Оларды трлері, конструкциялары.

Саба жоспары:

· Су жібергіш рылымдар, оларды конструкциялы ерекшеліктері, трлері

· бырлы-мнаралы жне бырлы су жібергіш рылымдар конструкциясымен таныстыру

· Жабы су жібергіш рылымдар конструкциясымен таныстыру, орларды есептеу тсілдері

· Тунельді су ткізгіш рылымдар.

· Су оймасыны рамындаы суды атарып-ратыш рылымдар.

Су оймалары рамындаы топыратан соылан бгеттер бойына кпшілік жадайда бырлы су жібергіштер салынады. бырлы су жібергіштер мнаралы жне мнарасыз болып келеді.

 

 

7.1. сурет. бырлы-мнаралы су жібергіш рылым.

1. бырды кіре беріс басы; 2. су жібергіш рылымны быры; 3. басару мнарасы; 4. су жібергіш рылымны ая жаы;

 

 

7.2. сурет. бырлы су жібергіш рылым.

1. бырды кіре беріс басы; 2. су жібергіш рылымны быры; 3. су блу камерасы; 4. су жібергіш рылымны ая жаы;

Су жібергішті негізгі атаратын міндеті -тменгі бьефте орналасан су ттынушылара - канала, су бырына, зен арнасына су жіберу. Су жібергіш рылымны су тасымалдайтын бырыны табанын орналастыранда - су оймасындаы суды дегейі е тменгі пайдаланбай- тын клем дегейіне жеткенде де (ПКД), су жібергіш рылым арылы ттынушылара су беретіндей етіп орналастырады, яни су ткізгіш бырды табаны- ПКД (УМО) дегейінен тмен орналастырылады.

Мнараны орналасуына байланысты оларды: а) мнарасы ала жылжы- тылып салынан, жоары лама беткейді бгет табанымен иылыс ан тсына салынан; б) мнарасы жоары лама беткейді орта тсына орналастырылан; в) мнарасы бгет тбесіне жаын орналасан, немесе тменгі лама беткейге орналасан деп топтайды.

бырлы су жібергішті галериясымен су ткізіледі, немесе галерияны ішімен быр жргізіліп, су быр арылы ткізіледі.

Мнараа дейінгі быр кпшілік жадайда траты су ысымыны астында трады, яни арынды жадайда жмыс атарады, ал мнара апасынан кейінгі су тасымалдайтын быр арынды трде де, немесе арын- сыз трде де жмыс атара алады. Су жібергіш рылымдарды за уаыт пайдалану тжірибесі крсеткені: 1) рылымны бырыны орта блігіні тиімді жмыс атару режимі - арынсыз жадай, яни, суды ысымсыз, еркін ау режимі. Бл кезде быр ішінде ыайсыз, тпелі режим орнамайды жне де галерея абыралары мен бырды тйіскен жерінде асым азаяды; 2) суды арынды жадайда ауы - су темір немесе темірбетон бырлар арылы аанда тиімді. Бл жадайда темірбетоннан соылан галерея бырларды жндеп, ремонттаанда пайдаланылады. Егер галереяда суды ау режимі арынды, не жартылай арынды болса, онда галерея конструкциясы крделеніп, баасы сіп кетеді; 3) мнараны ала, жоары бьефке жылжытып салан тиімді, бл жадайда бырды арынды, траты су тратын блігіні зындыы ысарады.

Аласа немесе орта тегеурінді су ысымына арналан бгеттерге негізінде мнарлы су жібергіштер салынады, галерея арылы быр жргізіліп - жргізілмесе де. Мндай су жібергіш рылымдар конструкциясын пайдалану те ыайлы жне сенімді.

Жоары тегеурінді бгеттерге (биік бгеттер) мнаралы су жібергіш салу - техникалы иындытары келіп соады. апаты ктеріп-тсіретін білек темірді те зын болып, салмаы кп болуына байланысты жне су ысымы тскен кезде апата діріл пайда болуына, апаты жабу барысында атты басанда, білек темірді майысу ммкіндігіне байланысты. Егер жоары тегеурінді бгеттерге мнаралы су жібергіш жобаланса, онда варианттарды техника – экономикалы крсеткіштерін салыстыранда биік мнараны су тасымалдайтын бырыны апаы герметикалы трде жабылатынын арастырып жне автоматты су ктергіштермен ашылып- жабылуын арастыру ажет. Мндай ммкіндіктер болмаса, онда мнарасыз, бырлы су жібергіштер жобалануа тиісті.

бырлы су жібергіштерді быры ш апапен жабылуы шарт:

1) ысырмалы апа – быр бзылан, апат жадайында пайдаланады. 2) дискілі, дгелек апатар, ремонт-жндеу жмыстарын орындаанда пайдаланылдады, блар ысырмалы апатардан кейін орналасады: 3) конусты немесе инеге сас апатар - блар жмыс апаы ретінде пайданылады.

Кп жылды аымды реттейтін су оймаларында мнаралы су жібергіштер салан тиімді жне де оны тбесі су баспайтын белгіде боланы жн.

 

 

7.3. Жабы су жібергіш рылымдар.

а) апатарды басаратын мнарасы бар, бырлы су жібергіш рылым б) быры конусты апапен жабдыталан тунелді су жібергіш рылым; в) быры конусты апапен жабдыталан бырлы су жібергіш рылым; 1- оыс стаыш тор тратын саылау; 2- ауа атынайтын тесік; 3- жалпа темір; 4- ныыздаыш резина; 5- су абылдаыш мнара; 6- тыын; 7- дгелек апа (жндеу кезінде пайдаланатын); 8- темір, немесе темірбетон быр; 9- конусты, немесе ине тектес апа; 10- ысырма; 11- конусты апаты бседеткіш камерасы;

 

Мнараны абыраларыны, табаныны алыдыын, бырлы су жібергіш рылымны абыраларыны алыдыы динамикалы жне статикалы кш-салматарды шамасына арай есептеліп табылады, дегенмен 0,2-0,25 м аз болмауы керек, жне алыдыы тменнен жоары арай азая береді. Мнараны, галереяны сырты абыраларын су ткізбейтін бояумен сырлап, материалдармен аптайды, сазды топырапен аптап кмкереді. апатан кейін вакуум алыптаспасын деп, оны сырттан ауа келтіретін ттікпен жалайды.

бырлы су жібергішке конусты немесе инелі апа ойыланда, шашыраан су тамшыларын стайтын камера арастырылады.

Су жібергіш рылым быры ішінде траты арынсыз режим орнату шін де, апа артына ауа беріп отырады. бырды кіре барыс басыны слбасы, апа жретін салауларда, су тасымалдайтын блік слбасын кавитациялы процестер болмайтындай етіп абылдайды.

бырлы су жібергішті галереясыны саны техника-экономикалы жне гидравликалы есептеулер негізінде абылданады, біра пайдалану тжірибесі крсеткендей, екі галереядан кем абылданбайды.

Су жібергіш рылымны бас жаына оыстарды, анжыр мен мз стайтын тор орнатады, оан тазалаыш рылылар арастырады. Су жібергіш рылымны галереясын деформациялы (шгетін) блікке блгенде, быр тйіскен жерден су шыпауын амтамасыз ету ажет. Бл шаралар те мият орындалуы шарт.

Егер су оймасы ауыз су беруге де пайдаланылса, онда таза суды алу шін, мнара абырасында бірнеше биіктікте су алатын тесіктер арастырылып, олар бырмен жаластырылып, су тазалаыш рылымдар- а, не соры станцияларына жеткізіледі.

Су жібергішті жобалап, рылысын соанда, оны конструктивті лшемдерін абылдаанда, рылысты салу кезінде жне рылымдарды ттынып- пайдалананда ойылатын талаптар ескеріледі, яни рылымды бкіл пайдалану мерзімінде галерия арылы ыайлы жріп-тру ммкіндігі арастырылуы шарт, яни оны биіктігі 1,5 метрден, ені 1,0 м кем болмауы керек, бл жадай бырды жне гидромеханикалы рал-жабдытарды монтаждап, бзып-жндеу жмыстарын атару шін ажет. Галерея табанына рылысты салу кезіндегі тасын суды арынсыз режимде ткізетіндей жне галереядаы су апаты жапанда, быр жарыланда трып алмай, аып кететіндей еістік берілуі ажет.

Су жібергіш рылымда кіре беріс табалдырыыны слбасына байланысты жабы быр екі режимде жмыс атаруы ммкін: суды ке табалдырыты су аардан немесе практикалы слбадаы су аардан аандай.

Су жібергіш рылым 2 жадайа есептеледі: 1) су оймасындаы су- ды дегейі ПКД (УМО), быр апаы толы ашы, конструктивті трде абылданан быр лшемдері есепті тімді жібере ме, соны анытайды; 2) су оймасындаы суды дегейі ТД (НПУ), есепті тімді жібері шін быр апаын анша биіктікке ктеретінін анытайды.

Егер су жібергіштен су ке табалдырыты су аардан аатын болса, онда оны су ткізгіштік абілетін мына формула арылы табады:

; (7.1.)

суды бйірінен ысылуын ескеретін аын коэффициенті;

b- су жібергіш рылымны бырыны кіре берісі басыны ая жаына таман ені, м; быр ені пайдалану талабына сйкес бір метрден кем болмауа тиісті.

-суа бату коэффициенті, бірге те.

h_k- cу секіртпесіні ысылан тстаы тередігі, м;

H₀= -суды келу жылдамдыын ескере отырып, су жібергіш рылымны табалдырыындаы су арыны;

Н₁= ТД -cу жібергіш рылымны табалдырыыны белгісі, яни су жібергіш рылым алдындаы су арыны, м;

v₀= 1,2 – 1,5 м/с –суды рылыма келу жылдамдыы.

Егер су жібергіш рылымны бырыны еістігі 0<i<i_kp боланда h_c1,25h_kp жадайы орын алса, онда бырды суа батыы боланы; ал h_c1,25h_kp жадайы орын алса, быр суа батпаан болады.

h_c–тменгі бьефтегі су дегейі мен бырды шыа берістегі табаныны белгісіні айырмасы.

h_kp= суды шекті мніндегі тередігі;

q- лестік аын мні, м²/с;

Мнда трт брышты бырлар шін;

n= 0,015 – кедір –бдырлы коэффициенті;

R_kp= - шекті гидравликалы радиус,

– трт брышты бырлар шін;

Егер су жібергіш рылымны бырыны табаныны еістігі i>i_kp болса, онда бырды зындыы оны тіміне сер етпейді.

Су жібергіш рылым арылы су практикалы слбадаы су аардан аанда, су тек суа батпаан режимде аады. Бл жадайда су жібергіш рылымны су ткізгіштік абілетін мына формула арылы анытаймыз:

(7.2.)

Су жібергіш рылымны быры арынсыз режимде жмыс атаранда, бырды кіре беріс басы суа батып трса, оны су ткізгіштік абілетін мына формула арылы анытаймыз:

(7.3.)

Мнда: жылдамды коэффициенті;

0,97-егер быра кіре беріс тесік алдында апа кіретін саылау болмаса;

0,94 егер быра кіре беріс тесік алдында апа кіретін саылау болса;

суды бйірден ысылу коэффициенті;

су жібергіш рылымны бырыны клдене имасыны ауданы жне шаа берісіндегі биіктігі.

Су оймасындаы су ТД транда, су апа астынан жіберіледі, бл жадайда суды быр арылы тімін мына формула арылы анытайды:

(7.4.)

Мнда: аын коэффициенті,

h_k- апаты ашу биіктігі, м;

H₀- суды келу жылдамдыын оса есептегендегі арын, м;

суды апа астынан ткенде, тігінен сыылу коэффициенті;

 

Тунельді су ткізгіш рылымдар. Бндай рылымдарды салу шін ойылатын негізгі талап: тунель жретін трасса бойындаы топыра рамы тек ттас жартастан болуы керек. бырлы су ткізгіштер сияты, тунельді су ткізгіштер де мнаралы жне мнарасыз болып келеді, су аымы арынды жне арынсыз, бырлы жне бырсыз болуы ммкін. Тунель жргізгенде ммкіндігінше трассаны брылыссыз, тзу ылып жргізеді. сіресе бл су аымы арынсыз учаскелерге ойылатын талап. Егер трасса брылыспен жргізілетін болса, онда доа радиусын тунел еніні бес енінен не диаметірі- нен кп ылып абылдайды, яни R5B5D кем болмауы керек, жне брылу брышы 60⁰ аз болмауы керек.

Тунел лшемдерін рылыс жмыстарын жргізу ыайына байланыс- ты абылдап, биіктігін 2,1-2,7 м; енін 2,3-2,7 м шамасында абылдайды.

Егер тунельдегі сумен иыршы тастар тасымалданатын болса, тунелді ішкі бетін жуылып-шайылмайтын, ажалап-бзылмайтын берік заттармен аптау керек.

Су оймасыны рамындаы суды атарып-ратыш рылымдар. Бл рылымны негізгі атаратын жмысы су оймасындаы суды толы немесе аздап атаруа жне де тменгі бьефке, табиатты орау шін тасталатын суларды жіберуге арналан. Бл рылымды рылыс салу кезеіндегі зен арнасындаы суды тменгі бьефке жіберу шін олданады жне де мны кейде су тастаыш, су жібергіш рылым ретінде де пайдаланып, жоары бефьке шккен м мен тастарды, оыстарды сумен жууа пайдаланады.

Су оймасыны рамындаы суды атарып-ратыш рылымдары бгет денесі ішінде де жне одан шеткері, жааа да салынады. Суды атарып-ратыш рылымдарды зінше де, немеса су тастаыш рылым-

дарымен осып та сала береді. Ашы, су оймасыны жаасына салынатын суды атарып-ратыш рылымдарды тередігі 4-6 метрден аспайтын су оймаларына салады, ал тере су оймаларына бгет денесіні ішіне салынатын жабы, суды атарып-ратыш рылымдарды салан тиімді.

Мндай суды атарып-ратыш рылымдарды жобалаанда, су тімі 1,5 м³/с -тан 13 м³/с –а дейінгі типтік жобаларды олданан тиімді (7.1 жне 7.2. суреттер)

 

Баылау сратары:

1. Су жібергіш рылымдар, оларды конструкциялы ерекшеліктері, трлері, пайдалану ммкіндіктері

2. бырлы-мнаралы жне бырлы су жібергіш рылымдар конструкциялары, бл рылымдар ай кездерде олданылады

3. Жабы су жібергіш рылымдарды конструкциялы ерекшеліктерін атаыз, орларды есептеу тсілдерін келтірііз

4. Тунельді су ткізгіш рылымдар, оларды конструкциялы ерекшеліктерін атаыз, орларды есептеу тсілдерін келтірііз

5. Су оймасыны рамындаы суды атарып-ратыш рылымдарды конструкциялы ерекшеліктерін атап, крсетііз.

 

Ші дріс

Бетонды жне темірбетонды бгеттерді трлері жне топтары.. Бетоннан соылан су ашырты бгеттер. Аркалы жне контрофорсты бгеттер,

Саба жоспары:

· Гравитациялы бгеттер конструкциясымен таныстыру

· Бетоннан соылан бгетті табанымен жне жаалаумен иылыстыру тсілдерімен таныстыру.

· Бетоннан соылан су ашырты бгеттер конструкциясымен таныстыру

· Аркалы бгеттер конструкциясымен жне ерекшеліктерімен таныстыру.

· Контрфорсты бгеттер конструкциясымен жне ерекшеліктерімен таныстыру

Ауыр (гравитациялы) бгеттер дегеніміз сырты кштер сер еткенде оларды орнытылыы салмаымен амтамасыз етілетін бгеттер. азіргі кезде соылатын гравитациялы бгеттер негізінде бетоннан салынады, ал брыны кездерде тастан лаймен алап салынатын гравитациялы бгеттер кптеп кездескен. Блар соы кездерде ндірістік артышылыына байла- нысты, бетоннан соылатын бгеттермен ауыстырылды, себебі бетон ю жмыстарын толыымен механизациялардыруа болады жне бл жмыстарды жоары екпінмен жргізіп, бгетке кез келген геометриялы слба беруге болады. азіргі кезде тастан алап бгет салу Индияда ана орын алып отыр, 1969 жылы биіктігі 124,7 м тастан аланан Нагарджана сагар бгеті салынып бітті

Конструкциясыны арапайымдылыына байланысты гравитациялы бгеттер бетоннан соылан бгеттерді ішіндегі е кп тараан трі. Кеестер Одаында е бірінші бетоннан салынан гравитациялы бгет: 1932 жылы салынып біткен Днепропетровск бгеті, биіктігі 62 м. Бетоннан соылан гравитациялы бгеттерді салу жмыстары- биіктігі 65 метрлік скемен бгетін, биіктігі 90 м Бтарма бгетін, биіктігі 128 м Красноярск бгеттерін салумен жаластырылды. Соы жылдары бетоннан биіктігі 102 м Уст – Илимск жне биіктігі 215 метрлік Токтал гравитациялы бгеттері салынды. Жер шарындаы е биік- 284 метрлік гравитациялы бетоннан соылан бгет Швейцарияда салынды.

Бетоннан салынан гравитациялы бгеттерді артышылыы:

а) геометриялы слбаларыны арапайымдылыы, олданатын алыптарды бірнеше рет олдануа жне бетонды ю жмыстарын толы механизацияландыруа ммкіндік беретіндігі; б) рылысты жргізу барысында керекті жылу температурасын амтамасыз ету ммкіндігі, бл жадай сіресе климаты суы жерлерде те маызды; в) цементі аз атты бетон оспаларын пайдалану ммкіндігі; г) бгетті салу барысында рылысты технологиясыны бзылуыны бгет беріктігіне онша сер етпеуі; д) 1 м³ йылан бетонны зіндік ныны арзандыы.

Кемшіліктері:

а) аркалы жне контрфорсты бгеттермен салыстыранда йылатын бетон-ны клеміні кптігі; б) бетонны беріктілік асиетіні толы пайдаланылмауы; в) пайдалану кезеінде контрфорсты бгеттермен салыстыранда ауа райыны серіне сезімталдыы жне бгет бойындаы температураны реттеуге ммкіндікті жотыы; г) бгет табанына ысымны біркелкі таралмауы.

Жартастара салынан гравитациялы бгеттер класс капиталдыына байланысты топталуынан блек, пайдалану масатына байланысты былай топталады: ттас жне су тастаыш (ашы су аарлы немесе тереде орналасан су тастаыш тесігі бар).

Ттас бгеттерді станциялы бліктерінде су абылдаыш рылымдар мен су электростанцияларыны турбиналы бырларын орналастыруа болады.

Биіктігіне байланысты гравитациялы бгеттер: аласа (биіктігі 40 м дейінгі),

биіктігі орташа ( 40 метрден 100 метрге дейін) , биік бгеттер (100 метрден жоары) деп топталады.

Слбасыны ауырлыына байланысты: ауыр жне жеіл гравитациялы бгеттер болып блінеді.