Жаырып келер жас толын

Елімізге бойына ата-бабамызды ел мен жерге деген сйіспеншілік асиеті дарыан,

егемен елге аянбай ызмет ететін, ой-рісі ке, алыр да жректі,

сауатты да саламатты азаматтар ажет.

«Жастар – бізді болашаымыз» дегенді жиі айтып жреміз. Алайда, айту бар да, оны маынасына тере бойлау таы бар. Бір араанда, брі де тсінікті. йтсе де, солай болуы шін жмыс жасауды мні тіптен блек.

Осы орайда, мына тмсіл еске тсіп тр. Ауылдаы кпті крген кнекз, ккірегі шежіре абыз асаала бір кісі келіп, «Мені жртымды сынап берііз, болашаы андай екен?» деп ола салыпты. Сонда абыз: «Анау кнді кріп трсы ба, андай міні бар, тнде айды кресі, андай трі бар?» депті. Келген адам да ара жаяу болмаса керек, «Ата, алысты болжау иын ой, жаынды крііз, жаныыза ілііз» десе керек. Сонда ария: «Олай болса, жртынан жаын не бар, жастарыды келіп крсет, сонда айтайын» депті. Ертіп келген жастарын кріп: «Боламын деп тр екен, болар, озамын деп тр екен, озар, бетінен апаса, еліні ертеі баянды болалы тр», деп батасын беріпті. Бл тмсіл лем халытарыны біразында болса керек, біра осы сз бізді аза жерінде туандай болады да трады.

Туелсіздік алан тста, сіресе, 1993-1994 жылдары елдегі аражат тапшылыына байланысты аса крделі кезеді бастан кешуге тура келді. Нары атынасыны иындыы оны задылытарына лі бейімделе оймаан халыа ауыр тиді. Ол кезде кптеген ата-аналар шін баласын шет елде оыту іске аспайтын арман болып крінетін. аржы тапшылыы жомарт елді де олын байлады. Дегенмен, туелсіз мемлекетімізге озы ойлы, білікті мамандар ажет екенін ескере келе, сол тста біз туекел деп, жастарымызды алыс шет елдерге оытуа бел байлады. Ол шін арнайы халыаралы бадарлама абылдау ажет болды. «Бітер істі басына жасы келер асына» деген демі сз бар ой. Жанымдаы серіктерім айтанымды ынып, тапсырмам бойынша жаа, тарихи бадарламаны ережесі мен аидаттарын тзіп шыты.

Осылайша, 1993 жылды кзінде, натыра айтанда, 5 араша кні арнайы Жарлыа ол ойып, «Болаша» бадарламасыны тсауын кестік. Сйтіп, жастарымызды шет елдерді алдыы атарлы жоары оу орындарында оыту мселесін тбегейлі шешетін халыаралы іс-шара мірге келді.

Бл мемлекеттік жастар саясатыны атап айтарлытай наты крсеткіші болды. Жастар сті, кадрлар жетілді, маман тапшылыы жойылып келеді. ш кезенен тратын бл бадарлама міндетін млтіксіз орындауда.

Алашы оыандарды алды азір жігіт аасы жасына да жетті. Ол тлектер сенімді атады. Сйтіп, шет елдерде жан-жаты білім алып, жаа мамандыты, тілді мегерген мамандарымыз туелсіз елімізді р саласында ебек етуде. Оларды ішінен суырылып шыандар азіргі кезде елімізді жоары лауазымды мемлекеттік, коммерциялы рылымдарында елеулі ебектерімен ел кзіне тсіп, кадрлы рамды толытырды. Жастарына арап, жртыны болашаына болжау айтан ария уаытты берген баасы бойымыза т, басымыза ба, мірімізге рлеу болды. Жалпы, ай істе де аыла суарылан туекелді аыры айырлы болатыны аиат. Абыз айтандай, баытты рпа, жас рпа азір азат елімізді абыройын алыс-жаын шет елге де, зімізге де танытып жр.

ткен асырды басында «оыан» деген жаа термин дниеге келген. Жиырмасыншы жылдары мыр кешкен рпа сол кездегі иындыты жее отырып, жоты пен аштыты ос кпеден ысан ысымына тзе білді де, олы жеткенше арманып, аяы жеткен жерден білім алды. Бірі азана, бірі Петербора, Уфа мен Орынбора мтылып, даланы жайлаан сауатсыздыты слбасына айсар жігерін арсы ойды. иналды, алайда, асарлы арманны тізгінінен айырылмады. Жаа дуір білімді рпаты ажет ететінін барынша тсінді. Сол кездегі айсарлы пен ерік-жігерге адам таалады. Алаш ксемдері бір маманды тірегінде ана алып оймай, сан алуан маманды пен трлі пндерді игеріп, оны іске асыруда азаматты алырлы, айраткерлік уат таныта алды.

Жалындап мыр кешкен жастыа не жетсін, шіркін?! Жаса тн самау, іздену, лшыныс пен штарлы, міне, осыны брі – арманны а анаттары. Осы ретте аа рпаты алдындаы парыз: жас рпаа аыл айту, жн сілтеу, жоба крсету. Жаандануды жасы жаы да бар, зиянды жаын да байамаса болмайды. Интернет жйесі, апаратты топан, коммуникациялы кл-ксір деректер мен дйектерді сзіп алып, оны азіргі заманы білім леуеті ретінде біржаты, таламай абылдау дрыс бола бермейді.

Мселені дрыс жола оюды екі жаы бар: бірі – отбасындаы трбие, білім игеруді тадаудаы оларды ам-арекеті, здеріні лгі-негесі. Брындары «Кітап – білім блаы» дейтін едік. Ал азір ше? Кейде, тіпті, ойланып аласы. Біра кітапты ндылыы жойылма емес. Несін жасырамыз, азір ата-аналарды зі, сіресе, кейінгі 80-90-жылдардаы буын з балаларына кітап оуды жай-жапсарын жеткілікті трде тсіндіре алмайды немесе здері де тсіне бермейді. Оуды ойан адам ойлауды ояды. Ойланбаан жерде орынды тірлік болушы ма еді? Оны арты жеіл кнкріс, жасанды штарлыа апарып соады.

Екіншісі – мектеп стаздары балаа кітап оуды маызы мен масатын, нені оып, нені оюды йретуден жалыпауы керек. Заман талабына сай оитын кітаптарды тізімі мен дестесін жеткілікті трде тсіндіріп, жеткізіп отыруы ажет. Бл салада йымшылды, ізденіс керек. Жас рпаты алдындаы трбиені парызы мен арызын жос­парлы дегейде ана атару малімні лсіздігін крсетеді. иялын анаттандырып, білуге деген штарлыын арттыра алмаан адам шкірттерге алай неге болады? Мндайда ата-ана стаза кмекке келіп, бірлесе ебек етулері тиіс. «стазы жасыны стамы жасы» деген пікір сондайдан алыптасан. стаздарды беделін тек материалды трыдан шешеміз деу дрыс емес. Адамгершілік ндылытарды арттыру арылы да стаз беделін ктеруге адам жасауымыз ажет.

стазды – лаатты ксіп, мртебелі маманды. лы аламгер рі стазы болан Мхтар уезовті оны здік шкірті академик Зейнолла абдоловты «Мені уезовім» деп айрыша атауы, ерекше адір ттуы елге лгі болды. Халымызды тарихында лт стаздары болан. йгілі Аханы – Ахмет Байтрсыновты туан халына стазды етудегі ебегі ерлікті аса жоары лгісі десек, кез келген стаз «ондай болма айда деп, айтпа ылым сйсеіз» деген абыз Абайды сзін з мамандыын мегеруді мгілік лгісі деп абылдауы керек. Міне, сонда лгі дариды, дріс даналыты жолын ашады.

Біз де бала болды. Бізді ауылды шаын кітапханасындаы кітаптарды, сіресе, ерлік, отаншылды, соыс жне бейбітшілік таырыбындаы кітаптарды мабасы тозып, олдан-ола жиі ткені бден байалып тратын. з бетімізбен ізденіп оыды. Сол ауылды абыройын асыран кптеген белгілі азаматтар болды. р мамандыты небір майталман шеберлері шыты. Ол шін рашан стаздарымыза, бізге жн сілтеген аа рпаа тек ана рахмет айтумен келеміз. Е лкен рахмет стаздан шкірт озып, кпті лгісіне айналан іске айтылуы керек.

Бізді бала кезімізде кешке арай бір йге жиналып, батырлар жырын, халыты иссаларды, аын-жырауларды толау-дастандарын оыту дстрі болатын. Ауыл адамдары жиналып алып, батырлар жырын оытанда, біздер соны лкен дреже кретінбіз. ранды ирааттап оыандай рухымыз, жан дниеміз жадырап, келелі іс, кемел тірлік тындырандай мараюшы едік.

Батырларды аскй жаумен шайастарын, алапат айаста жарадар болан шаын, елін саынып, жанарлары жаса толан сттерін оыанда аналарымыз, сіресе, желереміз: «ой, дние-ай» деп крсініп, жаулытарыны шымен кздерін сртер еді. Олар жараларын таып, арыматарына мінгенде, алдаспанын ола алып, айбаттана ас дшпана атыланда, й ішін кілді толын билеп, келеріміз бен аналарымыз шырайлана шаттанып, шадыман шуаы бізді бала жректерімізді шарпып тетін. Тайымызды Тайбурылдай, аса лынымызды амбарды ара аса тлпарындай кріп, Кендебайды Керласын ерттегендей-а елегізіп алушы едік. Осынау сулелі сттер бізді рпаты жігер мен лшыныса, крес пен туекелге, батырлы пен батылдыа, е бастысы, отансйгіштік асыл асиетке алып келді.

Ел шін ерлік жасау масаты бала кезден алыптасады. Ол – кені анымен, ананы стімен, халыты лы салт-дстрлерімен берілетін аса ымбат асиет. Осы асыл асиетті жректерге жеткізуге жртымызды жауар азынасы – батырлар жыры ерекше лес осты. Жырауларымызды жауынгерлік рухы бізді отаншыл етіп баулыды.

ірдегі Сйінбайдан тартып, Жамбыла жаласан ерлік жырлары, Сраншы, Сауры, арасай батырлар туралы дастандарда алыптасан ерен ерлерді болмыс-бітімдері бізді анаттандырды. атарлас жатан ырыз еліні шуу дегенде ша аппас шайырларымен аза аындарыны айтыс­тары, ондаы ерлік пен елдікті астасан айбары мен сара сзді майданы бала кнімізден бізді лы мектебіміз, лаатты стазымыз болды.

Баяыда Асан атамыз Желмаясымен жйткіп жріп, азаты байта даласыны шы-иырын шарласа, азіргі заманда алып самры – а анат лайнерлер барар жеріе п-стте алып жетеді. айда барса да, ай трде отырса да – мемлекетіні мерейі. Кп жадайда халыты рухы, елді ниеті, з бойыдаы азды-кпті аыл-рекеті тыырытан шыарып, ттиылдан жол табады. Сондай сттерде бір кезде стаздардан алан трбие-тлімі кмекке келіп жатады. лт лыларыны лааты кмек олын созады.

Асан айы бабамызды азаты жер-суына арнап айтан болжамдары мен баалары, арап отырса, те табии рі ылыми-географиялы рі леуметтік мселені молынан амтыан лкен сараптамалар. Жбан Молдаалиев аамызды: «Асан боп туып азатар, леді Асан айы боп» деуінде осыны тере сезінгендік пен тар кезені ксікті кініші атар рілген. Асан атаны айтандарын саясат сайысында да ескеруді жолы бар. Бл бізді жастарымыз шін аса нды неге деп ойлаймыз.

ай кезде де зімізді жолымызды жаластыратын жастара сенім білдіруіміз керек. Сенім білдіре отырып, жауапкершілік жктеуіміз ажет. Жастарды бойындаы жаман асиеттерді зін айта трбиелеп, оны жасылы пен ізгілікті ізіне салу – бізді орта міндетіміз.

сіресе, оамымызда орын алып жататын жеморлы, сыбайласты, жершілдік, рушылды секілді сйкімсіз деттер жастар жрегіне онбауы керек. Блар – жпалы келесіздіктер. Оларды бойларына да, ойларына да теріс пиыл онатамаса екен деп аладаймыз. Осы баытта тзу жолдан тайып, халы алдындаы арызы мен парызын бзандара кіліміз жібімейтінін, ымырасыз екенімізді жастарымызды білгенін алаймыз.

Мны баса айтып жатанымыз, жастарды жосысыз орытып-ркіту емес, естілеріне ескертіп, сетіндеріне негелік сз айту. «сек, тірік, матанша, еріншек, бекер мал шашпа», деп Абай хкім айтып кеткен бес жаман іске азір таы да бірнеше тйткілді тсініктер осылды. Блар – «енжарлы, жеморлы, масатсызды» деуге келер. Абайдан брын да болан рушылды деген «дерт» сйегін сйретіп лі келеді. Мнымен кеестік кезеде де кейбір ааларымыз аздап «ауыран» болатын. Біра партиядан оратын, басын орап, бпантайлайтын. азір тыртан партия, ттиылдан тсайтын оамды йымдар азайасын, ол да басын айта ктеріп, бгінгі рпаты кеудесіне мсынуда. Шорт кесіп тастауымыз ажет.

Алыс елдерге масат уып, туелсіз елімізді сенімін аралап бара жатан жастарды алдында сан тарау жол тр. Баяы ертегіде айтыландай, сола тартса солылда, оа тартса омпылда, тура жрсе трге шыар баыт айындалма. Сондытан да жас рпа тура жруге тиіс. Алдыда арман тр, артыда алашы тр. «зге елге барып слтан боланша, з еліде лтан бол» деген бабаны сзі жрегіні трінде, рені рінде болсын.

Аа буын мен жас рпа арасындаы рухани-леуметтік байланысты алтын тіні ажырамай, зара сабатасты пен ксіби ріптестік анатын кеге жая тссін деген тілекпен ртрлі ты бастамалар мен жааша талаптарды жзеге асырып та жатырмыз. азір ауызекі сздерде: «Жастарымыз жалау, жмысты жеілін алайды, ебекке енжар, ата ксіптен ат-тонын ала ашып жатыр» деген пікірлерді де естіп алып жатамыз. Бан аладаймыз. оам да, жртымыз да аладайды. Ала кілді алыр жастарымызды парасаты таратпа. Оларды табысты адамы мен намысты іс-имылы сабыра шаыруы тиіс.

рине, бес сауса бірдей емес. Ел болан со, ішінде текті де, тентек те болады. Бл – атамзаманнан бері бар аиат. «Тентекті тентек десе, бркі азандай болады» деген емес пе? Тез асында исы ааш жатпайтыны секілді, таылымды тлімгер табылса, талапты жасты жолы ашылып, баы жанбай ма?

Бізді мемлекеттік жастар саясатындаы е бас­ты тжырым-станымымыз да осы болса керек. Бл баытта жасалып жатан жйелі жмыстарды нтижесі жо деп айта алмаймын, бар. Біра лі де жастарымызды жан дниесін ашуда жаылып та, жетпей де жатан жерлеріміз бар. Бл кейде мемлекеттік рылымдарды зінде талапты жас­ты тадап табу, оны зіне лайыты лауазыма таайындауда трешілдік пен кілжыпастыты, тіпті, кейде сыбайластыты да крініп алып жататынын сте жасыруа болмайды.

Бала трбиесіндегі ата-ана рлін з дрежесінде атармай, тым жалпашешей болып, еркелікті шегінен асырып, есерлікті ауылына жіберіп алып жатан жопыз ба? Баралы апарат ралдарынан ата-анасыны ызметі мен мансабына мастанан бозкпелерді деп пен ибаны жиып ойып, оамды орындарда алыптасан ережелерді манс ететінін, жнсіз тайрадап, жгенсіз сайрандайтынын оып-кріп аламыз. Бл отбасындаы трбиені ойдаыдай болмауы деген сз.

Біз «баланы – жастан» деген сзді азір кп айтпайтын болды. бектей беретінімізден рккіректеніп бара жатан рпаты бетінен айтаруды елдік дстрін жааша жаыртып, оны оамды, мемлекеттік мселе ретінде арайтын мезгіл жетті.

рине, з олыды зі кесе алмайсы. Біра бітеу жараны кесіп тастамаса, ол ана шабады. ана шапан жара жана шауып, жрта жады. Жаман детті жпалы келетіні секілді, трбиені тексіздігі де теперішті тірлікке жол ашады. Оны емдейтін – елді салт-дстрі, ата-ананы лгі-негесі. Одан ала берсе, ортаны тлім-трбиесі. Осыны дріптеп, халыты жрегіне жеткізуде атарылар жмыстар шан-теіз. Бан тиісті жауапкершілікті мемлекеттік органдар да, жалпы халы та жмыла бірлесіп, жйелі жмыстар жргізуі керек.

ай заманда да скеле рпа ке кріп, о жонып, шеше кріп, тон пішіп скен. Халымызды сан асырлы мектебінде алыптасан даналы дрістері лі де з ресін жойан жо. Тек солар, тені аузы ашылмай тншыып, енжарлытан ертеін ктіп жатан секілді. лтты сананы трге шыарып, тбе бидей рметтесек, ндылы деп абылдап, отбасыны ожданы, й-ішіні рміздері деп тйсінсек, тадайымыздаы сзіміз, мадайымыздаы баымыз арта тспей ме?!

сер жаса – ріс ке, неге мол. скеле рпа зіне керекті рісті білім мен ылымнан табады. Ендеше, жасыа, жааа мтылу керек. Туан тіліді, халыны тарихын, салт-дстрін біл, зерделе, міріде лгі тт. Туелсіздікке ызмет ету жолындаы аылы мен айраты адал мрат, аса армана толы болса, баратын жері, шыатын трі де биік болма. Ебекпен тапан абыройды ашамен, дулетпен лшеуге болмайды. Аша кп боланмен, денсаулыты сатып ала алмайсы. Жас кезіде саламатты мір ср, спортпен айналыс, «тні сауды жаны сау» деген халы сзін лаыа йып с.

Біз – ат лаында ойнап, ырды желімен жарысан, ралайды кзге атып, крескенде жауырынын жерге тигізбеуге тырысан елді рпаымыз. Бл асыр – е алдымен, жастарымызды асыры. Жаа мыжылдыта азастанны байраы биік, табысы ерен, ораны берен болады деп сенеміз. Сенімні сергектігі – еліні ержеткені. Ол – бізді баытымыз. Елді баыты.

Жас кезінде адам еліктегіш болады. нерді негелісін, ылымны жаашылын, дстрді озыын тада. Таламы таза болсын, талабы о болсын, сонда ажеттіні тауып, керектіні аласы. Мансапты сатып алуа болар, біра ол траты болмайды. Мадай тері тгілген, адал ебегі крінген мансап – жан серігі, айнымас досы.

лкенді сыйла, арттыты адірле. Сен де артаясы. «Ата-ананы адірін балалы боланда білерсі, аайынны адірін жалалы боланда білерсі» дейді дана халымыз. арт – адірлі аылшы, ымбат сырласы, зілі жарасса, рдасы. «зілі жарасса – атамен ойна» деген де халымыз. зілі орынды болсын, клкі онымды болсын. Елімізді крнекті шайырларыны бірі Трмаамбет: «Тал жібектей таза сз еш жеріді жырмайды» деген. Тамаша сз, тапыр тееу. лгі алса – стазы. Жасы сзді тыдай біліп, жадыа тоы.

Адам олымен жасалан игілікті брі – ымбат азына. Оны толтыратын да сен, елеулі лес осатын да сен. Еліні асыл нері, дебиеті – халыты тарих. рсіз уен, рда-жы ыра, сзі сйы шыармаларды топаны аптаан азіргі кезде жастыты желімен адасуы оай. Жол табуы иын. Дрыс жолды табу шін жаныны рухани сзгісін таза ста. аламтордаыны брі аламат емес, мнда жаманат та, кесапат та бар. Деректі брі де дайын дние емес, екшемесе, есе кетеді. Кеткен есені айтара алмайсы.

азіргі заманы техниканы тілін біл, оны саналы трде керегіе жарат. Жасыа арай тада, жадайыа арай ттын. Халымызды бойынан матаншаты дады да кездеспей алмайды. Ол – лаат емес, кінрат. Кінрата кіді таламмен ара. Жалыз жріп жол тапанша, адастырмас кппен кеес. Халыты аиданы асиетін, ата-бабаны сиетін станса – абыройы аса, беделі бекем.

олы тисе, кітап оы. Кітап оымаан адам ойлау­дан алады. Демек, уаыттан тылады. Ал уаыта ілесе алмаан брінен айырылады. Уаыт – алтын азына, біра оны сатып ала алмайсы. Ол – самаан сар, жйткіген тлпар. шса да, зымыраса да жеткізбейді. Мойын брмайды, айта онбайды. Кп нрсені есеруге болады, біра уаытты жее алмайсы. уанмен жетпейсі. Оан білімі мен таланты ана ттеп бере алады.

Талант – кне грек еліндегі салма лшемі. Демек, талантты да з салмаы бар. Оны салмаын бойыдаы дарыны, ойыдаы танымы, жректегі жарыы лшей алады. Шын талант кншілдіктен таза, кндестікті ауылынан алыс болады. Алайда, оны оранышы ылаудай ана. «Таланта кмектесу керек, дарынсыздар зі де жол табады» деген тмсіл содан алан. Сондытан, дарындыа жатас болу керек. Шын талантты шындыы шымыр, соан сйен. секшіні р сзі ыыр, одан бойыды аула сал. секшіні сзі ртемесе де, кйе жаады. Содан са болайсы.

Ел мен ерді арасын сенім жаындастырады. Сол сенімді за жылдар бойы абыроймен аралап келеміз. Аты демім аланша, л-дрменім таланша, халы жгін ктеруден ашпаймын. Бл – мені президенттік те, перзенттік те парызым. Елді жгін ер ктерер, ерді нын ел ктерер. адірін білер халы болса, ер жігітке одан асан баыт жо.

ысасы, бл асыр – бізді асырымыз. Демек: «Бл асыр аза шін алтын дер ем, даымды лем білді, салтымменен. Кеудемде жаным барда ктеремін, аянбан, не ктсе де халым менен!» –дегеніміз жн болар!

рбір жас рен осындай масатты мрат ттса, ел ертеі нрлы болма!

 

Есесі биік елорда

Астана халымыз асырлар бойы мтылан азастанны шынайы

туелсіздігіні тарихи рмізі мен уатты аидасына айналды.

Туелсіздік тізгіні ола тиді. Халымыз асырлар бойы асаан ажолтай кніне жетті. Жаа жолды басында, жаа жеісті асында трды. Алашы адал адамды асаалдарымызды а тілек, ажарылап баталарынан бастап, келер кндерді келбетіне ілдік. Ойымызда кп масат, аса армандар трды. Туелсіздікті тал бесігі болан, жртымызды жауары, кілімізді гауары – Алматыны айбынын да, айдынын да азыранан кезіміз жо. Біра астананы ауыстыру, оны жаа оныса кшіру туралы ой ккейде кптен жр еді.

аза тарихында астана болан алаларды барлыы да з кезінде лтты сіп, ркендеуіне тікелей сер еткен. Оны брін ата тарих айтып береді. Сыр бойындаы Сыана пен Сауран, Жайы бойындаы Сарайшы, анау киелі Тркістан, олардан рідегі Суяб пен лан, Баласан мен Жанкент, хижрадан ыры жыл брын ірге ктерген кне Тараз, ысасы, лы Даланы р иырындаы сол тарихи мекендерді брі орда ауыстыруды да илы кезеін бастан кешкен. Еуразияны алып даласында салынан сол алаларды ата-даы рыма да, ырыма да тегіс белгілі болан. Бл жнінен де матана аламыз.

2001 жылы жаа астанамыза Жоары Шапаатты Рим Папасы Иоанн Павел ІІ келді. Бл – азастан тарихындаы елеулі оиа. Сол онаымызды рметпен айтан мына сзі лі есте: «Мен бір кездері мдениет пен сауданы маызды орталытары болан Баласан, Меркі, лан, Тараз, Отырар, Тркістан секілді жне баса алалара таданыспен кз саламын. Оларда Еуропа шін Аристотельді ашан бу Насыр л-Фарабиден бастап ылымны, нер мен тарихты крнекті айраткерлері тран». Кезінде лы Даланы міршісі болан Трік аанаты Дунай жаалауынан Корей тбегіне дейін, Гоби даласынан Байклге дейін шыандап шыып, жайылып жатты. Бумын аанны бйрыы жріп, айтаны болып тран заманда дурені тасыан Трік аанаты талауа тсіп, ырысы ашты. Хан рпатары арасындаы таа талас кезінде тапанынан айырылып, берекесі кетті.

Жалпы, ата тарихты андыз-андыз сілемдері дрілдеген дуренні тбіне жеткен алауызды пен зара ырыс екенін тайа таба басандай етіп айтса да, та таласы мен ба таласы кне тркілерді кн тртібінен тсе оймаан. арл мемлекетіні астанасы болан лан да, одан кейін осы дрежеге ие болан Тараз да, одан беріде мыр кешкен Дешті ыпшаты астанасы Сыана та осы зауалдан тылып кете алмаан. Ткерісті толыны аза даласын жайлаан тстан кейінгі алас-апаста далалы лкені алашы астанасы болан Орынбор да жаа оам руа мтылан айраткерлерімізді тірегі боланмен, жртымызды жрегі бола алмады.

Базы тарихымызды баянын арап отырса, кшпенді атанан халымызды аласы да, панасы да боланын креміз. Топыра жапан алаларды ойнауын аршыса, садаты жебелері мен ылышты сынытары з дуірінен хабар беріп, сз желісін шешіп оя береді. Ои білсе – олжа, тани алса – тарихы, жаза алса – жадыды оятар рухы. м басан тарих бізден ол кндерді алып ашанымен, сол секілді ондаан ойраны шыан алаларды шерлі шежіресін жеткізеді. Біз оиалары атпар-атпар, ал «оулыы жп-жа» тарихымызды тілі жмба тарауларын енді ежіктеп оып, жаадан жазып жатырмыз.

Астананы ауыстыру еріккенні ермегі емес екенін де ескерте кету артыты етпес. Адамзат тарихында мндай адама баруды сан илы себептері мен исынды аидалары жетіп жатыр. Жиырмасыншы асырды жзінде ана азастан зіні бас аласын бірнеше рет згертті. Елдер мен мемлекеттерді тарихына кз салып араса, біз бл жнінен де кбінен кш ілгеріміз. Бл трыдан келгенде, кшпенді мір кешкен кнтерілі жртымызды анында бар, асиетінде ізі алан дстрі айта жаырды. Ал туелсіздік тсында астананы ауыстыру тарихи ажеттіліктен туындады.

Жиырмасыншы асыр аяталып келе жатты. Жаа мыжылдыты табалдырыы алдында талай міндет-масатымызды саралау ажеттігі туды. Геосаяси жадай, тарихи рдіс, экономикалы-леуметтік даму барысындаы байыпсыз жадайлар, ндіріс пен нерксіпті жаа кезеге бейімделуі трысындаы тйткілді тйіндер ойлантты. Клік-атынас логис­тикасын заман талабына арай бейімдеу, ылыми дамуды мірге ыайлануыны негізін жааша ру секілді, бдан зге де сіп-ркендеуімізге ріс ашуа тиісті зекті жайттар мен себептер елорданы ауыстыруды ажеттілігін кн сайын байата бас­тады. Кілде тзілген ойлар сызбасы біртіндеп алдаы іс-рекетті крнекі ралдары сияты санада айшыталып, толандыра тсті.

Бгінгі жаандану шаында жаа ала салуды мселесі аса иынды туызбайды. Не керекті брі де бар. Расында солай ма? Асыыс ойласа, оай секілді крініп кететін істі артында лкен проб­лемалар туындап шыа келеді. ала салу тгілі, й салуды да машаатын бала кезден кріп скен рпаты кіліміз.

Бізді ауылда Биша деген крші апамыз болды. Жолдасы айтыс болып кеткен жалызілікті жан еді. Сол кісіні йі бден тозып, июы ашып тратын. Ауылдастарымызды брі аяушылы білдіргенмен, ешкім де ол шын соза оймады. Дрысы, соза алмады деген жн-ау? рине, ол кезде жетпейтін зат кп, елді де мелдектеп отыраны шамалы. Крші апамны ждеу жадайы кемді де ойлантан болу керек, бірде ауылдастарын жинап, Бишаа жаа й салып беру туралы бастама ктеріп еді, ауылдастары бірауыздан олдай кетті. Асарлатып й трызып, жасы апаны жаа йге кіргізді.

Бл жадай бала кілімде демі де сулелі ст болып алып ойды. Ол кісіні менімен рдас Сду деген жалыз лы болатын. Жаа йге кірген Сду андай уанса, мен де сондай уандым. Кіндік шешем Нрыз апа мен анам лжанны асар кезіндегі айрыша белсенділігі де мені мейлінше марайтан еді. Мндай жарын мысалдарды аза ауылыны кез келгенінен круге болар еді. Бл да бізді халыты азаматты дегейіні биіктігін крсетсе керек.

Біздер бала кезден орта іске уануды йрендік. Орта іске жмылуды йрендік. Игілікті жаа істі бастауа лшынып тратын болды. Бала кезімде Мырзабала жемні жан лемін баураан ертегілерін кп тыдап скендіктен де болар, зімді бірде бес аруы бойындаы батырдай, бірде кк жзінде самаан ыран стай, енді бірде ауыздыын шайнап, аршындай шапан арыматы жалына жабысан шабандоздай елестетіп, ттті ияла шомып жатушы едім.

азір блдіршіндеріне ертегі айтатын ата-желер аз. Ата-аналар да жрдек замана сай тыным таппайтын болып алды. Уаыт та, заман да, адам да асыыс. Тсінікті жайт: асыпаса, лгермейсі. Жаяу-жалпылай, ат-арбамен жріп, бар шаруаны тындыратын ке-шешемізді сабырлы жздері осындай кезде кз алдыма келіп, таалатын да кезім бар. Соан орай ойа да аласы. азаты «асыпаан арбамен оян алар» деген тмсілінде бір тиы сыр жатан секілді. Ол «сабыр тбі – сары алтынмен» сабатасады.

Тарихтаы Трік аанаты лан-байта даланы лы бірлестігі боланы – азір даусыз дерек. Біз азір осынау тарихи тиыты ты трыдан ашып, рі ткенімізді неге ете отырып, «Біз лы Даланы еліміз» деген тсінікті жааша рухта жаыртуды сынып отырмыз. Бл сздер – бізді киеміздей ркендейтін жйеміз. Жаа трпатты мемлекет орнытыру процесіндегі белгілі бір белесті орыту трысынан алып араанда, біз осынау салтанатты да сардар сздерді р аза баласыны жрегіне нр мен сыр ятындай дрежеде лытауымыз ажет.

ылыш пен найзаны заманы тті. Зіркілдеген зебіректеріізді зі азір ару-жара мражайында тр. азіргі рухты сз – лтты танымын да, тарихын да толайтын сз «Мгілік Ел» болуы керек. Бл сз халыты з ккірегінен шыып, р адамны жрекжарды сзіне айналуы ажет, сонда ана лы масат зіні межелі биігіне шыады.

Астананы ауыстыруды гімесі лі кнге дейін айтылады. Біліп айтып, остайтындар да, білмей айтып, сынайтындар да кездесіп алып жатады. Біра алай айтса та, жаылан не тылан жеріміз жо. Сондытан, астананы кшіруді кейбір жайттарын осы жазбаларды ааза тсіру барысында, орайы келгенде, кп кіліне сала кеткенні артытыы болмас.

1925 жылы, арада трт жылдан сл асатын мезгілде, аза елі астана ауыстыруды кезекті адамын жасады. Сол жылы Амешітте ткен азастан Кеестеріні V рылтайында республика аза Автономиялы Кеестік Социалистік Республикасы болып айта аталып, жаа елдік тлжата ие болды. Бас ала атауы ызылорда болып бекіді. Біра елді баса ірлерінен шалай, табиаты атал, жазы аптап ысты, суы тапшы ызылорданы тпкілікті елорда болу ммкіндігі уаыт ткен сайын иындай беретіні белгілі еді.

Ммкіндігі шектеулі аланы трінен ке-байта аза жеріні р иырына жедел басшылы жасау, наты міндеттерді орындалуын адаалау проблемаа айналды. 1927 жылы ендігі астана 1921 жыла дейін патшалы Ресейді мірімен Верный атауын иемденіп тран алаа оныс аударатыны туралы наты айтыла бастады да, негізгі кшу, тпкілікті оныстану 1929 жылы жзеге асырылды. Алматы осылайша тпкі арманды орындауды тарихи міндетін атаран, азаттыа жол ашан ажолтай ала болып, туелсіз мемлекетімізді мгілік тарихына енді. Алпыс сегіз жылды астаналы тарихы бар Алматыны кшін келешекке затуын тарихты жаласы деп тсінеміз.

Алматы зіні аса та слу бейнесін сатау шін астана мртебесінен з еркімен бас тартуы тиіс еді. Оны дстрлі дрежесінен айыру, натыра айтанда, аланы инфрарылымын экологиялы жне геофизикалы жаынан сауытыруды да басты жолы болды. Бл іскерлік идеясыны дрыстыын уаыт длелдеді. Алматы бдан жетімдік крген жо, айта зіне тетелес бауыр ала тапты. Тынысы кеейіп, трлене тсті.

«Ой, несін айтасыз, Ша десе, Ша еді ой» деп лы аламгеріміз Бейімбет Майлин жазандай, несін айтасыз, лемде Алматыдай слу ала сирек, тіпті, жо десе де боландай. Біра, уаыт талабы андай да сезімнен жоары тратынын заман кші апысыз длелдеп берді. 90-жылдарды басында алада экологиялы, демографиялы мселе зіні шекті дегейінен асып, аланы алыпты міріне олайсызды тудыра бастады. Ардагер аланы «денсаулыын» сауытыру ажеттігі байалды.

Халы саны бір миллион екі жз мыа жетті. Кезінде трт жз мы трына арналып азан шыра салынан Алматы тынысы тарылып, булыа бастады. Жер тапшылыы туындады. Кк азайды. Клік кбейді. Ауа тарылды. Алматыны болашаын ойлау мселесі кн тртібіне ойылатын мезгіл жетті. Алматы экономикалы-леуметтік, экологиялы-геофизикалы жне геосаяси жаынан тар шеберге тыылып, ала аумаы мен халыны су рдісі арама-айшылыа душар болды. сіп-ркендеу рісі шектеле бастады. Кіл жеткенмен, клем жетпеді. Инфрарылым екі иытан дем алып, инженерлік жйе сыр берді. аланы даму арыны тежеліп, ммкіндігі тйыа тірелді.

Сйтіп, байлам жасайтын кез келді. 1994 жылы сол кездегі азастанны Жоары Кеесі депутаттарыны алдына астананы ауыстыру туралы тарихи мселені шыаруа бел байладым. Бл кн
6 шілдеге сйкес келді.

Тыш ксіби парламент аталан депутатты корпус бл мселені бірден ызу талыа салды. Дау да болды, далаба да болды. остаушылар да, арсылар да аз емес еді. Астананы ауыстыру ерлігіні ертегілердегі батырларды іс-имылындай боланын уаыт крсетті. Халы олдады, сенді. Ел сенімі есемізді ктерді.

Астананы дайындау жмыстары бан дейін те шыл рі іскер арынмен жргізілді. Инфрарылымы лсіз, сіресе, ыстан ыли да ысылып шыатын Амола аласын замана сай алаа – астанаа айналдыруды стратегиясы мен тактикасы дрыс жола ойыландытан, аланы дайындау процесі белгіленген кесте бойынша ата тртіппен жргізіліп отырды.

Сонымен, 1997 жылды азан айынан бастап жаа елордаа баыт алан тарихи кш озалды.

ХХ асырды аяталар тсында тарихымызда алаш рет елді лтты мгілік мдделерін басшылыа ала отырып, туелсіз азастанны астанасы ай жерде орналасатыны туралы шешім абылдауымызды аса зор саяси жне те маызды леуметтік мні болды.

алаларды да з жылнамасы: туу, алыптасу, жетілу, тіпті, артаю кезедері болатыны аны. рбір аланы з тадыры, з бедері мен бейнесі бар. алалар да адам секілді. Мгілік мірді лы кшінде оларды жарын істері жртыны жадында алады, тариха з табасы тседі. азіргі Астанамыз – бізді мемлекеттік стратегиялы ойларымыз бен мтылысымызды, ерік-жігерімізді бейнесі. Туекеліміз бен табандылыымызды келісті крінісі.

Астана халы кткен биіктен крінді ме? рине, сз жо, ол зіні атына, атаына сай абыройа ие болып отыр. Демек, ол ел мітін атады. Елорда – бгінгі тада лемдік ркениетті кзіне тсіп танылан, мгілікті тарихына тсіп табаланан, мртебелі мінбелерден маызды сзін затан айраткер ала.

Біз Астанада аса белгілі бірнеше халыаралы йымдарды лемдік дегейдегі форумдарын, рылтайларын, саммиттерін, сан алуан халыаралы конференцияларын табысты ткіздік. Мемлекетімізді ішкі жне сырты саясатында, ел экономикасында, оны мдени-леуметтік, баса да салаларында ол жеткізген табыстарымыз шан-теіз. Блардан да ымбат табыстарымыз жетерлік. андай дейсіз бе?

Олар, е алдымен, адам санасындаы сапалы згерістер, дниетанымдаы ты байламдар, лтты рухты оятатын рухани сілкіністер, жаа елордада мемлекеттік мддені мртебесін ктеру, халыаралы ауымдастытаы аза жртыны ыпалды аймаын кеейту, згермелі дниедегі лтты салт-дстрімізді згермейтін лшемге кіріктіру, ел іргесін бекітудегі ерлік дстрімізді саяси сергектікпен жзеге асыру, бгінгі жртымызды келер рпа алдындаы парызын парасаттылы дегейіне ктеру. Сйтіп, Мгілік Ел болуа мтылып отыран лы Дала еліні туелсіздік тырын тас-тйін етіп бекіту! Біз армандаан заман осы емес пе еді?!

орыта айтанда, жаа Астана мірге келді. Тарих табалдырыынан аттады, аз трды, адам басты, жиырма бірінші асырмен амандасты. Оны за даму жолында лі де сан тарау белестер бар. «Мгілік Ел» атты жалпылтты бадарламаны жзеге асыру жолында жмыла ебек етіп жатан туелсіз азастанны бгіні андай нрлы болса, ертеі одан да салтанатты болатынына кмн жо. лемдегі екі жзге жуы мемлекеттер арасындаы алар орнымыз, шыар тріміз уаыт ткен сайын биіктеп келеді. Жлдызымыз жоарылай тсуде. Бл жлдыз – баыт жлдызы. Халыты мадайындаы жлдыз. Сондытан, ол жарырап жана береді. Халымызды мадайындаы жлдызды нрына бленген жас рпа – жаа толын бізді бл істерімізге алысын айтатын болады.

 

лы дала лааттары: (6-блім)

(лы дала лааттары: Бірінші блім)

(лы дала лааттары: Екінші блім)

(лы дала лааттары: шінші блім)

(лы дала лааттары: Тртінші блім)

(лы дала лааттары: Бесінші блім)

(лы дала лааттары: Алтыншы блім)