге асатын мселе. Трбие – тал бесіктен басталып, адамны мір бойы йренетін, тлімімен сііретін адами асиеттеріні халыты мектебі.
ХІ асырда мыр кешкен базы бабамыз Жсіп Баласани зіні «тты білік» атты тарихи ебегінде: «Егер ке лына немесе ызына тиісінше кіл блмей, оларды мінез-лы нашар болса, оан баланы кінсі жо, оан кінлі – кесі» деп жазыпты. Данышпанны дрісті сзінде брысты жо. Наыз шындыыны зі – солай. Бл – ке мен ана трбиесіні маызы мен мнін ашатын ой. кінішке арай, азір бала трбиесімен айналысатын ата-аналарды кейбіреулеріні зіне трбие жетпейді. Жаман бала айдан шыады деген сраты да жауабын осы жерден табуа болады. Халыты педагогиканы жаандану жадайындаы топан селіндей апараттан зіне керегін тауып алуы да оай емес.
Мны негізі талама келіп тіреледі. Эстетикалы талам мен этикалы талам те тсіп, тілектес пейілге айналмаса, арты кінішке ласып жатады. азата айтылмаан сз алмаан ой. «Атаа не істесе, алдыа сол келер» деген де сз бар. Трбиені баста кеткен ателігінен кейін сіп шыатын бітеу жарасы – азіргі арияларымызды наласы. Аа буын мен азіргі рпа арасындаы замандар ауысуы жадайындаы «рухани атыыстар» ркениеттер атыысына апаратын бір жол сияты. Са болатын жол. Адап басып, аыла салатын жол.
Халымызды болашаы да, елімізді кркі де – ыз бала. Олар – адірлі азынамыз. Олар – болаша анамыз. Ке маынада алып араса, тіпті, лт анасы. Ал ананы сыйлауды е жоары адами лгісін Мхаммед Пайамбарымыз айтып кеткенін жне зіні негелі ісімен апысыз длелдеп ткенін кллі мсылман дниесі жасы біледі. «йел бір олымен бесікті, бір олымен лемді тербетеді» дейтініміз де содан.
Жер бетіндегі тіршілікті жаластырушы, мірді зартушы, рпа ластырушы – ана деген сзде лкен рі аса маызды философия жатыр. Біз осы мгілік тжырымнан саба алып, отбасыны, Отанымызды тірегі, жасылыты тілегі – Аналарымыза мір бойы адал ызмет жасауымыз ажет. Ана – отбасыны тірегі, ал отбасы – Отанымызды жрегі.
Отбасына деген рмет аншалыты зор болса, оан артылатын міндет одан да орасан. «Отбасы – Отанны тірегі» дегенде аншалыты мол маына жатанынан-а осыны аарар едік.
аза «яда не крсе, шанда соны ілерсі» дейді. Бл – лы Даланы лаатты педагогикасы мен дана бабаларымызды рпа трбиесіне мейлінше мн бергеніні айнасы.
Біз бгінде, ит етсе трбиешілер мен малімдерді, отбасы мен ортаны, одан асып оамды кінлауа бейімделіп барамыз. Тегінде, трбие мселесін ркім зінен бастауа тиіс. Демек, райсымыз бгінгі жне болаша рпаа бадар беретін пікір-пайымымызды айтып, жеке іс-рекетімізбен лгі-неге крсетуіміз керек. Сонда ана жртымыз жаандануды жмырына жтылып кетпей, азаы алпымызды, днекерлі дстр-салтымызды сатай алады. Сйтіп, лтты болмыс пен рухани ндылытардан, кісілік пен кішілік асиеттерден ол зіп алмайды.
Келешекті кн тртібі крделене бермек. Оан тлім-трбиесі ата-баба сиеттеріне сай алыптасан, денсаулыы мыты, намыс-жігері мен ажыр-айраты кемелденген, білім-білігі заман талабына лайыты жан-жаты жетілген л-ыздарымыз ана асая арсы тра алады. Сондай рпа ана лтымызды пайын тгендеп, халымызды еселі ертеін нрландыратын болады. Ондай сапалы да саналы буына біз жалыз Отанымыз – Туелсіз азастанны тадырын еш аласыз сеніп тапсыра аламыз.
Тосан ауыз сзді тобытай тйініне тоталса, осыны брі – ордаа айналар отбасыны орасан зор мерейі мен мртебелі міндеті. йткені, отбасы – Отан ндылыыны айнар кзі.
лы дала лааттары (5-блім)
(лы дала лааттары: Екінші блім)
(лы дала лааттары: шінші блім)
(лы дала лааттары: Тртінші блім)
(лы дала лааттары: Бесінші блім)
(лы дала лааттары: Алтыншы блім)