Су алыш рылымдара ойылатын талаптар

Канала берілетін аымды реттеу: ттынушылара беретін су аымы уаытты згеруіне байланысты ртрлі болады. Су алыш рылымнан егістікке канал арылы берілетін су аымын жйені пайдалы сер коэффициентін ескере отырып, жинаталан гидромодуль графигі арылы анытайды. Ттынушыа берілетін су аымыны тулік бойына, жыл мез- гілі бойына згеріп отыруы жне осыан байланысты су торабыны жоары бьефіндегі дегейді згеруі су алыш рылымны апатарымен аынды реттеп отыруды ажет етеді. Кей кездерде, су алыш рылыма ттынушыа керек су млшерінен кп су келуі ммкін. Бл жадайда канал шектен тыс толып кетпеу шін, арты су тімі рылымны су тастаыш тесігі арылы тменгі бьефке тасталып отырылады.

Су алыш рылым алдындаы алыпты тежеулі (ТД – НПУ) жне уаытша тежулі (УТД - ФПУ) дегейлерді анытау: плотиналы су тораптарында жоары бьефте суды екі дегейі аныталады: ТД (НПУ) жне УТД (ФПУ). Тменгі бьефте су дегейі згеріп тратындытан, су аымны тередігіне байланысты туелділік графигі трызылады: Q=f(h). Жоары бьефте алыпты тежеулі дегейді (ТД) рылымны су тастаыш тесігіні апаын ашып-жабу арылы траты стап трады. Уаытша тежеулі дегейді (УТД) алыпты тежеулі дегейден (ТД) 2 м дейін жоары белгілейді. Бл дегей суды е жоары тіміне сйкес келеді, сондытан бл аымды ткізу шін рылымны су тастаыш тесіктеріні брін ашады. Су дегейі УТД жеткенде су тастаыш тесіктегі су жылдамдыы е ірі тпкі тасындыларды тасмалдауды амтамасыз етуі ажет.

Баылау сратары:

1. зеннен су алу масаттары, су алу шін олданылатын рылымдар

2. зеннен су алыш рылымдарды конструкциялары андай болады

3. Су алыш рылымдарды салу масатын келтірііз

4. Ирригациялы су алыш рылымдарды ерекшеліктерін атаыз

5. зеннен су алыш рылымдара ойылатын талаптарды атаыз.Бгетсіз су алыш рылымдарды конструкцияларын келтірііз

6.зен арнасын реттеу тсілдерін жне реттегіш рылымдар конструкцияларын келтірііз.

Шi дріс

Су алыш рылымдар трлері мен топтары. Су алыш рылымдарды трлерін тадап оны зен бойына орналастыратын жерді анытау. Бгетсіз су алыш рылымдар. Жанама су алыш рылымдар

Саба жоспары:

· Су алыш рылымдар трлері мен топтары туралы тсініктеме беру

· Су алыш рылымдарды зен бойына орналастыратын тсты анытау

тсілдері

· Бгетсіз су алыш рылымдар пайдалану жадайы туралы тсініктеме

· Бгетсіз су алыш рылымдарды ерекшеліктері туралы тсінік беру

жне зеннен су бліп алу ммкіндіктері

· Бгетті, бйірлей су алыш рылымдар туралы тсінік беру, оларды жетістіктері жне кемшіліктері

Бгетсіз су алыш рылымдар: бгетсіз су алыш рылымдар дегеніміз, рылыма су зендегі су дегейінде алынатын рылымдар. Мндай су алыш рылымдар арылы су канала здігінен аып барады, немесе сорылармен су ктеру арылы берілуі ммкін. Жалпы жадайда бгетсіз су алыш рылымдар бір масата баытталан су ттыну графигіне сйкес ттынушыа каналмен су жеткізуге арналан кешенді рылымдар мен рылылардан трады,

Магистралды канала берілетін суды басару тсіліне байланысты: бл рылымдар реттелетін жне реттелмейтін деп блінеді. Су дегейі реттелмейтін су алыш рылымдарда каналдаы су дегейі зендегі су дегейіні згеруіне сйкес згеріп отырады. Ал реттелетін су алыш рылымдарда су дегейін канала ттыну графигіне сйкес, су беретін реттегіш шлюздар кмегімен ретеп отырады да, зендегі су дегейіне онша туелді болмайды.

Бгетсіз су алыш рылымдарды пайдалану жадайы: бгетсіз су алыш рылымдарды олдануа жне канала су здігінен аып бару шін, зендегі суды белгілі бір блігі канала траты алынуы ажет жне зендегі су дегейі каналдаы су дегейінен жоары болуы шарт. Яни, су ттыну графигі зен гидрографаны ішіне еніп труы ажет жне рылым жмыс істеп трытын уаытта зендегі су дегейі каналдаы су дегейінен жоары болуы керек. Суды бгетсіз су алыш рылымдар арылы егістікті суаруа аланда, ммкіндігінше мздатардан оректенетін зендерді пайдаланан тиімді, себебі мзды кп еріп, зендегі су аымыны кбейуі - суды е кп пайдалану кезеіне сйкес келеді. Мндай рылымдарды зенні кез келген жеріне салуа болады, егер жаасы тік, биік лама болмаса. Бгетсіз су алыш рылымдарды жаасы берік жне траты емес зендерге де олданады. Егер су жаадаы рылымнан ашып, брылып кететін болса, онда суды рылыма баыттап жаа арна азуа тура келеді. Су канал арылы егістікке зі аып келетін жадайда, суды суармалы жерге келетін дегейі зендегі су дегейіне байланысты болады. зендегі су дегейіні тмендеуіне байланысты су бармай, суармалы жерді ауданы азайып алмауы шін, каналды зына бойына жне рылымдардаы арын шыынын азайтуа тырысады.

Бгетсіз су алыш рылымдарды ерекшеліктері. Бгетсіз су алыш рылымдарды каналдарына сумен бірге алыма жне тпкі тасындылар тседі. Каналда суды тасымалдау кші азайуына байланысты тпкі тасындылар шгіп алады, ал су аысыны жылдамдыы азайуына байланысты алыма тасындылар да шгеді. Осыан байланысты каналды бас жаына м мен тас шгіп, су ткізу абілеттілігі тмендейді. Каналды су ткізу абілеттілігін алпына келтіру шін, оны тазалауа мжбр болады.

Бгетссіз су алыш рылымдарды каналына тпкі тасындыларды тспеуін амтамасыз ету ммкін емес, біра ртрлі тсілдерді олдана отырып, тасындыларды клемін азайтуа болады. Мндай тсілдерге мыналар жатады:

а) су алу коэффициентін 0,2 шектеу; б) су алыш рылымды табии кесе клдене циркуляция пайда болатын, зенні ішке арай исайан жаасына орналастыру; в) кесе клене циркуляция туызу арылы тпкі тасынды- ларды рылымнан кері баыттайтын проф. М.В.Потаповты аыс баытта- ыш рылысын олдану; г) реттелетін су алыш рылымдарда су реттегіш шлюздарыны табалдырыын жоарылату; д) су алыш рылымны су абылдайтын бетін зен суыны білігіне кесе клдене орнату; е) су арнасын реттегенде, тиімді гидравликалы режим орнату арылы, тпкі тасындыларды су алыш рылымнан рі кететін ылып баыттау; ж) суды тасындылары аз, жоары абаттан алу т.б.

Пайдалану шараларымен, немесе конструктивтік шаралармен канала алыма тасындыларды тспеуін амтамасыз ету ммкі емес. Каналдаы суды лайлыы зендегі су лайлыына те. алыма тасындылармен кресуді е тиімді жолы, каналды бас жаына тндыры салу.

Бгетсіз су алыш рылыма зеннен су бліп алу. зеннен су алыш рылыма су алуды, гидравликалы трыдан, суды бліп алу ретінде арастыруа болады, бл процесте зендегі суды есепті бір блігі бйірлей блініп алынады. Бл кезде блініп алатын сумен бірге тпкі тасындылар да канала тседі. Блінген суды дегейі зендегі суды дегейінен тмендеу, осыан байланысты кесе клдене циркуляция туындайды да, тменгі аыс бйірдегі су алыш рылыма арай баытталады. 13.1. суретте бгетсіз су алыш рылыма кіре берісте суды бліну схемасы крсетілген.

13.1. сурет. Бгетсіз су алыш рылыма кіре берісте суды бліну схемасы.

Кп жылды тжірибе нтижесінде, су алыш рылыма алынатын суды тменгі жне жоары енін анытауа ммкіндік беретін формула алынды:

B_т=1.4(k_c+0,27)b_k; B_ж= 0,7(k_c+0,25)b_k;

мнда: k_c- су алу коэффициенті.

Мына формулалардын крініп отырандай, берілген су алу коэффициентінде жне бйірлей су алып кету енінде, тменгі аыс аймаы жоары аыс аймаынан екі есе кп. Осыан байланысты су алыш рылыма кп тпкі тасындылар тседі.

азіргі кезде бгетсіз су алыш рылымдар кп пайдаланылмайды жне салынбайды. азір пайдаланып отыран бгетсіз су алыш рылымдар ертеректе салынан рылымдар: мысылы Сырдария зенінен Келінтбе жне Шиелі каналына су алатын бгетсіз су алыш рылымдар бар. Соы

жылдары салынан су алыш рылымдар брі дерлік бгетті (плотиналы), осы себепті бгетсіз су алыш рылымдарды конструкцияларына тотамаймыз. Тменгі 13.2. суретте бгетсіз су алыш рылымдарды зеннен су алу схемасы крсетілген.

13.2. сурет. Бгетсіз су алыш рылымдарды зеннен су алу схемасы.

а) реттелмейтін трі; б) кп салалы, реттелмейтін трі; в) зен жаасында су реттегіш шлюзы бар; г) алыстатылан су реттегіш шлюзы бар; д) кп салалы, алыстатылан су реттегіш шлюзы бар; е) кп салалы, бір орталытан басарылатын; ж) шпорлы.

1. зен: 2. магистралды канал; 3. тндыры ретінде пайдаланылатын азылан канал салалары; 4. су реттегіш шлюз; 5. шккен тасындыларды жуатын канал; 6. шпора; 7. тасындылар жуатын шпордаы тесік;