Мектеп жасына дейінгі балаларды жеке тлалы асиеттеріні дамуы

Мектепке дейінгі кезе - А.Н.Леонтьевті айтуы бойынша, «Жеке тланы» алашы алыптасу кезеі. Дл осы уаыт негізгі жеке тлалы механизмдер жне білімдер алыптасу кезеі. Бір-бірімен тыыз байланысты эмоциялы жне мотивациялы айматар дамиды, зіндік санасы алыптасады.

Мектепке дейінгі кезеге жалпы эмоциялы тепе-тедік, кшті аффекті жадайды жне болмашы нрсеге дау-дамайды болмауы тн асиеттер. Осындай жаа, біршама траты эмоциялы фон бала динамикасын анытайды. Образды елестерді динамикасы - сбилік кезедегі аффективті абылдау рдісімен салыстыранда бос жне жмсаыра болады. Брын баланы эмоциялы мірі ол осылан жадай ерекшеліктері мегерілген: ол ызытыратын заттарды игеріп немесе оны ала алмайды, ойыншытармен жасы рекет етеді немесе еш нрсе болмайды, лкендер кмек береді ме, лде жо па? жне т.с.с. Енді елестерді пайда болуы балаа ажеті жо алдануына ммкіндік береді, балада уайымдау пайда болады.

Сонымен, эмоциялы рдіс тепе-те бола бастайды. Мектепке дейінгі кезендегі бала кні эмоциялара, толы боладытан, кешке оны шаршап шалдыуы ммкін.

Мектепке дейінгі кезеде бала тілегі талаптануы оны елестерімен беріледі. Талаптарына ыайлана бастайды. Бала рекеті енді тартымды заттармен тікелей байланысты емес, заттарды елестету, керекті нтижелер, келешекте оан ол жеткізу негізінде болады.

Эмоциялы алдын-ала білу механизмі А.В.Запарожец ебектерінде крсетілген. Жалпы мінез-лы рылымында аффектіні функцияналды орны алай згеретіндігі, оны зерттеулерінде крсетілген. Сбилік кезедегі жне мектепке дейінгі кезедегі бала мінез-лын таы да салыстырып крейік. 3 жаса дейін жеке ркеттеріні ерекше салдары уайымдалады, оларды лкен адамны баылауы — яни, баланы орындааны шін мадатау немесе жазалау. Уайымдау, рекет мадатауа немесе жазалауа ие болады, ол неге алып келеді, деген пайымдаулар рекет кезінде де, алдын-ала пайда болмайды. Бл жадайда аффект соы орында болады.

Бала з мінез-лыны рекеттерін жасы, лде жаман екендігін алдын-ала біледі. Егер, ол тиісті мінез-лы нормаларына сйкес келмейтін, нтижелерді алдын-ала болжаса, ммкіндігінше жазалау немесе мадатау, балада эмоциялы жадай - аландаушылы пайда болады жне керек емес рекеттерді тотатуа абілетті болады. рекетті тиімді нтижелері алдын- ала білу жне лкендер тарапынан ынталандыру эмоцияларымен байланысты. лкен балаа керекті эмоциялы образды жасауа кмек бере алады. Мысалы, бала-башада трбиеші балалардан ызу ойыннан кейінгі блмені тез арада ретке келтіруді талап етуді орнына, олардан кейін, таза демі ойын блмесіне келген кіші топ шін, оларды жинаандары андай уаныш келетіндігі жнінде айта алады. Балаларды саналылыынан грі, оларды эмоциялы иялына баытталан тілектер тиімді болады. Осыны негізінде, мектепке дейінгі кезеде іс- рекетті басынан аяына дейін аффект байалады. Аффект (эмоциялы образ) мінез-лы рылымында алашы блімі болады. Іс-рекет салдарынан болатын эмоциялы механизмні алдын-ала білу, бала рекстіні эмоциялырегуляциясынынегізінде болады.

Бл кезеде эмоциялы рдістерді рылымы да згереді. Сбилік кезеде оларды рамына вегетативті реакциялар осылан болатын: ренішті уайымдау, бала жылады, тсекке лайтын, бетін олымен жапты, байланысы жо сздерді айайлайтын, ашу стінде ол ызаратын, олына тскен затты сындырады жне т.б. Осы реакциялар мектепке дейінгі кезеде де саталады, біра кп балаларды эмоциясын сырта шыаруа стамдыра бола бастайды. Эмоциялы рдістер рылымына вегатативті компоненттерден блек енді абылдауды крделі трі, образды ойлау, иял кіреді. Бала дл сол стте орындалып жатан ісіне уанып немесе ренжіп оймайды, сонымен атар енді орындалатын іс-рекетіне де уанып немесе ренжитін болады. Пайымдау крделі рі тере бола бастайды. Аффектілер мазмны згереді - балаа тн эмоция шебері кеейеді. сіресе мектепке дейінгі балаларда басаа аяушылы, кіл-кйіне ортатасу сияты эмоцияларды пайда болуы маызды, оларсыз балаларда арым-атынасты крделі трі жне бірлескен іс- эрекетті болуы ммкін емес. Эмоциялы аймакты дамуы елестетуді дрыс алыптасумен байланысты. Баланы образды елестері эмоциялы сипата ие, жне оны барлы іс-рекеті эмоцияа бай болып келеді. Мектепке дейінгі кезедегі баланы барлы рекеті - ойын, сурет салу, растыру, мектепке дайынды, й шаруасында анасына кмек беру жне т.б.

Мектепке дейінгі кезедегі баланы зіндік санасы. Сбилік кезеде бала бойында зіндік сананы тек шындарын ана байауа болатын еді. зіндік сана мектепке дейінгі кезені соында жеке тланы жне аыл-ойды арынды дамуына байланысты алыптасады, ол мектепке дейінгі кезені жаа біліміні орталыы болып табылады.

зіндік баалау кезені екінші жартысында алашы таза эмоциялы баалау («Мен жасымын») жне басаны мінеі- лын рационалды баалау негізінде пайда болады. Бала алдымен баса балаларды рекетін баалай бастайды, содан кейін - зіні жеке рекеттерін, адамгершілік сапаларын назар аударады. Адамгершілік сапаларын бала з мінез-лы бойынша, отбасында жне атарлас рбыларыны жымындаы норма- лармен сйкес немесе бл атынастар жйесіне кірмейтін негізгі трлерімен салыстыра баалайды. Оны зіндік баалауы сол себептен, рдайым сырты баалаумен, е алдымен - жаын адамдарыны баасымен сйкес келеді.

Тжірибелік біліктілігін баалай отырып, 5 жасар бала з жетістіктерін шектен тыс матайды. 6 жаста зін-зі жоары баалаусаталады, біра бл уаытта балалар здерін брыныдай ашы трде мактамайды. 7 жаста кпшілігіні зіндік баалауы тепе-те бола бастайды.

Жалпы мектепке дейінгі кезеде зіндік баалау те жоары, бл балаа іс-рекетті жаа трлерін мегеруге кмек береді. Мектепке дайынды сияты оу трлеріне ешандай кмнсіз, орынышсыз осылады. «Мен» тепе-те образы бала білімінде алыптасады. Бала зіні жеке тжірибесінен (мен не істей аламын, мен алай істедім) жне ол лкендермен, рбыларымен арым-атынас жасау негізінде алыптасады.

М.И.Лисина мектепке дейінгілерді зіндік санасыны дамуы отбасы тжірибесіні ерекшеліктеріне байланысты деді. зіне сенімді балалар, ата-анасы жеткілікті кіл блетін отбасында трбиеленеді: аыл-ой жне дене бітістері жасы бааланады, біра баса рбыларына араанда оларды даму дегейі жоары деп есептелмейді; мектепте лгерімі жасы болады деп болжайды. Мндай балаларды кбінесе мадатайды, біра сыйлытармен емес, арым-атынастан бас тарту негізінде жазалайды. зіне сенімсіз балалар, олара іл аз блінетін отбасында седі, тмен баалайды, жиі жазалайды, кейде тіпті бтен адамдарды кзінше; мектепте жетістіктерге жне келешекте маызды жетістіктерге жетеді деп сенбейді. зін-зі жоары баалайтын балаларды отбасындаылар оларды рбыларынан грі аса дамыан деп есептейді; балаларды жне лкендерді кзінше жиі матайды, анда-санда жазалайды. Ата-аналар, оларды мектепте здік оушы болатындарына сенімді.

Мектепке дейінгі кезедегі бала оны трбиелеуші лкендерді кзарасы бойынша зін баалайды. Егер де отбасыны баасы баланы жас жне жеке ерекшеліктеріне сйкес келмесе, онда оны зіне деген сенімі тмен болады.

Дамуды таы бір жолы - зіндік сана з уайымын сезіну. Сбилік кезеде ана емес, мектепке дсйінгі, кезені алашкы сатысында балада ртрлі дайындаулар болады. Оны эмоциясы мен сезімін былай жеткізуге болады: «Маан куанышты», «Мен ашу». Мектепке дейінгі кезені соында, ол зіні эмоциялы жадайын болжап оларды сзбен жеткізе алады: «Мен уаныштымын», «Мен ашулымын».

Бл кезеге жынысты сйкестендіру тн: балалар зіні л немесе ыз екенін тсінеді. л балаларды кпшілігі кшті, батыл, ренжімеуге жне бір жері ауыранда жыламауа тырысады; ыздарды кпшілігі — тиянаты, арым-атынас кезінде кербездеу болады. Мектепке дейінгі кезені соында лдар мен ыздар барлы ойынды бірге ойнамайды, оларда тек ана лдарга жне тек ыздара арналан ойындарды ойнай бастайды.

6-7 жасар баланы зіні брыысы есінде, зіні осы кезеін сезінеді жне зіні келешекте андай болатындыын елестете алады: «Мен кішкентай боланда», «Мен лкен боланда».

Мектепке дейінгі кезедегі баланы зіндік санасына негізгі компоненттері: зіндік баалау, з уайымдарын сезіну, жынысты сйкестендірілу, зін уаытта сезіну болып табылады.

Мектепке дейінгі кезе - адамдарды арым-атынасын тану кезеі. Бала оларды, оны негізгі рекеті болып табылатын сюжетті-рлдік ойында бейнелейді. Ойын арылы ол з рбыларымен карым-атынас орнатуды йренеді.

Мектепке дейінгі кезе - шыармашылы кезеі. Бала сйлеуді шыармашылы трыда мегереді, шыармашылы иялы пайда болады.

Мектепке дейінгі кезедегі балада зіні елестік- образды динамикасына баынатын ерекше логикалы ойлауы болады.