Тарих йлй изге Нарытау

 

Тарих, тел м бит институтыны Мик районындаы бер аналы фольклор-этнографик экспедицияы халыбыы рухи йдкрен ерлп алаан Илсеол, Нарытау, аран-уна, Кл-уна ауылдарындаы оло быуын кешелре менн ихлас аралашыуара оролдо, мтл бай тьораттар тупланды. Шулай а яып-йыйып бтлмгн ыылы млмттр бихисап. Ер-ыу атамалары, изге м тарихи урындар хаында халы йлгндре зиендрг едереп, а аыа теркйбе. Ошо рухи ынйылары айы берре менн урталашмасыбы.

 

...Хоайы ушыуы менндерме, туталан еребе Илсеол ауы­лы янындаы Схблр м­сете ине. Изге урында хл алып, аланан алыта уй-нит­требее барлара ла, халытан млмт туплара ла, ыйыныр урын табыра ла ммкинлек булды. Бына Илсеолдан йыра тгел к креме ер урынлашан Нары­тау. Ил-ер халына бйле Схблр тйге... Тау итгенн аып сыан таа, тмле ыулы изге шишм... Ара-тир ишетелеп алан эт ре, ыйыр мре менн берг сиертк сырылдауын тылап илаи ер моон булдыран киске иллект Нарытау итгенд баып торам. Ййге йылы дала еле ирклй... Матур ерр... Уйланып та, тойоп та бтм уйар соланышы...

Лира Яшыбаеваны “Халы­бы изгелре” тигн китабында изге кешелр ерлнгн еррн шишмлр урылып сыыуы м бындай сыанатары дауа кс, шифаы тураында йтел. Нарытауаы изге шишм м схблр берлеге тураында бгн илебе ген тгел, сит ерр л билдле. Халы теленд тау янындаы шишм трлс – Зыяратлы ойо, Изге шишм, ли шишме, Схблр шишме исемдре менн йрй. ыуы йомша, кмшк бай, ыш та тумай, тир, м, ышанаыымы, ысынлап та тмле!

Шишм урылып сыан ерн юарыра 2010 йылда асылан Схблр мсете урынлашан. Шишмг килгн кешелр изге йорта инеп доа уып сыа. Мсет урынлашан алыулытан ары таы алыулытар крен. аршылаыында – лилр берлеге, тау тбендге бер ташына “Бында аталы-уллы Зйет улы Збйер, Збйер улы Абдрахман ерлнгн” тип яылан (билдле булыуынса, берлект 2011 йылда Башортостан мосолмандарыны башланысы менн схблр итлеген стела уйыла). К креме ерге икенсе тауа “Иекй менн Мораым” тарихи эпосында телг алынан халыбыы билдле батыр шхестре Иекй менн Мораым ерлнгнлеге хаында йлнелр. Схблр берлеге хаында матбуат бамаларында кп яылды. Элек уны Иекй менн Мораым берлеге тип йрткн халы. Аатан тикшер башлаас, аталы-уллы схблр берлеге икнлеге асыланан. Шулай а бгн халы хтеренд был алыулы Иекй менн Мораым батыр берлеге булара та алана.

Тау башында таы ла берлектр бар. Элегерк беренсе тауаы берлект яуан айтан аталы-уллы кешелр ерлнгн тип, тауа килгн ауыл халы уны Иекй менн Мораым берлеге тип йрткн. Бтн млмттр буйынса, икенсе тауа Мораым менн уны килене ерлнгн, Мораым батыры бере Кгрсен районында, тип йлйр. снс берлек т бар, унда кем ятыуы билде. Бында Мораымды клше Ынйыай ерлнмнеме икн тигн фараз да йрй халы араында.

р йтелгндре барыы ла тарихи элне м асы­лауары талап ит, лбитт, шулай а ыыынандара тарихсы Салауат Таймаовты Ислам дине таралыуы тураындаы хемттрен уыра ммкин. Тау башындаы берлектре матур итеп тимер ойма менн уратып алыныуы ыуандыра. Схблр берлеген хтер ташы уйыл­ан, тик икенсеене хле аяныслы. Иекй берлеге тилр , ле була бында бер ташы ю. Халы йле буйынса, берлекте икенсеенд 80-се йылдар тиренд фнн килгн алимдар аыныу эштре ойошторан, берге йктр йыйып алынан. Элек рп теленд яылан таштары ла булан ти­р, тик улар бгн ю. асандыр тртипе решт асы килеш алдырылан бер терелре яуапылыы, тарихи омартыларыбыа арата итибарылы тураында йлй. лгндр йортонан аша атлаан кешелре йндре был донъяла тыныслы й донъялыта урынын таптымы икн? Нисек кен булмаын, был итлекле урындар ил-халыты анлауына м алауына мохтаж.

берлектр менн берг Нарытау итгендге изге урындар, шишм менн бйле оло быуынды рене м артатай-артинйренн ишетеп белгндре л ыыындыры. Тутаан р й изге шишмне кс, уа бй­ле хикмтле хлдр тураында тыланы. Изге шишм ыуы тураында электн к билдле булан. Халы уны дауалау кс тураында борондан белгн. Бына шуа бйле ауыл халынан ишеткн бер нис рийт.

Зыяратлы ойо тураында Илсеол ауылынан лфир Нимтуллина апай йлй: “Нарытау ауылында тыуан Иркбик бейе блкй саында башы ны ауыртан. се крсег алып баран. “ыыды шишмг алып бар, ыуын эскс, йолап китер. Ни була ла, кпме ваыт т л, баланы уятма, йоонан уянас, айтыр юла сыыы, тик артыыа йлнеп арамаы”, – тигн крсе. Барыын да ул ушанса эшлгндр. с кеше, ыы алдында йооа талас, ыбырламай ына ултыра. Уян­ас, арттарына йлнеп арамай айтып китлр. Шунан бирле башым ауыртаны булманы”, – тип йлй торайны Иркбик бей.

Уйара бирелеп, ен дауам ит лфир апай: “Зыяратлы ойоа алы еррн кешелр килер булан, тип йлй торайны айным. Улар ­ре блкй сатарында колхоз баыуын сыып, саыу кейемдр дйлр менн килгн кешелре ауы асып арап торан. Бгн Нарытау янындаы шишмне крерг трл райондаран, сит лклрн д киллр. Мосафирар Нарытауаы берлектрг зыярат ылып, шишм ыуында ойоноп, Схблр мсетен инеп хйер ала”.

Телег тел кереткн, тигн йрй халы араында. Нарытау ауылынан Миылыу апай йлй: “57-се йылдар тире булалыр. Клдн (Кл-уна) айтып килбе ыар менн. Ана, Нарытау яында убыр уты крен, ти былар. Мин йтм, урмаы, убыр уты тгел ул, аа бабайары бер теле малайы алып килде. артатайымдар орбан салып, шунда туталды, тинем. Мин айтып йолара ятас, артатайым орбан итен осалап килеп инде, теге аатар ауыла индереп киткн ен. “Бына, балам, – тине артатайым, – ышанаы ышаныы, мин лермен д китермен. 14 йшлек баланы алып килгйнелр, тн буйы шкрк, орбанын салды, баланы тиреен трк... Иртн тороп малай: “Атай, айтаыымы, ат егйекме?” – тип орау бире атаына. Шулай тел кере балаа, – ти торайны. Элек Изге шишм аплы булманы, сылтырап ына аып сыа торайны ыуы. Хер тртипт тотабы, бысрамаын тип аплап уйылар. апламайынса ла булмай шул, трл ятан кпме халы кил шишмг. Бе блкй сата уны эйе балы булып йп йрй, ыу тнд ояш уйнай торайны. Элек ошондай изге ыуара ояш нуры тшрг, ыу ккте ете атынан кс алып ятыра тейеш, тип баран ололар...”

Менр апай г ушыла: “Аяымды шайтан ашыынан т шешек сыайны. Зыяратлы ойоа барып, бисмилла итеп ыуын эскндн у, шул аяым­ды табаны снс башланы. Сир-зхмт шулай аятан сыа. Килеш шишм ыуы, телгеде телп эс, шифаы була”.

Нарытау ауылынан Фзи аинй: “Зыяратлы ойоно шифаы бар тип бик йыратан киллр, балам. ем д ошо ауыла килен булып тшкс, ирем менн тау башында кт ктбе. Тауан кте йылаа алып тшкн сата, мин ыуап китеп Зыяратлы ойонан ыу эсерг булдым. Усым менн ыу алайым тим, йрлп кен с балы йп йрй. ап-ары, йылтырап тора. Мин айтып, йнм йлнем: “йнм, Зыяратлы ойо тип йтеге, уны балыы бар, балы йгн ерн ыу эсбе икн”. “Эй, балам, ярар, и балы булып кренгн, яратмаан кешеен баа, йылан да булып крен. Унда ли берре л бар”, – тине йнм. Бик уымышлы кеше булды е. Тауа менеп нама уыа, теп булмай, илата, ти торайны”.

берлектр хаында ораас, Миылыу апай бала саын ик тшр: “берлектре элек бороно яыуы ла булан. нйем: “Таш бура эсен тшп, иплп кен ый лндрен д йолоп алам, исемдрен д уый торайным”, – тип йлгйне. Хер ул берлек бейек тгел, таштарын килгн бер кеше, файаы тей тип, алып айтып бткн. Схблр мсетене икенсе яында ла берлек булан. “Унда ни лн мй?” – тип ораас, артатайым: “Бында бер батыр ылысы, кмш эйрле длдл менн кмелгн. Бына шул длдл баан ер лн мй”, – ти торайны. артинйем д барып рьн уыны. сл ойоноп, Хоайан ризалы орап бара торайнылар тауа, унда барып шаулап йрмнелр...”

Млмт биреселр ситтн килгн кешелре, схблр берлеген менеп, ете тапыр уратып йррен ризаылы менн йлй. “...Ни тигн эштер был, кем уйлап сыарандыр? Ни яы йола сыарып хаталаныра икн? берлекк килгн халыты ошондай ылыына, аылыына аптырайы, кел рней. Динебе буйынса бары тик Мкклге б ташын ете тапыр урап, телк йтлр. изге берлектрг зыярат ылыныра тейеш...”. Ысынлап та, Хоай илселрене берлектрен зыярат ылыу – сауаплы эш, шулай а Алла Тлг ышанысыбы йргебе, иманыбы келебе, башаран эштребе м аулыыбы а яты уйарыбыан, йн таалыынан булын ине...

Тауаы икенсе берлек хаында Илсеол ауылынан лфир апай кршее йнетдин аайы йлгндрен иен тшр: “1980 йылдара Куликов исемле колхоз рйесен, тау башындаы берлекте аыра рхст орап, фнн кешелр кил. Уны нимен орап тораы, барып аыы, тигс, берлекте аалар. Аатан йктре алып, рен райкк сыарып уйыуарын орайар”. берлекте аылыуы хаында ошо у ауылдан Факиа апай менн Шамил аай а йлй. “берлекте 50-се йылдаран у аый башлайар, 65 – 75-се йылдара тиклем шулай дауам ит. Трл еррн, БДУ-нан да килеп йрнлр”. мм лфир апай а, баша млмт биреселр а берлекте аан кешелре, йрнгн алимдары исем-фамилияларын аны ына йт алманы.

Билдле булыуынса, “Иекй менн Мораым” тарихи эпосын ншер ите ВЦИК-ты 1944 йылы арары менн тыйыла. Халы хтеренд Иекй менн Мораыма бйле итлектре а аланыуы, тарихи ерлекле рр булып та, бгнгс аны ына длилдр килтереп, ошо ваиалар хаында тулы итеп йлй алмауыбы м белмебе кенесле.

Урынлы борсолоуыбыы креп аран-уна ауылынан ирфан аай а г ушылды. “Был тыйыуар, илд баран буржуаз революцияа туранан-тура бйле. Заманында бе хатта Амулланы белмнек, белгн хлд л тейешле кимлд ктр алманы. Шуа ил эсенд булан аршылылы хлдр был тарихи эпосты ына тгел, баша рре д тыйылыуы жп тгел. Уйлай кит, шундай у тарихи ваиа, млн, Салауат батыр хаында йле тыйыуар булманымы ла француздар уышы тураында кп йлнелдеме ни? бит 1812 йылы уыш ур ваиа, м унда кпме башорт атнашан?! йл ген тгел, заманында Яыбай Хамматовты “Тнья амурары” романынан баша бер ур нм л ямаанбы. бит тыуыра тейеш ине ундай рр…” Иекй менн Мораым тураында ла кпте белерг, йрнерг тейеш инек... Тыуманы шул рр. Халы хтеренд аланан тарихи ваиалара бйле омартыларыбы бгнгс, ХХ быуат ааына тиклем, телг алыуан тыйылды.

Билдле булыуынса, элек ихтирамлы кешелре, дан алан батырары алыулытара кмгндр. Бороно бер таштарыны булмауы Иекй берлегене аны урынын билдле атмарландыра. Шулай а халы хтеренд Иекйе ошо алыулытара ерлнее хаында ла, изгелр – лилр берлеге булыуы тураында ла хтирлр бар.

Нисек кен булмаын, боронолар Нарытау ерен доа ылып, тарихын белеп барандыр. Бе бындай изге урындара зыярат ылыра аплаулы кейемдр, яты уйар, доалар менн бара инею

 

Розалия ЗАРИПОВА.

(“Башортостан” гзите, 2016 йыл, 18 ноябрь, №133)