Алыма- жзбе тасындыларды сипаттамалары.

1.Тасындыларды фракциялы рамы (ірілігі). алама тасындылар диаметрлері бір-біріне те жаын, ірілігі ртрлі топыратардан трады. Бл жадай тасындыларды ірілігіне арай топтап блуге мжбр етеді, бны фракцияа блу деп атайды. Тндырыларды есеп тегендеформулаа фракцияны кіші диаметіріні мнін ояды. Фракцияа блгенде стандартты шкала диаметрлеріні айырмасын пайдаланады. ажет болан жадайда бл фракция шкаласын згертуге де болады, ол шін, кесте деректері бойынша трызылан тасындыларды гранулометриялы рамыны исыын пайдаланады.

2. Тасындыларды гидравликалы ірілігі. алыма тасындыларды апай тран суда тну жылдамдыын гидравликалы ірілік деп атап, w- рпімен белгілейді, лшем бірлігі см/с, немесе мм/с, кейде м/с- те лшенеді.

Гидравликалы ірілік алыма тасындыларды негізгі сипаттамалары болып есептеледі. Бл крсеткіш тндырыны геометриялы лшемдерін анытайтын формулаа кіреді жне су аымыны тасмалдау ммкіндігін анытаында негізгі крсеткіш болып табылады. Гидравликалы ірілік тасынды тйіршігіні лшеміне жне формасына, лесті салмаына жне тасынды шгетін суды температурасына байланысты болады. Дегенмен, гидравликалы ірілікті су температурасына туелділігі тасынды диаметірі 1,5 мм дейінгі аралыта ана сер етеді. Диаметрі бдан ірілеу тасынды тйіршіктеріні гидравликалы ірілігіне су температурасы сер етпейді. Гидравликалы ірілікті майда топыра тйіршіктері шін мні 20.1. кестеде келтірілген.

20.1. кесте. Топыра тйіршіктеріні гидравликалы ірілігі.

 

Тйіршік диаметр d, мм   Топыра тйіршіктеріні гидравликалы ірілігімм/с, су температурасына байланысты
  15 1 20 | 25    
0,001   0 ,00068   0 ,00079   0 ,0009   0,001   0,0011  
0,01     0 ,008   0 ,079   0,09   0,1   0,И  
0,015   0,154   0,178   0,21   0,225   0 ,253  
0 ,02   0,274   0,286 0.36   0,4   0,45  
0,03   0,618   0,71     0,9   1 ,012  
0,04   1 ,099   1 ,263   1,44   1 ,6   1 ,8  
0,05   1 ,717   1 ,973   2 .27   2,5   2,812  
0 ,07   2,51   2,88   3,25   3,65   4,1  
0,1   5,12   5,88   6,63   7,44   8,37  
0,15   1 1 ,50   13,25   14,9   16,75   18,84  
0,2   17,11   18,76   20,42   22 ,06   23,72  
0,25   22 ,07   24,39   26,02   27,66   29 32  
0.3   28,31   29,96   31 ,62   33,26   34,92  
0,4   39,51   41,16   42 ,92   44,46   46,12  
0,5   50,71 ! 52,36   54 ,02   1)5,66   57,32  
0,6   61 ,91   63,56   65,22   66 ,86   68,52  
0,7   73,11   74,76   76,42   78,06   79,72  
0,8   84,31   85,96   87,62   89,26   90 ,92  
0,9   95,71   97,36 ! 99,02   100,46   102,12  
  106,71   108,36   110,02   111,66   113,32  
1 ,2   1 29 , 1 1   130,71   132,42   1 34 ,06   135,72  
1 ,5   162,71   164,36   166,02   167, 66   169,32  

 

20.1. кестені жаласы.

d,мм мм/с d,мм мм/с d,мм мм/с d,мм мм/с
1,5   164,4     268,5       20 |  
1,75           22,5    
        12,5        
2,5   212,5           27.5    
  232,5       17,5      

 

3. Суды лайлыы. Су мен алыма тасындыларды оспасын,су оспасы (гидросмесь) деп атайды. Егер су оспасыны ішінде топыра кп болса онда мны ойыртпа (пульпа) деп атайды. Суды белгілі бір клеміндегі алыма тасындыларды млшерін лайлылы деп атайды. Лайлылыты баалау шін екі крсеткіш олданылады: а) салматы лайлылы - , оны лшемдік бірлігі кг бір м3 су ішіндегі, немесе г бір литр су ішіндегі; б) клемдік лайлылы- , лшем бірлігі литр бір м3 су ішіндегі.

Суды лайлыын анытау шін, батометр-бутылка немесе вакуум-батометр арылы судан белгілі бір млшерде сынама алып, сынама ішіндегі алыма тасындыны салмаын не клемін анытайды.

4. Су аасыны тасымалдау ммкіндігі. Сумен тасымалданатын алыма тасындыларды шекті салмаын, су аысыны тасымалдау ммкіндігі деп атап деп белгілейді. Суды тасымалдау ммкіндігін лайлылы бірлігімен белгілейді. Кей жадайларда суды тасымалдау ммкіндігін «шекті лайлылы» деп те атайды. Су аысы жуылатын зен арнасында алыма тасындылармен шекті тасымалдау ммкіндігіне дейін аныады, ал аыс шектен тыс алыма тасындылармен аныса, онда тасындылар зен арнасына айтадан шге бастайды. Шекті лайлылы аысты гидравликалы сипаттамаларына (арна еістігіне, аыс жылдамдыына, су тередігіне т.б.) жне тасындылар рамына туелді.

Каналдаы суды тасымалдау ммкіндігін анытайтын кптеген эмпириялы формулалар сынылан, біра оларда нтижелері кпшілік жадайда бір-біріне сйкес келмейді. Кпшілік жадайда шекті лайлалыты анытауа Е.А.Замаринні формуласын сынады:

;(20.1)

Бл 20.1. формуланы мына аралыта олдануды сынады: 0,002w00,008 м/с,

, (20.2)

Ал 20.2. формуланы те майда алыма тасындылар шін олдануа сынылан:

0,0004<w00,002 м/с,

Жоарыда келтірілген формулаларда: - аысты орташа жылдамдыы; R- гидравликалы радиус, гидравликалы еістік, w0- орташа гидравликалы ірілік, мына формула бойынша аныталады:

, (20.3.)

Мнда: алыма тасындыларды р фракцияларыны салмаыны пайызды рамы, алыма тасындыларды р фракцияларыны орташа гидравликалы ірілігі, мына туелділік арылы табылады: ,

Мнда: жне - фракция шекарасындаы тасындыларды гидравликалы іріліктері.

5. Тасындылар тнбайтын су жылдамдыы. Аысты шекті лайлыына тасындылар тнбайтын су аысы сйкес келеді, бл жылдамдыта сумен бірге барлы алыма тасындылар тасымалданады. Су аысыны тасымалдау ммкіндігі мен тасындылар тнбайтын су жылдамдыы бір-бірімен фунционалды байланысты.

АQ0,2 , (20.4.)

Бл формула далалы зерттеулер нтижесінде табылан эмпириялы формула, ал А коэффициенті гидравликалы ірілікке байланысты алынады:

 

w, мм/с <1,5 1,5...2,5 >2,5
A 0,33 0,44 0,55

 

Тасындылар тнбайтын су жылдамдыын мына формуламен де табуа болады:

, (20.5)

6. Тасындыларды клемдік салмаы. Тндырыларды жууды есептегенде, шккен тасындыларды клемдік салмаын білу ажет. Сенімді деректер шккен тасындылардан далалы жадайда сынама алу арылы алынады. Кп жылды тжірибелерге сйене отырып, тндырылара шккен тасындыларды клемдік салмаы тасындыларды ныыздануына жне фракция диаметіріне байланысты 1,1-ден 1,5 т/м3 аралыында згеріп отырады деп абылданады. Каналды жне тндырыны бас жаына шккен ірілеу тасыныдыларды клемдік салмаы, тндырыны ая жаына шккен жне тндырыдан канала тскен майда тасындыларды клемдік салмаынан кбірек болады. Егер тндырыдан сынама алып есептеуге пайдалануа ммкіндік болмаса, тасындыларды клемдік салмаын анытау шін мына формуланы олданады:

, (20.6)

Мнда: диаметірі 0,05 мм-ден ірілеу фракцияларды лестік рамы.

20.6. формула бойынша есептеу нтижелеріні крсеткені, тасыныдылар рамында нерлым майда фракциялар кп болса, сол рылым тасындыларды клемдік салмаы аз болады, ал оны шекті мні, ірі фракциялара сйкес келеді, яни клемдік салма 1,5 т/м3 те болады.

7. алыма тасындыларды су тередігіне байланысты блінуі. Зертеулер нтижелеріні крсеткені, алыма тасындыларды су тередігіне байланысты таралуы, белгілі бір задылыа баынатыны. Тндырыларды есептегенде тасындыларды табии жадайда су аысыны ішінде таралуына сйкес келетін белгілі бір моделді абылдайды. Практикалы жадайда мндай модель ретінде жй геометриялы фигураларды эпюрасын пайдаланады. Кпшілік жадайда тндырыларды есептеуге трт брышты эпюраны пайдаланады. Мндай эпюраны пайдалану кпшілік жадайда тасындыларды аыс ішінде таралуына тура келмесе де, тндырыларды есептеу ммкіндігін кп жеілдетеді. Ал енді ішкі жйелік тндырылар шін, сумен тасымалданатын тасындылар рамы негізінде майда фракция- лардан тратын, тасындыларды су аысы ішінде таралуы осы трт брышты эпюраа сай келеді.

8. Су аысыны тасындыларды ктеру жылдамдыы. Тасындыларды сумен алып жылжуына жылдамдыты жоары ктеретін блігі ммкіндік туызады. Жылдамдыты бл блігі жоары ктеру жылдамдыы деп аталады жне бл жылдамды лесті салмаы бірден кп тасындыларды тасымалдауа ммкіндік туызады. Тасындылар > болан жадайда аыспен жоары ктеріледі, ал < жадайда тасындылар тмен шгіп, арна табаны айырлайды.

Су жылдамдыыны жоары ктеретін блігі зына бойы жылдымдыа туелді жне кейбір эмпириялы формулалар оны -ны лесі ретінде табуа ммкіндік береді. А.Г.Хачатрянны зерттеулеріні нтижелері мнін суды зына бойына жылдамдыына байланысты , арнаны кедір-бдырлыына жне гидравликалы радиусына R байланысты табуа ммкіндік беретін формуланы шыарды:

, (20.7)

Арна тбінде жатан тасындыларды орнынан ктеру шін, мні жоары ктеру жылдамдыынан кп, тік ктеру жылдамдыын табу керек болады. Оны мнін мына формула арылы табады:

, (20.8)

Тндырыларда тасындыларды шгу процессі, тндыры ішіндегі суды зына бойы жылдамдыыны мнін азайтып, оан туелді жоары ктеру жылдамдыыны мні шгуге тиісті тасындыларды гидравликалы ірілігінен аз болуына баытталан. Ал тндырыдан тасындыларды жуу процессі, шккен тасындыларды алыма тасындыа айналуына негіз- делген.

 

 

4. Суды тазалау-млдірлендіру дегейі. Тндырыдан шыан суды лайлыыны кіре берісіндегі лайлыына атынасы суды тазалану немесе млдірлену дегейі деп аталады. Бл шама ттынушыны талабына байланысты абылданады. Су электрстанцияларыны деривациялы каналдары шін 0,25 мм-ден ірі тасынды фракциялары зиянды деп есептеледі. Техникалы сумен амтамасыз еткенде, тазалау дегейі технологиялы процестермен аныталады, алауыз сумен амтамасыз ететін жадайларда ттынушыа берілетін су толыымен алыма тасындылардан тазалануы шарт. Ал егістікке берілетін суды тазарту дегейі, каналды тасындыларды тасымалдау ммкіндігімен байланыстырылады, яни арты лайлылыты ескеруі шарт.

Осы ойылан талаптара сйкес, яни суды тазалау дегейіне байланысты тндырыны лшемдері аныталады. Ірі тасындылар стауа салынан бас тндырыларды зындыы онша кп болмайды, 100 метрден аспайды. Ал енді майда тасындылар стау шін салынатын ирригациялы тндырыларды зындыы 3-4 км жне одан да кп болуы ммкін.

5. Ирригациялы тндырылар. Мндай тндырылар майда тасындыларды стауа салынады, майда фракцияларды 70 пайызына дейін стайды. Майда фракциялара диаметірі 0,1 мм аспайтын тасындылар жатады. Аыспен тасымалданатын майда тасындылар тегістік жерлерде аатын зендерге тн. Мндай майда алыма тасындылар тасымалдайтын зендерге Амудария, Сырдария зендері жатады. Бл зенні тасындылар рамы: ірілігі d<0,01 мм фракциялар 55%, ірілігі d=0,01-0,05 мм фракциялар 26-27 %, ал ірілігі d=0,25 мм фракциялар 1-2 % немесе тіптен кездеспейді. Бас жаында ірі тасындыларды стайтын тндырылары бар, осы айматаы магисталді каналдарда кездесетін алыма тасындыларды рамы да осы аралыта болады. Ирригациялы тндырыларды атаратын ызметі: шамадан арты тасындыларды стап, канала тасымалдау ммкіндігіне сай ана тасындыларды жіберу.

Ирригациялы тндырыларды суару жйесіні бас жаына немесе жйені іш жаына орналастырады. Орналастыру жадайы алыма тасындыны фракциялы рамына жне аысты лайлыына байланысты болады.

Ирригациялы тндырылара шккен тасындыларды кпшілік жадайда механикалы тсілмен тазалайды. Соы кездерде мндай тндырыларды тазалау шін м сорыш ондыры (земснаряд) кеінен олданыла бастады. Ал тасындыларды гидравликалы тсілмен - сумен жуу те сирек олданылады, себебі тндырыда су дегейі айырмасын жне тасындыларды жуатын су жылдамдыын амтамасыз ету те иын.

Ирригациялы тндырыларды гидравликалы есептеулері те иын, себебі мны ішіндегі су озалысы трасыз. Тндырыны зына бойына траты кесе клдене ауданында су тередігі згеріп отырады, су аымы азайады, осы себепті жылдамды та згеріп отырады. Тасындыларды шгуін есептегенде де иынды кездеседі, себебі тндырыны зына бойына суды лайлыы здіксіз згеріп отырады. Негізгі гидравликалы параметрлерді былмалылыын есекере отырып, тндырыны жуытау тсілімен есептейді. Бл шін тндырыны жмысын кезе аралыында арастырады, р кезе басында есептелетін параметрлер траты деп абылданады.

Ирригациялы тндырыларда суды тазалау дегейін анытаанда мына жадайларды ескерген жн, су те млдір болса су жйесіндегі каналдара ртрлі шптер сіп, каналды кедір-бдырлы коэффициенті кбейеді, суармалы жерлерге нарлы майда топыратар жетпей алады жне тндырыдан кейінгі каналды арнасыны азылуына келіп соуы ммкін. Амудария суару жйесіндегі зертеулер нтижесі крсеткені: каналдара шп суі суды лайлыы кг/м3 аралыында басталады, ал шпті аулап суі кг/м3 жне су жылдамдыы м/с аралыында байалады. Ирригациялы тндырылар каналды кеейген учаскелері, кесе клдене имасы трапеция тріздес, топыраыны тріне байланысты каналды лама беткейіні еістігі 1,5-нан 3-ке дейін жететін.

Ирригациялы тндырыларды ерекшеліктері: оларды километрлеп созылатын зындыы. Оларды зындыы есептеу арылы табылады жне ол арты лайлылыа туелді, еніне жне суды тередігіне байланысты аныталады. Тндырыны енін оны тазалайтын механизм трлеріне байланысты абылдайды. Егер тндырыны топыра сорыш ондырылармен тазалайтын болса, оны енін осы ондырыны бір немесе екі еніне те етіп абылдайды, Тндырыдаы су тередігін есептеу арылы табады, дегенмен ол 3-4 м аспайды. Тндыры топыра сорыш ондырылар арылы тазаланатын болса, онда бл ондырыны жзіп ткізу ммкіндігі арастырылуы ажет, ал тндырыны кіре берісіне реттегіш шлюз рылса, ондырына алып туге шлюз арастырылады.

6. Кл тріздес тндырылар. Тндыры ретінде релефті табии тмен жерлері: сайлар, шаталдар пайдаланылады. Осы себепті мндай тндырылар – кл тріздес тндырылар деп аталады. 20.2. сурет.

 

20.2. сурет. Кл тріздес тндыры.

1. су келетін канал; 2. айналма канал; 3. су реттегіш шлюз; 4. азылан канал; 5. тндырыны секцияа блетін абыра-бгетшелер; 6. тасындылар тнатын секциялар; 7. тасындымен толан секциялар; 8. осалы секциялар, балы, с сіруге пайдаланатын.

 

Мндай тндырыларды кпшілік жадайда тасындыларды тндыруды екінші баспалдаы (сатысы) ретінде олданады, кей жадайларда бларды бас тндыры ретіндеде олданады. Кл тріздес тндырыларды артышылыы, бларды тазалауа шыын шыпайды, себебі бларды тасындымен толуы кзелген. Кл тріздес тндырыларды олдананда, оларды бгеуге аздаан шыын шыады да, ал пайдалануа, баылауа, жне жер блуге шыын кп шыпайды, ал тндыры клемі тасындыа толы толаннан кейін, оны тегістеп, жыртып егістік егуге пайдаланады.

Кл тріздес тндыры ретінде пайдаланылатын сайлар мен шаталдарды жан- жаына бгет соып, суды жайылып шабындытарды басуына жол бермейді. Оларды бгет соу арылы секцияа бледі. Бл секциялардаы су жылдамдыы нолге дейін жетеді, осыан байланысты алыма тасындылар толыымен шгіп, су тасындылардан толы тазала- нады. Суды тндырыдан алып кететін каналды млдір сумен жуылмауын амтамасыз ету шін, тндырыны айналдыра канал азып, лай суды млдір сумен араластырып, ондаы су лайлыын каналды тасындылар тасымалдау ммкіндігіне сйкестендіреді.