Арияларымыз – азынамыз

арияларымыз – халымызды иядаыны шалатын ыраы жанары,

оамымызды адірлі азынасы.

«ариясы бар ел – азынасы бар ел» деген анатты сз бар. Бріміз білетін жне жиі айтатын бл сз – халымызды адірлі ымыны бірі. Жалпы, анатты аидалар ааберісте, жай ншейін айтыла салмайды. мірден крген тйін, трмыстан крген тжірибе баалы сзді салмаын санаа салады.

Туан ауылды тау жа беткейіндегі піл сауырлы жасыл тбені шалынында, мал келер арсада малдасын рып, зілдесе жарылдап отыратын кеммен рдас арттарды кезінде кп крдім, кп тыдадым. Олар мені алашы оулытарым еді.

Жазды жаймашуа кезінде, шоыр жайлауында, жылды осы тамаша мезгілінде балалы балдуренні баытына бір кенелер едік. атар-атар сап тзеген киіз йлерді мама ааштарына байланан аттарынан асыпай тсіп, бір-бірімен тс тйістіріп, емен-жарын есендесіп, зілдескен ааларды алдынан шыып амандасып, марайып алушы едік. ариялар туралы, оларды еліміздегі мірі мен трмысы туралы ойлананда, есіме сол кезедер тсіп, соларды райсысыны айтан сздері мен берген аылдарын жадымда жаыртып отырамын.

ке крген, аа сыйлаан рпаты кіліміз. Халыты трбиені мектебінен ттік. О жонды, тон піштік… дегендей. алай боланда да аа рпаты мадай тері мен еселі ебегін жоа шыаратын топтан емеспіз. Кеестік дуірде «арттара ркез рмет, жастара ашанда жол ашы» деген ке тараан н болатын. Кеестік кезеде туды демесе, орынды да ойлы сз.

Бізді халыты орташа мір сру жасы жетпіс екіге жетті. Бл деген – те жасы крсеткіш. Туелсіздікті жиырма бес жылды кезеінде халы жасыны блайша жоары ктерілуі еліміздегі мір сру дегейіні де экономикалы даму арынына сай келетіндігін айын крсетеді.

мір бір орнында трмайды. Жас седі, рпа жаарады. скен жасты рісін тарылтпай, жааа жол ашып, жасыа тілектес болудан арты андай абзал азаматты болуы ммкін? Осы орайда мемлекеттік дамуды негізгі басым баыттарын саралай отырып, экономикалы крсеткіштер мен халыты трмыс-тіршілігіні дамуын одан рі тратандыру масатында зейнеткерлерді жалпы санын азайту шін ол дегейді алпыстан алпыс ш жаса ктердік. Бл – арияларымыза да, оларды рпатарына да зіні игі серін тигізетін саяси шешім.

Егер біз арияларымызды адірлеуді тек ана оны зейнеткерлікке жібермеу ана деп тсінсек, ол ате болар еді. Блай болан кнде жастарды ебекке араласу ммкіндігі шектеліп, жмыссызды клемі сіп, іс басында жрген адамдарды болашата зейнетаы алу жадайы иындап кетер еді. Біз ел дамуындаы рбір жадайды алдын ала безбендеп, дер кезінде шешім абылдап отыруымыз керек.

Атадан балаа, кейінгі рпаа ркенді неге мен жасы сз жетеді. «Жасы сз – жарым ырыс» делінетіні де сондытан. арттыты адірлісі – озы дстрлерді, халыты бірлігі мен ынтымаын сатауа зіндік лес осу.

Байыры тарихымыза ой кзімен араса, ай кезеде де азыналы ариялар елді бірлік пен адал ебекке жетелеп отыран. Дауды діл шешіп, ешкімні ала жібін аттамай, ділдікті туын жыпай, туанына тартпауымен кпке лгі, жаса тлім берген. лтымызды лаатты салт-дстрлерін мір мектебі ретінде одан рі дамытып, келер рпаты кемел дегейге жетуіне тікелей атсалысан.

Маали аынны «ариялар азайып бара жатыр» деген белгілі жырын бріміз де білеміз. Ойлана араса, ол жолдарды сыры одан рі ашыла тседі. Абзал асаалды, адірлі ариялы секілді халыты ымдарды з салмаын жоалта бастаандай тстары да бой крсетіп аландай. Заманмен бірге адам да згереді. Бл – табии задылы, адамзатты дамуды аидаты. Алайда, брін де замана жаба беруге болмайды. Адамды болмысты сатап алуды тарихи мектебін біз з бабаларымызды мырынан, олар алдыран негелі сиеттерден, рісті ойлардан ала білуіміз керек.

Жртымызды базыдан бергі болмыс-тірлігінде асаалды неге оамды зін-зі басаруды бтіндей бір институты болан. Ол тста сот та, полиция да, прокуратура органдары да болмаан. Барша діл азылар аласыны ызметін адірменді асаалдарымыз атаран. Осы жерде бір натылай кететін нрсе, «асаал» деген сзді зі тек саалды ааруына ана байланысты айтылмаан-ау. аза – а тсті тотемдік дегейге ктерген халы. Мселен, «Аа дай жа» дегеннен бастап, а бата, а ниет, а жол, «лыс о болсын, а мол болсын» дегенге дейінгі аралытаы айшыты сздерді брі соны аартса керек.

Одан кейінгі таы бір атап айта кететін нрсе, ол – асаал атарыны е егдесі дегенді де білдірмейтіндігі. Асаал – зі ралпыластары атарындаы анарлым кнекз емес, нерлым кгентбі. «Кп жасааннан срама, кпті кргеннен сра» деген сыла сз содан алан болар? Демек, асаал – ауыл-елдегі арияларды ішіндегі бірегейі, айтанына сендіріп, жртты соынан ерте білетіні, ара ылды а жаран ділдігімен аайынды мойындата алатыны. Сондытан да ондай адамны абыройы асатап, зор беделге ие болан. Оан халы рметпен арап, айтан ужіне ла асан.

рине, кпшілік кім крінгенді олай лпештей бермейді. Ендеше, асаал атанан ата-бабаларымыз сол сындарды ешайсысынан срінбей, тура жрісінен танбай ткен айрыша ажарылап тлалар боланы ой.

Ел болан со, мір болан со, бас жарылып, кз шыпаанымен, жаа жыртысып, сз таластыратын кездер кездеспей тран ба? Ондай ауыл ішіні тентектерін тезге салудан тартынбай, жнсіз ылы, нтек деттерден сатандыру, кем-кетікке кмектесу сияты кнделікті тірліктегі бар мселе сондай ардаты асаалдарымызды арасында адал арнасынан ауытымастан бгінні бедеріне жеткен.

Осыан орай бір ана мысал келтіре кетейікші. Бізді замандастарымыз аза ауылдарында жетпісінші жылдарды жартысына дейін есіктерінде лып атаулыны болмаанын жасы біледі. Аайындарымыз бар мал-млкі мен бау-башасын кршілеріне аманаттап, апталап-айлап да-жекжаттарына ыдырыстап кете беретін. Ал кршілер болса, на зінікіндей сиырын сауып, майын шайап, башасын суарып, аман-есен иесіне айта тапсырар еді.

И, ардаты да абыройлы асаалдарымыз, адірменді арияларымыз лтты лаатымызды, текті тіршілігіміз бен саф алтындай салт-дстрімізді сардар сашылары-тын. «асалдаты анындай» деп, ауызды р шппен сртуді ажеті жо, азаы алпын сатап, асиетін ожыратпаан арияларымыз азір де бар. Мселе соларды мірлік мол тжірибесі мен лгі-негесін замана талабына сай рпа трбиесінде тымды пайдалана білуімізде. рі оны зын аран, ке тсауа салуа да болмайды. «Бірі мініп келместі кемесіне, бірі ктіп некей жаада тр…» демеп пе еді Маали мзбала?! Ендеше, арияларымызды жадайына аморлы жасау да, ымбат азынамызды апысыз пайдалану да кезек кттірмейтін маызды міндеттер деп білгеніміз жн.

Асаалды – абзал да абыройлы асиет. Кешегі кеестік кезеде осы лтты асиетімізге біршама клеке тсті. Еліктеу мен солытауды салыны ариялы асиетке де зіні клекесін тсірді. «Ауылыда тбе болса – ерттеулі тран атпен те, ауылыда ария лаатты болса – жазулы тран хатпен те» деген сзді салмаы жеілдеп, лаатты ымы солын тартан еді. Алайда, біз – асаалдыты ар мен намысты туы етіп станан елміз. арияны сзі халыты сзі деп йренгенбіз. Осы лы дстрді жааша жаырту, заман болмысына арай трбиелік-таылымды рдіске айналдыру бізді алдымыздаы абзал масаттарды бірі болып ала бермек.

Дстрлі асаалды халыты ойды айнарынан, ата-бабаларымызды баянды тарихынан бастау алып, дуірлерге ласып келе жатыр. Ол рып жаа заман жадайында кезедік-кемелділік жаынан ты сатыа ктеріліп, ел дамуыны елеулі белестерінде зіні аны олтабасын крсетіп отыруы ажет. рине, дстрді озыы бар, тозыы бар. Мны да естен шыаруа болмайды. оам бабалы дстрді даналы дрістерін бойына сііре отырып, оны жас рпаты санасына жеткізуде з станымын айындауы тиіс.

Осынау озы салтты санамен штасаны мал. Сана адами-имани іс-рекетті ізгі жатарын тередетіп, рпа болмысын алыптастыруда лаатты ызмет атарады. Сонда жас рпа жасыны йреніп, жаманнан жиреніп, жан дниесіне жарасымды жол ашады. азына арттара деген алтысыз рмет ойда да, тойда да зіні кзарасын орынды сзбен, йренер лгімен кілеп отырса, кптеген келесіздіктер кері шегінер еді.

неге жасы болса, ріс кеейеді. Кпті кріп, кіліне тоыан ариялы пайымды рпа зердесіне жеткізуде халымызда алыптасан лтты дадыны дамыта, замана бейімдей отырып жаыртса, ел арасындаы бірлік пен ынтыма одан рі тырын бекіте тседі. Тыры берік трден орнын алады. Тлімді неге тірлікті кілтін стайды.

Саналы сзді иесі де бар, киесі де бар. Жасылыа жмылдыратын сзді бала кезден жастарымызды лаына йса, оны айтарымы халымыза олжа, жртымыза ждігер болма. ариялы даналыты халыты даралыа жол ашуы да осы жерден бастау алады. Халыты бастауды айнарын рашан тазалап отыратын арияларымызды атары азаймасын. Олар айтар лгілі сз саналыа саба болсын.

азіргі кезде арияларды айтар ажарылап сзі аз ба? Жастара лгі сынып, ізгілік пен игілікке жн сілтеуде ариялар алдында тран маызды міндеттер – арды ісі, абыройды арекеті. Жастар бойындаы жаман асиеттерді дер кезінде байап, саналы сзімен, салиалы тжірибесімен жн крсетуде асаалды асиет аттан тспеуі керек. Абыз Абайда: «Асаалдар айтпады деп жрмесін» деген сз бар. Ел алдындаы лы міндетті Абайша тсініп, аыл-ой таразысын те стауда арияларымыз атарын сиретпесе екен деп тілейміз.

Жастар ашанда жааа мтылыш. Біра жааны брі жасы да, ескіні брі жаман деп кім айтты? Жасы мен жаманды екшеп, жастар бойындаы ізгілік асиеттерді дамуына ызмет ететін ариялыты адірлі мектебіні парасат есігі ашанда ашы боланы абзал. Базы бабаларды, аын-жырауларымызды асыл сздеріне ден ойса, небір халыты азынаны айнарынан сусындаймыз. Тлім де, трбие де, лаат та осында. Осы трыда айрат крсету арияларды масатына айналса, анибет болар еді.

Бірлік – халымызды лан тарихындаы лы сз. азаты аман сатаан да, лтты асиетін асататан да осы сз. «Бірлік бар жерде – тірлік бар» деген арапайым сзде аса маызды уат бар. Халыты мдде, елдік асиет бар. Туелсіздікті алан кездегі алашы іс-рекетіміз де осы сз десінде болды. Бтін болып жиналды. Бір масатты жолында баршаны йыстырды. Саяси тратылы атты тарихи атауа ие болан тіркесте халымызды «бірлік» атты сзі тірлігімізді тірегі болды. Ата-бабаларымыз аманаттап, аламан жртымызды аман сатауда лшеусіз ызмет атаран бл сзді бгінгі арияларымыз одан рі астерлеп, саналара сііргендері дрыс. Бл арияларымызды парасатты парызы дер едім.

лт болып йысуды лы идеясы – бірлік. Туелсіздік тізгіні ола тиген алашы кннен бастап біз бірлік атты лы ымды мемлекеттік саясат ретінде станды. йткені, бан дейінгі тарихты ащы сабаы бзылан бтінні, ыдыраан ынтыматы андай ауыр халге душар ететінін апысыз крсеткен-ді. Бір отбасыны зінде бірлік пен береке болмаса, шаыра шайалады.

асырлы ибраттан лгі-неге, саналы саба ала отырып, мемлекет дамуыны тпазыы етіп бірлік атты баянды міндетті алдымыза ойды. Алыс-жаында болып жатан дрбеледерді себеп-салдарын сезініп, бірлігі жарасан ел болуды лтты арауын лытауа мтылды. Осы орайда ел ааларыны, адірменді арияларымызды айраткерлік танытанын біз ешашан естен шыармаймыз. Осы жасы рдісті зіп алмау жолында жмыс істей береміз.

Жас рпа жаа кезені баытты шатарын бастан кешуде. шар анатты талпынысына мемлекет тарапынан жан-жаты олдау крсетілуде. Бізді халымыз бара – анаат, жоа – салауат кезедерді де бастан кешті. иыннан жол, крделіден шешім тапты. Мны брі халы бірлігіні нтижесінде ммкін болды. Бгінгі кні ешбір аза баласы жат елде жасып, жалшылы ызметте жрген жо. Бл – мемлекетті мерейі. Бл – халыты баыты. Баытты баалай алса, оны баяны да, баасы да ашанда заынан сйіндірмек.

мір ашанда – крес. Бкіл мыры – ебек. Мадай терді теуі заман алмасан сайын крделі бола тседі. Дние азір дрбеле. А пен араны мгілік кресі адамзатты жаратылуынан бері жаласып келеді. Арымызды да тсірмей сатаан халыпыз. Біра сен сатананмен, сырт кз санатыын тотатпайды. Баталасты беле алды. Ол да ызаныш пен кре алмаушылытан туындайды. Діни сауатсыздытан, адам санасындаы адасушылытан лакестік рекеттер жиі бой крсеткен азіргі заманда жастарымызды жаман жола тсуінен сатандыратын да, сатайтын да арияларымыз осы жаынан санаткер сергектік танытса дейміз. Ананы аыл ойы л-ыза, ааны аыл-ойы іні-арындаса тлім болса, трбиені лкені де – сол.

Жастар ашанда еліктегіш. Сырттан келіп жатан аткпір апараттар, аыл-тегіл жаалытар, сан алуан мдениетті сапалы-сапасыз дниелері о-солын жете танып лгермеген жастарымызды жетектеп кетіп жатады. Жаандануды толассыз толыны лтты ымдарды тмшалап жатан азіргі кезеде жастар трбиесіне жанашырлыпен атсалысу – баршамызды азаматты парызымыз. Осы орайда асаалдыты асыл дрістері дйекті жріп жатса, арияларымыз лгі-неге крсетіп, саналы сз саната кіріп жатса, тарымыз аз болмас еді.

Халымызды илы тарихында лт-азатты кресті мн-мазмны ерекше назар аударуды ажет етеді. Сырты жаулармен асырлар бойы шайасып, азапты арпалыстарды бастан кешкен халымызды жанын берсе де арын бермеген, анын тксе де, арыс жерін дшпана бастырмаан лы ерлігін лытауда, рпаты санасына жеткізуде арияларымызды алдында тран парыз жетерлік. Біз – ерлікті ежелден енші ттан жртпыз. Елдікті ту етіп ктерген халыпыз. рпатар сабатастыын аылмен жалаан, ата жолын парасатпен стаан елміз. Осынау лы тарихымызды лытау жолында, оны астерлей отырып, халы жадына жазуда асаалдыты орны тым блек.

р ауылда, р жымда, р ортада аалар кеесі, асаалдар аласы, ардагерлер йымдары ызмет жасаса, елдік асиеттерімізді есесі ктеріліп, лы дстрлеріміз одан рі дами бермек. Кпке аылын айтып, жрта жаымды мінезімен крінетін арияларымыз ай жерде де бар. Тыдар ла, крер кз болса, оларды тауып, ортаа тарту керек. Орайы келгенде кеесіп, ел болуды пайымын бірлесе ойластырса, халышыл асиетіміз жааша ырынан жарырай крінеді.

Кезінде ке-байта елімізде ебегімен де, аыл-парасатымен де з мамандыыны ыр-сырын апысыз мегерген аа-апаларымыз болды. Оларды бірталайы азір де Отанымызды дамып, ркендеуіне шынайы аыл-кеестерімен елеулі лес осуда. з кезеінде дала академиктері атанан ебек аармандары Шыана Берсиев, Жазылбек уанышбаев, Ыбырай Жааев, Нрмолда Алдабергенов, лбала Алтайбаева, Слима Жмабекова, Зылиха Тамшыбаева, Кмшат Дненбаева, Жолсейіт Молдасанов секілді жздеген здіктер елді даына да, абыройына абырой осып, жастарымыз еліктейтін ерен тлалара айналды. Блар з мамандыыны топжарандары еді. Оларды ай-айсысы да ебегі мен аыл-парасаты атар тоысан жандар болатын. Бгінгі кні оларды игі істерін, іргелі жолын жаластырып келе жатан келесі толын да осы биіктен крінуде. Бл толын жаласа, жаара береді.

Ата кргенні аылы арты, мір кргенні негесі арты. Жас семін деп мтылса, артты аылы демеу болады. Жас йренемін деп лшынса, жайса йретерін бгіп алмайды. Халымызда «кзбен кргеніе олы жетсін» деген баталы сз бар. Дуалы ауыздан шыан дйекті сз ай істе де олбасшылы уатын жоалтпайды. арияларымызды халышыл сздері жастарымызды жан дниесіне шуаын тсіргей.

Брімізді жанымыза етене жаын Саи аынны: «Даламны исі брырап, арттарым, аман-сау жрші» деген сзін мейлі ол басшы ма, осшы ма, рбір азамат ойынан шыармай жрсе, рпатар сабатастыы лы кшін жарасыммен жалай береді. Сонда арияларымыз да арыздар болып алмайды. Аман болсын, лы Дала еліні ариялары!

асырлар бойы лт-азатты ктерілістерді ілгері-кейінді шежіресінде халышыл арияларды ел есінен кетпейтін есті сздері лі де ат стінен тскен жо. Отаршыл империяны аза жастарын ара жмыса, асіретті майдана кгендеген кесірлі кезеінде арияларымызды аузынан жеткен «бала берсек, бала леді, бала бермесек, шал леді, бала лгенше, шал лсін» деген лы сзі асаалдыты асаралы сзі. Осы арапайым да аарман сзде арттыты халыты уаты мен лтты раны жатыр.

Жасы ария – жан досы. Туелсіздікті таы арайында абыз асаалдарымызды берген батасы абыл болды. Ел болып есе тіктедік. Мемлекет болып мртебеміз сті. Батамен ер де, ел де кгерді. Егемендікті лы кші бірден тіктеліп, даыл жола тсіп кете алан жо. Бан халымыз ку. иналан да, тылан да жерлеріміз болды, біра дадаран жопыз. Жолымыздан жаылмады. Халыты сенімі мен мітін желкен етіп, жасы кндерге ол жеткіздік. Осы кезеде азыналы арияларды демеуі мен сйеуіне ие болды.

«Жаа екі достан, ескі бір дос арты» дегенді зіміз айтпаса та, зімсіне станан халыпыз. Бл жерде ескі дос деп отыранымыз – адірлі арияларымыз. Бізде Ардагерлерді республикалы кеесі бар. Ол – жанды, жігерлі йымдарды бірі. Жмыстары да ауырт. Мемлекетті мерейлі де маызды мселелеріні брінде н осып, белсенділік танытуда. Мына іргеміздегі трікмен халында «зіді – ст, досыды айма деп баала» деген тмсіл бар. Біз де арияларымызды айма деп есептейміз. Оларды достыа берік, жолдастыа адал екенін мірлік іс-рекеттері длелдеуде.

Даланы дана арттары бізді лы тарихымызда лы міндеттерді атаран. Олар да жас болан, жалынды болан. Жанар кезде жанан, озар кезде озан. Осыдан барып лкен мірді сзгісі мен сынын кріп, мол тжірибе жинап, аыл мектебіні алыр шкірттеріне айналан. Кпті кргендерді аыл-ойы – оларды тжірибесі мен аыл-сезіміні осындысы. Бізді жас мемлекетіміз де жалындап скен жасты секілді. мір тер, талай рпа ауысар, сонда еліміз дана арттай байыпты, данышпандай ойлы кезеді бастан ткеріп, лемдік ркениетті алдыы сапындаы елді бірі болар.

лы Даламызды лы тарихында жаны жадырайтын жасы асиеттер шан-теіз. Соны бірі – дала демократиясы. Оны басты раны – ділдік, бірлік жне лтты ттасты. Ататы билерді, айбынды аындарды аксиомаа айналан афоризмдеріне ой жіберіп араса, олардаы халыты асиет, лтты лаат айын крінеді. Сондай кезде аылман абызды ой тередігіне тнті болып, дала философиясыны лы сарынын сезінесі. зегі – аыл, негесі – наыл жртыны асыл сздері рпатар санасына жетіп жатса, бдан арты азына бола ма?

Осыларды брі бізге жас кнімізден арияларымызды лгі-негесімен, саналы сзімен, азаматты айраткерлігімен жетті. Атадан балаа кшін бзбай ласып жататын кшелі сз бізді рпаты жадына жазылып, снбейтін сулесін тсірген. Ауыл арттарыны аыл мектебінен саба алан санаткер рпа халымыз шін атал сын болан илы кезедердегі оиалардан аман, абыройлы шыып отырды. Інжілде: «уелі сз болан» деген тарихи ым бар. Сол сз е уелі бізді байта даламыза жеткен шыар деп ойлаймыз. Осы асиетті аиданы халы санасына сіірген сардарлар мен сруарлара рашан алыс айтамыз.

Жабырмен жер кгереді, алыспен ер кгереді. Екеуі кемелденгенде ел кгереді. Ел дамиды, седі, тласы биіктейді, тыры бекиді. Біз азір – артымыз да, жасымыз да – осы міндетті орындау жолында бірлесіп кш жмсап жатырмыз. Бірлікті барар жері – табыс. арияларымызды ас-абаына арап, оларды мірлері жайлы болуы жолындаы жмыста ата-баба дстрі алыптастыран аидаттар негізінде ызмет атарамыз. йткені, уаыт деген ас-аым, ерте сен де лкейіп, оны жасына келесі, сонда осы деттерді жасайтын жаса сен де ділгір боласы. мір – кезек, дстр – мгілік. мір бойы бала болып ала алмайсы.

Мемлекет баытты ариялы мырды зартуды барлы жадайын жан-жаты ойластырып, жасылыты брін жасауа рашан дайын. Аа рпаты аладауына негіз жо. йткені, біз рпатар сабатастыыны алтын кпірі – абзал арияларымыза рмет крсетуді лтты дстрін бойымызда сатаан елміз. Сатай да береміз.

Туелсіздікті ширек асырлы кезеінде іс басында болан азаматтарымызды бірталайы азір зейнеткерлік кезеге жетіп, адірлі арттыты ызыын кріп отыр. Олар лі де атарымызда. Мемлекет дамуыны барлы мртебелі шатарында аыл-ойымен, шынайы пейілімен, жастара тлім-трбие беруімен лтты лы дстрлерімізді лааттап, парасат биігінен крінуде.

Ел орта, жер орта, ендеше, абырой мен бедел де орта. азастан атты лы кемемізді а желкені дуір айдынында адаспай жзіп келеді. «Кемедегіні жаны бір» деген халы сзі бар. Бізді жанымыз да, арымыз да туан халымызды абыз асаалдарымен бірге.

Орта абырой – Отан уаты. лемдік ркениеттен з орнын тапан аза еліні бірлігі мен ттастыы келер рпаа мгілік міндет, халыты асиет болып ала береді. Бл жолдаы асаалдарымыз бен кейуаналарымызды осар лесі ел дамуына ерекше серпін береді деп сенеміз. арияларымыз – азынамыз бар, демек тырымыз биік, туымыз жоары болатынына кмн жо.

Тлпар мініп, ту стаан азаа Алланы а нры жауа берсін!