Мектепке дейінгі балалы шатаы баланы дамуыны психологиялы ерекшеліктері

Мектепке дейінгі балалы шата (3-7 жаса дейін) азаны арынды жетілуі жаласа тседі,бойы,салмаы, клемі лайады сйек-блшыет жйесі атаяды, тежеу процестері кшейеді. Ми салмаы 1110-1350 грамма седі. лкен ми сыарлары абытарыны реттегіш рлімен оны ми абыы астындаы орталытарды баылауы арта тседі, шартты рефлекстерді пайда болуы жылдамдыы арта тседі,сіресе екінші сигналды жйесі дамиды.

Д.Б.Эльконинні айтуы бойынша алашы даму кезеіні соында бала леуметтік ортамен тыыз байланыса тседі,негізінде лкендермен арым-атынас жасау шарты іштей алыптасады. Алашы мектепке дейінгі кезеде баланы лкендермен арым-атынасы біріккен іс-рекет дегейінен шыады. лкендерден блініп з бетінше дамуы баса ие болады.Бала лкендерді бар екенін сезінеді жне оны алдында лкендерді крделі мірі пайда болды.Осыан дейін бала лкендермен бірігіп мір сруге йренген .Мектепке деиінгі кезеі елеулі ерекшелігі болып баланы рдастарымен жасайтын арнайы зара арым-атынысны пайда болуы. Мектеп жасына дейінгі баланы баса адамдара атынасы зіндік ішкі позициясы з << менін>> жне з ылытарыны маызын ааруды арта тсуімен, лкендкрді ішкі дниесіне, оларды іс ректіне мен зара арым- атынасына ерекше ызыуымен сипатталады .

Мектеп жасына дейінгі бала дамуыны леуметтік жадаят ерекшеліктері оан тн іс рекет трлерінен,алдымен сюжеттік рлдік ойындардан крініп отырады.Рлдік немесе шыармашылы ойын, мектепке дейінгі кезеде пайда болды. Бл рекетте балалар лкендерді рлін ойнап,ойын барысында оларды арым-атынасын жне рекеттерін жаыртады. Бала белгілі бір рлді тадап,оны орындайды: ана, дрігер, жргізуші, арашы жне оларды рекеттеріні лгісін келтіріп, сол обрыза кіреді. Ойынны образды жоспары те маызды,онсыз ойын млдем болмайды. Біра ойын ойылым трінде теді ,ол эмоцияа бай жне бала шін оны шын мнді міріне айналады.Алашында бала зата жне оны ызметіне ызыушылы танытады. Затты рекеттерді керекті дегеде дамуымен атар,ойыны пайда болу шін бала мен лкендер арасындаы арым-атынас тбегейлі згеруі керек. 3жас шамасында бала лде айда дербес бола бастайды жне оны жаын адамдармен бірлескен рекетті лсірете бастайды. Балаа ртрлі ойыншытар,сонымен атар, белгілі бір жйесі жо,яни бала оларды баса нрселер шін де олдана алатын заттар болу керек.

Д.Б.Эльконин: <<бала йге алып келген, анасыны кз арасы бойынша,керек емес оыстарды тастауа болмайды.Оан арнайы бір брыша орап ойып ойыыз,бала ызыты ойнап , з иялын дамытуа лкен мміндік алады, > - дейді.

Сонымен ,мектепке дейінгі кезені бастапы кезінде бала ойынны алашы трлері пайда бола бастайды. Бл бізге-белгілі режиссералы ойын.Сонымен атар образды рлдік ойын пайда болды. Бл кезде бала зін лде кімге немесе андайда бір нрсеге сатып жне соан байланысты рекет етеді. Біра мндай ойынны негізгі озаушысы – серлі крініс ,ішкі толаныс: баланы зі крген сурет таалдырады жне ол ойын рекеттерінде оны эмоцясын туызан образды жаыртады. Жан Пияже образды-рлдік ойына байланысты бірнеше мысалдар келтіреді. Оны демалыс кезінде ауылдаы оыраулар орнатылан йді ызытаан ызы оыраулы дыбысты естіп алан, серінен кпке дейін айыа алмай жреді. Ол сіресе стеліні жанына жаындап имылдай трып,естіген шу нін ауызбен келтірілмек болды.<Сен маан кедергі жасап трсы ой,мен жмыс істеп отырмын >> - деген кесіне ызы.<Менімен сйлеспе>,<Мен шіркеумін >деп жауап береді.

Таы бір жолы Ж.Пиажені ызы асханаа кіріп,стелді стінде ауырсынды жлынан йректі кріп,лкен сер алды. Кеше ызы з тсегінен табады. Ол ыймылдайды,сйлмейді жне сратара жауап бермеиді,аырын ана <<ліп алан йрекпін >>деген дауыс шыарады.

Режиссерлы жне образды –рлдік ойындар, мектепке дейінгі кезені орта кезеінде кріне бастайтын сюжетті-рлдік ойына трткі болады.Кешірек, ереже бойынша ойналтын ойындар алыптастырады. Ескерту кету,жаа ойын трлеріні пайда болуы брыны мегерілген ескі ойындар тгелдей ысырып тастайды,оларды барлыы саталып,жаластырылады.сюжеттік-рлдік ойында балалар адамдарды рлдік жне арым-атынасын жаыртады. Балалар бір-бірімен немесе уыршапен серіктес ретінде ойнайды.Ережелер ойндарда рл екінші орына ауысады да,ойын таырыптары ережсіні дрыс орындалуы бірінші болады: Негізінен бл жерде жарысты мотив,жеке топты ту айындалады . Бл-кбінесе спортты ойындар.

рбір ойында з шарттары,атысушылар балалар ,уыршатар ,баса ойыншытар жне заттар. Кіші мектепке дейінгі кезе уаытындаы ойын заттармен манипуляцияны еске тсіруші бір рекетті айталанушы сипатта болып келеді.мысалы,3жасар бала кубиктар мен тарелкаларды пайдалана отырып ,<тскі ас> дайындайды. Егер,ойын барысында таы да біреу осылса(бала немесе уырша ),керекті образды пайда болуына алып келеді де белгілі бір мнге ие болады.

Жанында отыран уыршаты таматандыру керектігін мытып кетсе де,бала ас зірлеп ойнай береді. Біра,бала бір зі алып ойыншытар жинаулы трса,оны осы сюжктке итермелеуші зіні

Бастапы мнін жоалтатын манипуляцяны жаластыра береді.

Заттарды орнын ауыстырып ,алпына немесе клеміне арай оларды бліп <кубикпен > немесе жай ана ойнап отырандарын тсіндіреді. Ойын жадайыны згеруімен тскі ас > мытылады.

Сюжет-ойын кезінде байалатын шынды мір крініс.

Алашында бала отбасымен ана шектелгендіктен ойындары негізгі отбасылы образдармен жне трмысты мселелермен байланысты болады . кейінірек,мірді жаа салалары мегере бастаанан кейін,ойында крделірек сюжеттер,ндірістік ,скери жне т.б. таырыбтар олданыла бастайды.Сюжеттік ойындар трлеріне тседі айтар болса: анасы мен ызы сонымен атар,бір сюжетті айталап ойнапберу біртіндеп траталып,заыра бола бастайды. Егер,3-4жасар бала ойына 10-15 минут бліп,одан кейін баса нрсеге кіл блетін болса, 4-5 жастар бір ойынны зі 40-50 минута созылады.лкен мектепте дейінгілер бір ойынды бірнеше саат атарынан ойнауа абілетті,ол оларды кейбір ойындарды бірнеше кнге созылады.

лкендерді іс-рекетімен байланысты таырыптар ойын мазмнын райды. Кіші мектепке дейінгілер затты рекеттерге еліктейді : Нан кеседі,сбіз турайды,ыдыс жуады.Олар рекетіні орындалуы рдісіне іледі, ал біраз уаыттан кейін ойын нтижелеріні,кімге жне не шін орындаан мытып алды.Балаларды рекеті бір –бірімен сійкес келмейді,ойын кезінде кенеттен рлдерін ауыстыра алмайды. Орта мектепке дейінгілерді негізгі ойыны-адамдар арасында арым-атынасы. Сондытан да,5 жасар бала еш уаытта бірізділік детін мытпайды, алдымен тскі ас,содан кейін ыдыс жуылады,яни керісінше орындамайды. атар рлдер болмайды,мысалы бір аюды бір уаытта екі дрігер арамайды,бір поезды екі машинист айдамайды. Орта арым-атынаса тскен балалар зара рлдерді ойын бастамай отырып бліп алды. лкен мектепке дейінгілер шін рлдеріне байланысты ережелерге баыну маызды,рлді дрыс орындалуын олар атты адаалайды.

Ойын рекеті біртіндеп зіні бастапы мніні келе бастайды. Негізінен затты рекеттер ысарып ортындыланады,ал кейде тіпті сзбен алмасады (мен оларды олын жудымой,стелге отырамыз). Ойын сюжетті жне мазмны рлдерге ауысады. Мектепке дейінгі кезедегі ойындаы рлдер,ережелер жне ойын рекеттері мына баытта дамйды: рекет жйесі ашы ойыннан жне оларда жасырып тран рлдермен бітеді. Жоары мектепке дейінгілерде рлдік ойындара араанда ережелі ойындар кп ойналады.

Осындай негізінде ойын згеріп,мектепке дейінгі кезені соында жоары даму дегейі жетеді. Ойын даму кезінде екі негізгі дегейлерге блінеді. Бірінші дегей 3-5жас адамдар рекетін шынайы логикалы жаырту. Бл кезеде затты рекеттер ойын мазмны болып табылады. Екінші кезеде 5-7 жас адамдар арасындаы шынайы арым-атынас крсетіледі жне ойын мазмны оамды арым-атынас жне адамдарды іс-рекетіні,ол бала дамуы маызды лесін осады. Е алдымен ойында балалар бір-бірімен толыанды арым-атынас жасауа йренді. Кіші мектепке дейінгілер з рбыларымен дрыс арым-атынас жасауа йренеді. Кіші мектепке дейінгілер з рбыларымен дрыс арым –атынас орната алмайды. Мысалы, бала – башаны кішкентайлар тобында темір жол ойны ойналады.трбиеші балалара орындытарын зын атар жасап,жолаушыларды з орындарын табуына кмектеседі. Машинист жргізуші болысы келген екі бала атардаы орындытарды соысында отырады да,уілдеп, поезді р трлі жатара айдайды. Жргізушілерді де,жолаушыларды да бл жадай аладатпайды жне бір нрсені талылау тірліктерін оятпайды.Д.Б.Эльконинні пікірі бойынша,кіші мектепте дейінгілер< бірге емес, атар ойнайды>.

Біртіндеп балалар арасындаы арым-атынас арынды жне німді бола бастайды. 4 жасар екі ызды арасындаы аны масатты жне оан ол жеткізуді стті дістері крінетін диалогты мысала келтіреиік :

Л :<Мынау тіріктен мені машинам болсын>

Д:<Жо>

Л:<Онда бл машина тіріктен біздікі болсын >

Д:<Жарайды>

Л:<бізді машинаны айдай трсам болама?>

Д:<болады> кліп машинасын шыарады

Л: Машинаны айдап,мотор шуын бейнелейді.

Орта жне кіші мектепке дейінгі кезеднгі балалар здеріні зімшілдіктеріне арамастан,рлдері зара келесі отырып блінеді,тіпті ойын барысында да талас-тартыса бармайды.

Бл рлдерге,ойын ержелеріне байланысты мселелерді келісе отрып шешуге,балларды ызыты ойынды орта ете білгендеріне байланысты.

Егер осындай крделі себптерге байланысты бірлескен ойын бзылса,арым-атынас рдісі де бзылады. Курт Левинні экспериментінде мектепке деиінгі балалар тобын бзылан ойытар бар(телефонны ттасы жо, дгелегі жо машина жне т.б.)блмеге алып келеді. Мндаы жетіспеушілік терге арамастан,баллар бір-бірімен уана ойнайды. Екінші кні фурстрация кні болды. Фурустрация-бл масата жету жолында кездесетін иындытардан туындайтын жадай.

Балалар сол блмеге кірген кезде, ойыншытар толы жиынтыы жатан кршілес блмені есігі ашы трады, біра есікке тор ттылан еді. Балалар здерін ызытырып тран ойыншытар ды кріп,блмені аралап кетті. Біреулерді торды сілкіп,ы біреулері еденде жатты,кпшілігі ашуымне енді керек емес ойыншытарды бір-бірімнен атынасын бзды.

Ойын рбылар арасында арым-атынасты алыптасуына ана емес,сонымен атар баланы еркін мінез-лыны да алыптасуына ыпалын тигізеді. з мінез-лын басара алу механизімі,

Ережелерге баыну дл сол ойын стінде алыптасады,кейінірек бл баса да іс-рекет трлерінде байалады. Ойын кезінде моральдік нормалар немесе лкендерді баса талаптары лгілі болмайды,баса адамны обырызы ,бала еліктейтін баса біреуді мінез-лы лгі болады. зін-зі баылау мектепке дейінгі кезені соында пайда бола бастайды,сондытан да балаа алдымен сырты баылау,яни бірге ойнайтын достары тарапынан болады. Балалар алдымен бірін-бірі адаалап кейінірек кеиінірек ркім з зін адаалайды. Сырты адаалау біртіндеп мінез-лыты басару рдісіні тсе бастайды,жне образ бала мінез-лын жйелейді.

Ойын кезінде баланы мотивациялы ажеттіліктер аймаы дамиды. Жаа іс-рекет мотивтері жне олармен байланысты масаттар пайда болады. Біра мотив шеберіні кееиуімен ана шектеледі.