Здіксіз жуылатын тндырыларды кейбір трлері.

1. Д.Я.Соколовты тндырысы. Бл тндырыларды жобалау жадайы здіксіз жуылатын энергетикалы тндырылара сас. Д.Я.Сокоолвты тндырысын мнан тратын алыма тасындыларды стау шін, камерадаы су тередігі 5 м, тасындылар шгетін кезедегі су жылдамдыы 0,2-0,5 м/с аралыында боланда олданады. Бларды су электр- станцияларыны деривациялы каналдарында, ирригациялы жйелерде алыма тасындыларды стауа олданылады. Бларды су торабы рамын- да, не канала орналастырады. Д.Я.Соколовты тндырысын кп камералы ылып салады, себебі камераны ені оны табаныны слбасымен шектеледі, осы себепті бір камера арылы тетін су аымы 3-4 м3/с аспайды. Камераны ит ара ылып салынан табаныныны еістігі жазытыпен =35-45º райды. Камера табаныны мндай еістігінде шккен алыма тасындылар сыранап, тмен тседі. Д.Я.Соколовты вариантында ит ара табан бірттас бетоннан йылан болатын. Мндай ит ара табанды негізінде шбрышты жиналмалы призмадан растыран тиімді. Камера табанына жиналмалы призма оятын жадайда, тндыры табанын жайпа, тік брышты ылып салады, бл рылысты салуды жеілдетеді жне пайдалануа ыайлы. Камераны зына бойына, камераларды блетін абыраны жанына тік ды орналастырады. Шккен алыма тасындылар, призма еістігімен камера табанына сырып тсіп, аын сумен дыа тседі. Аын су алыма тасындылармен дытан абыраны жоары жаында орналасан науалара тседі де, тасынды жуыш галереяа тсіп одан рі арай тасынды жуатын тракке тседі. дытаы суды жылдамдыын тасындыларды тасымалдау ммкіндігіне байланысты абылдайды. Кректі су жылдамдыын тндырыдаы су дегейі мен науадаы су дегейіні айырмасы z-ті реттеу арылы амтамасыз етіледі. Науадаы су жылдамдыы тасындыларды тасымалдауды амтамасыз етуі ажет. Тндырыны кіре берісін жне шыа берісін энергетикалы тндырылардай ылып салады. Камераны зынды- ын мына 21.1. формула арылы табылады:

, (21.1.)

Мнда: Qжуу- тасындыларды жуатын су аымы, (0,1...0,2)Qкан, Вор- камераны орташа ені, мына туелділік арылы табылады: , Qкан-каналдаы су аымы. Тасыныдыларды жуатын су аымын дытара тсетін аымны осындысы ретінде табады.

2. Сифонды рефулері бар тндыры. Бл тндырыны конструкциясы Азербайжанны гидротехника жне мелиорация ылыми-зерттеу институтында ойлап табылан. Бл тндыры майда ірілігі 0,05-0,01 мм фракциялы алыма тасындыларды тндыруа арналан, бларды клемі тасындыларды жалпы рамында 50 % жаын болуы шарт. Тндыры - жерден азылан каналды кеейтілген учаскесі, клдене имасы трапеция тріздес, жааларыны еістігі m=1,5, каналдаы суды тередігі 2-2,5 м. Тндырыдаы су жылдамдыы 0,1-0,12 м/с аралыында абылданады, бл тасындыларды майда фракциясыны тндырыа шгуіне ммкіндік жасайды.

Тндырыа шккен тасындыларды тазалау шін темірден жасалан арбаа бекі тілген ферма сифон олданылады, канал жаасына салынан рельспен жылжып отыратын. Сифонны тнан тасындыларды соратын бас жаы каналды табанында болады, ал келте быр (патрубок) – сифонны екінші басы, канал бермасынан асырылып, каналмен атарластырып, парал-

лелді салынан науаа тсіріледі. Сифон ферма-арбаа жылжымайтындай етіп бекітілген, арбамен бірге жылжып отырады. Канал тбіне шккен тасындыларды дрыс сору шін, сифонны бас жаы жапсырылып майыс- тырылады. Канал жаасына шккен тасындылар ферма-арбаа бекітілген

пыша-ырышпен тазаланып отырады. ырылып тазаланан тасындылар канал табанына тседі де, сифонмен сорып алынады. 21.4. сурет.

21.4. сурет. Сифонды рефулерлі тндырыны схемасы.

1) тартатын механизм; 2) темірден жасалан ферма-арба; 3) ферма-арба жретін рельс; 4) сифон; 5) сифонны тасындыларды соратын басы; 6) тндырыны камерасы; 7) пыша ырыш; 8) сорып алынан ойыртпа тасындыларды алып кететін науа.

 

Ферма-арбаны, арбаны стіне орнатылан тартатын механизм арылы жылжытады. Арбаны жылжу жылдамдыы 0,03 м/с. Арбаны кейін айтару шін электрдвигателді фазаларын ауыстырады. Сифонды іске осу шін осы ферма-арбаны стіне орнатылан вакуум-соры олданады., Ферма-арбаны ала- арта жылжуы нтижесінде тндырыны тазалау здіксіз жріп отырады. Сифонды рефулерлі тндырыны бір камералы, аымы аз, 1-3 м3/с аспайтын каналдара пайдалануа кеес беріледі. Тасындыларды жууа жмсалатын аым клемі аз боландытан, су ктеруге жмсалатын уат млшері кп болмайды.

3. И.К.Никитинні исы слбалы тндырысы (иыршы м стаыш). Мндай тндырыны су алыш рылым арылы тіп кеткен ірі тасындыларды стауа олданады. Тасындылар: алыма да, тпкі тасындылар да болуы ммкін. Тндырыны су торабы рамында, су алыш рылымны реттегіш шлюзінен кейін, суды 90º-а брып алып кететін ылып орналастырады - 21.5 сурет. рылымды 90º-а брып, су алып кететін ылып орналастыранда, тндырыны жаалауа орналастыру ммкіндігі иындайды.

Тндыры- тбесінен араанда исы канал, 90º-а брылатын, бру радиусі канал табаныны трт еніне те, яни R=4b. Тндыры табанын кесе клдене баытта, каналды сырта исайан жаасына арай, еіс ылып жасайды, шамасын 0,07-ге те етіп. Тндырыны сырта исайып тран жаасыны табанына тасынды жуатын галерея орнатылады, бл галереялар- а тндыры жмыс істеп транда жуылан тасындылар тсіп отырады. Бл тпкі тасынды жуатын галереядан су аымы, жуылан тасындылармен, жинатайтын ора тсіп, одан су торабыны тменгі бьефіне тасталады. Тндырыдан тасынды жуу жне оны тпкі жуыш галереяа тсуі - кесе клдене циркуляцияны пайдалануа баытталан, циркуляцияны рбіту шін канала исы слба беріледі. исы сызыты каналдаы тпкі аыс каналды сырта исайан жаасына баытталады, ал табаныны еістігі ірі тасындыларды су аысымен тпкі галереяа жылжытып, тасымалдауа жадай жасайды. Тпкі галереядаы су аысыны режимі арынды, ал су жинатайтын орда - арынсыз. Науа трінде орындалан су жинатайтын ордаы су аымы ауыспалы, осы себепті оны кесе клдене имасыны ауданы заран сайын лкейіп отырады.

Егер тндырыдаы су дегейі каналдаы су дегейінен кп болса, онда тндырыдан шыа берісте су аар табылдыры салады, бл тндырыдан шыан су мен каналдаы суды жне ені ртрлі тндыры мен каналды иыстыруа ммкіндік береді. Су аарды орнына су реттегіш шлюз салуа да болады, бл канала берілетін суды ретеуге, тндырыны кп су аымымен, жоары су жылдамдыымен жууа ммкіндік береді.

 

20.5. сурет. И.К.Никитинні исы сызыты тндырысы (иыршы м стаыш). 1) бгет; 2) басы реттегіш шлюз; 3) тндыры (иыршы м стаыш); 4) тпкі тасынды жуыш тесіктер; 5) су жинатаыш, яни тасынды жуатын ор; 6) табалдыры; 7) канал; 8) тпкі тасынды жуатын тесіктерді апатары.

 

22. иыршы м-тас стаыш рылылар.

 

Су шаруашылыы саласында зеннен егістікке су алыш рылымдар арылы су аланда, сумен бірге аып келетін тпкі жне алыма тасындылардан суды тазалап, ттынушыа таза су беру крделі мселе. Жоарыда, су алыш рылымдар рамындаы тпкі жне алыма тасынды стаыш рылылара толы шолу жасап кеттік. Сонымен атар алыма тасынды стайтын тндырылар конструкцияларына да толы тоталды. Дегенмен, осы шолу жасалан рылымдар мен рылылардан да баса, канал бойына тпкі тасындылар стайтын рылылар орналастырады. Су алыш рылымдар арылы канала алыма тасындылармен атар, белгілі бір млшерде тпкі тасындылар да тcеді екен. Далалы зерттеулер нтижесі крсеткендей, Есік зеніндегі су алыш рылым арылы, канал бойына рылан иыршы м-тас стаыш рылыа диаметірі 15-20 см тас- тарды тсіп, рылыны бітеліп аланын кзімізбен крдік.

Таулы жерлерде зеннен су аланда канала тскен тпкі тасындыларды стау шін саылаулы галереясы бар иыршы м-тас стаыш рылылар олданылады. Бл рылыларды жмыс істеу принципі тпкі тасындылар канал табанымен жылжиды деген принципке негізделген. Канал алды рылыа дейін крт еістеніп, табалдыры райды. Канал табанымен аып келген тасындылар -иыршы м-тас, рылыны табанындаы саылауы арылы галереяа тсіп, рі арай тасындылар жуыш тракке тсіп, су алыш рылымны тменгі бьефіне, зен арнасына тасталады 22.1. сурет.

22.1. сурет. Саылаулы галереясы бар иыршы м-тас стаыш рылы.

 

Бл рылыларды кемшілігі: саылаулы галереяны тасындыларды тасымалдау ммкіндігіні тмендігі, осыан байланысты тасындыларды ірі фракциялары галереяа шгіп алу ммкіндігі жне тасындыларды жууа жмсалатын су аыныны кптігі.

Таулы жерді зендерінде, су алыш рылымдардан кейін, магистралды каналдарды бас жаына, мндай иыршы м-тас стаыш рылыларды орналастыру кеінен олданылады. иыршы м-тас стаыш рылыларды Г.В.Соболинні тпкі баыттаушы науасы бар иыршы м-тас стаыш рылысыны конструкциясы белгілі. Мнда, тасынды стаыш галереядаы су аымыны тасымалдау ммкіндігін лайту шін галереяа тсетін су аымына айналмалы (винтообразное) озалыс трін береді, бл озалыс галереяа иаштай тсетін жне стінен аып тетін су аымынан, ралады. Суды айналмалы озалысы, тасындыларды толыымен галереядан жуылуына ммкіндік береді. Бл тріздес иыршы м, тас стаыш рылыларды кемшілігі – галереядан тасынды жууа суды кп шыын болатындыы 21.2. сурет.

 

21.2. сурет. Тпкі баыттаушы науасы бар, иыршы м-тас стаыш рылы.

 

Осы рылыны кемшілігін жоюа келесі рылы конструкциясы баытталан, тасындыларды жуатын су аымын реттеу шін тпкі галереяны ая жаына апа ойылан 22.3. сурет.

22.3. сурет. Тпкі баыттаушы науасыны апаы бар, иыршы м-

тас стаыш рылы.

 

Канала тскен тасындыларды стауа баытталан орлы иыршы м- тас стаыш рылылар конструкциясы белгілі. 22.4. суретте орлы иыршы м- тас стаыш рылы конструкциясыны екі варианты крсетілген.

22.4. сурет. Орлы иыршы м-тас стаыш рылы.

1. тасынды стаыш ор; 2. тасынды жуыш тесік; 3. тасынды жуыш галерея;

 

Бл рылыларда тасынды жууа жмсалатын су аымы 5-10% шамасында. Тпкі тасындыларды стау ммкінідігі орды еніне, тасындылар ірілігіне жне каналдаы су жылдамдыына байланысты. Каналдаы су жылдамдыы аз болса жне ордаы айналмалы озалыс арынды болса, солрлым ора тасындылар кбірек тседі.

Осы рылылар атарына 22.5. суретте крсетілген цилиндр-конус слбалы иыршы м-тас стаыш рылылар да жатады. Авторларды айтуынша, бл рылыларда тасынды жууа жмсалатын су аымы, каналдаы су аымыны 5-10% райды.

 

 

22.5. сурет. Орлы цилиндр-конус слбалы, иыршы м-тас стаыш рылылар. 1. ор стін жапан тор; 2. тасындылар стаыш, цилиндр слбалы саылау; 3. бетонмен апталан су тасымалдайтын канал; 4. апа; 5. тасындылар жуыш канал-тракт; 6. ірі таспен бекітілген канал табаны; 7. иыршы м-тас стаыш рылымны су жібергіш рылысы; 8. тасындылар стаыш камера.

 

Осы рылылар атарына 22.6. суретте крсетілген исы ойыты иыршы м-тас стаыш рылылар да жатады. Авторларды айтуынша, бл рылыларда да, тасынды жууа жмсалатын су аымы, каналдаы су аымыны 5-10% шамасын райды.

 

22.6. сурет. исы ойыты иыршы м-тас стаыш рылылар.

1. су келетін канал; 2. тасындылар стаыш ойы; 3. бырлы су жібергіш; 4. апа; 5. бырды тасындылар тасымалдайтын трактпен иылысу учаскесі; 6. тасындылар тасымалдайтын тракт; 7. канал жаасы, бгет.

 

Дл осындай, біра бырлы су жібергішті апаы канал жаасыны еістігімен орналасан исы ойыты иыршы м, тас стаыш рылы суреті тменде 22.7. суретте келтірілген.

 

22.7. сурет. исы ойыты иыршы м-тас стаыш рылылар.

1. су келетін канал; 2. тасындылар стаыш ойы; 3. бырлы су жібергіш; 4. апа; 5. бырды тасындылар тасымалдайтын трактпен иылысу учаскесі; 6. тасындылар тасымалдайтын тракт; 7. канал жаасы, бгет.

 

Осындай иыршы м-тас стаыш рылыларды атарына СССР-ді №1051156 авторлы кулігімен оралан конструкциясы жатады. Бл рылы канала осіне кесе клдене жне иаштай салынан науадан трады жне де науаны арты абырасы алдыы абыр асынан биіктеу етіп салынады. Науаны ая жаы тасынды жуыш каналмен жаласан. Бл иыршы м-тас стаыш рылыны кемшілігі науа ішінде айналмалы озалысты онша жасы дамымауы, осыан байланысты галереяны тасындылар тасымалдау ммкіншілігіні аздыы жне тасындыларды жууа суды кп шыын болатындыы.

иыршы м-тас стаыш рылыларды атарына СССР-ді №1532655 авторлы кулігімен оралан конструкция жатады (авторлары Жолдасов С.К., Абдураманов А.А., Утегалиев Т.Т.). Бл рылы канал табанына зына бойына орналастырылан тасынды стаыш бірнеше саылаудан, тасынды жуыш галереядан жне осы галереяны бас жаына тангенсалді жапсырылан ыса трт брышты несесе дгелек бырдан трады. Осы ыса, тасынды жуыш галереяа тангенсалді жапсырылан бырдан тскен су, канал табанындаы галерея стіне зына бойы орналастырылан саылаулардан тасындылармен тскен су аымына айналмалы озалыс береді. Осы тасынды жуыш галереяда орын алатын айналмалы озалыс тасындыларды тасымалдау ммкіндігін кшейтеді. Бл рылы конструкциясы 22.8. суретте келтірілген.

 

 

22. 8. сурет. иыршы м-тас стаыш рылы. СССР-ді №1532655 авторлы кулігімен оралан. (авторлары: Жолдасов С.К., Абдураманов А.А., Утегалиев Т.Т.)

иыршы м, тас стаыш рылылардыконструкциясын жетілдіру масатындааза су шаруашылыы ылыми-зерттеу институтында иыршы м-тас стаыш рылыныжааконструкциясы ойлап табылды, (авторлары: А.Т.Базарбаев., М.К.Баекенова ) азастан Республикасы, лтты патент ведомствасы №7320 алдын ала беретін патент.

22.9. сурет. №7320 алдын ала берілетін патент. иыршы м-тас стаыш рылы.

Бл иыршы м-тас стаыш рылыны ерекшелігі, рылы канал брылысына салынады. Осыан байланысты, исы арнада туындайтын суды кесе клдене циркуляция аысы иыршы м мен тасты сырта арап исайан канал жаасына ыыстырады, бл жерде тасынды жуыш тесік орналасады, яни кесе клдене циркуляция тасындыларды жинатап, тасынды жуыш тесікке келіп тсіреді. Сонымен атар, тасынды стаыш галереядаы суды айналмалы озалысын кшейту шін, галерея каналдаы суды динамикалы осіне иаш салынады. Ал тасындыларды жууа шыын болатын су клемін азайту шін, галерея ішіне шнек механизмі орналастырылады. Шнекті айналдыру шін, каналды ішке арап исайан жаасына су аысымен айналатын дгелек ойылады. Каналды исы арнасында рбитін су аысыны кесе клдене циркуляциясыны серінен, суды жылдам аысы, каналды ішке арап исайан жаасына орын алады. Осы себепті, су энергиясын дгелекті айналдыруа пайдалану масатында, шнекті айналдыратын дгелек каналды осы ішке арап исайан жаасына орналастырылады. Каналда аып жатан су аысы дгелекті траты айналдырып трады да, галереяа тскен тасындылар суды айналмалы озалысы серінен жне шнек механизміні итеруінен тасынды жуыш тесікке итеріліп келіп, одан рі тасынды жуыш тракке тсіп, осы тракт арылы зен арнасына тасталып отырады.

Ірі тасындылар галереядан асып, секіріп кетпеу шін, галереяны арты абырасы канал табанынан Dmax, яни, тасындыларды е ірі диаметіріндей лшемге жоары орналастыры лады. Бл рылымны баса рылылармен салыстыранда негізгі жетістігі, тасындыларды жууа жмсалатын су клемі 3-5% аспайды, себебі тасындылар негізінде сумен жуылмайды, ал механикалы трде шнекпен итеріліп шыарылады.